Ο Ανδρέας (ή Ανδρεύς ή Ανδρείας) ήταν αδελφός του Σίμωνα Πέτρου[α] [β] και ένας από τους δώδεκα Αποστόλους του Χριστού.
Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, ήταν ο πρώτος που κλήθηκε από τον Χριστό να γίνει Απόστολος, γι'αυτό και στην ορθόδοξη παράδοση συχνά αποκαλείται «Πρωτόκλητος». Η Καινή Διαθήκη δεν δίνει πολλές πληροφορίες για το πρόσωπό του, ενώ οι σχετικές παραδόσεις και θρύλοι πολλαπλασιάζονται από τον 3ο αιώνα και ιδιαίτερα κατά τον 8ο και 9ο αιώνα. Κατά την ορθόδοξη παράδοση, θεωρείται ιδρυτής της Εκκλησίας του Βυζαντίου (μετέπειτα Κωνσταντινούπολης) και οι Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως διάδοχοί του[4].
Ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα, ο οποίος είναι χτισμένος στον τόπο του μαρτυρίου του. ( * , *).
Ο βίος του
Ο Ανδρέας φέρει ελληνικό όνομα (από το ἀνδρεία, γενναιότητα), το οποίο, όπως και άλλα ελληνικά ονόματα, φαίνεται πως ήταν διαδεδομένο μεταξύ των Εβραίων και άλλων εξελληνισμένων πληθυσμών της Ιουδαίας[5]. Δεν μαρτυρείται άλλο όνομά του, εβραϊκό ή αραμαϊκό.
Γεννήθηκε μεταξύ του 5 και 10 μ.Χ.[6] στην πόλη Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας[γ][8]. Οι γονείς του ονομάζονταν Ιωνάς[δ] ή Ιωάννης και Ιωάννα. Ο Ανδρέας και ο αδελφός του Πέτρος μετέρχονταν το επάγγελμα του ψαρά στη λίμνη της Τιβεριάδος, γι'αυτό και όταν κλήθηκαν να ακολουθήσουν τον Χριστό, Αυτός τους είπε ότι θα τους κάνει «ἁλιεῖς ἀνθρώπων[10]».
Η ιστορία της ζωής του Ανδρέα μέχρι την Σταύρωση, την Ανάσταση και την Ανάληψη, υπήρξε σχεδόν ίδια με εκείνη των άλλων μαθητών. Ο Ανδρέας είπε στον Χριστό για το παιδί με τα ψωμιά και τα ψάρια[ε], ενώ όταν ο Φίλιππος ήθελε να πει στον Χριστό ότι κάποιοι Έλληνες ήθελαν να Τον δουν, το είπε πρώτα στον Ανδρέα[ζ]. Ήταν επίσης ο ένας από τους τέσσερις μαθητές που ρωτούσαν στο Όρος των Ελαιών τον Ιησού για τα σημεία της Δεύτερης Παρουσίας Του[η].
Περιοδείες
Μετά την Πεντηκοστή και το σχηματισμό της πρώτης Εκκλησίας, με τον αδερφό του Πέτρο και άλλους μαθητές βρέθηκαν στη Σινώπη του Ευξείνου Πόντου και εκεί έδρασε ανάμεσα στους Εθνικούς και Ιουδαίους, έχοντας ως ορμητήριο μια νησίδα κοντά στη Σινώπη. Ο Ευσέβιος Καισαρείας στο έργο του «Εκκλησιαστική Ιστορία» αναφέρει ότι ο Ανδρέας κήρυξε στη Σκυθία[θ]. Το «Πρώτο Χρονικό» προσθέτει ότι κήρυξε κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας και του ποταμού Δνείπερου μέχρι το Κίεβο και από εκεί ταξίδεψε στο Νόβγκοροντ. Ως εκ τούτου, έγινε προστάτης άγιος της Ουκρανίας, της Ρουμανίας και της Ρωσίας. Από τη Σινώπη ο Ανδρέας μαζί με το Ματθία και άλλους μαθητές πήγαν στην Αμισό (Σαμψούντα), όπου ίδρυσαν Εκκλησία. Αφού περιήλθε τις περιοχές του Πόντου, της Ιβηρίας και την Παρθία γύρισε στα Ιεροσόλυμα, μάλλον το 34 μ.Χ., για να γιορτάσει το Πάσχα με τους λοιπούς μαθητές[15].
Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο Ρώμης, ο Ανδρέας κήρυξε στη Θράκη, και η παρουσία του στο Βυζάντιο αναφέρεται στο απόκρυφο έργο «Πράξεις του Ανδρέα». Σύμφωνα με την παράδοση, ίδρυσε την Εκκλησία του Βυζαντίου (αργότερα Κωνσταντινούπολη) το 38 μ.Χ., εγκαθιστώντας τον Στάχυ ως επίσκοπο. Αυτή η επισκοπή θα εξελιχθεί αργότερα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, του οποίου ο Ανδρέας θεωρείται προστάτης και η εορτή του (30 Νοεμβρίου) γιορτάζεται ως σήμερα ως «Θρονική Εορτή». Κατ'άλλους, η παράδοση ότι θεμελίωσε την εκκλησία του Βυζαντίου αποτελεί μεταγενέστερη επινόηση[ι]. Ο Βασίλειος Σελευκείας γνώριζε επίσης τις περιοδείες του Αποστόλου Ανδρέα στη Θράκη, τη Σκυθία και την Αχαΐα[17].
Το μαρτύριο του Αποστόλου Ανδρέα από το «Χρονικό της Νυρεμβέργης»
Στην δεύτερη περιοδεία του, μέσω της Αντιοχείας, πήγε στην Έφεσο, τη Λαοδίκεια της Φρυγίας, την Οδυσσούπολη της Μυσίας, στη Νίκαια και την ευρύτερη περιοχή της Βιθυνίας, τη Νικομήδεια, τη Χαλκηδόνα, την Άμαστρη, για να καταλήξει και πάλι στη Σινώπη. Αργότερα επισκέφτηκε τη Σαμψούντα και την Τραπεζούντα, τους Αλανούς, τους Αβασγούς, τους Ζηκχούς, τους Βοσπορινούς και τους Χερσονήτες για να επιστρέψει στη Σινώπη. Στη συνέχεια πέρασε από το Βυζάντιο, την Ηράκλεια της Θράκης, τη Μακεδονία και την Πελοπόννησο με τελικό σταθμό την Πάτρα[18].
Με ορμητήριο την Πάτρα ο Ανδρέας κήρυττε σε ολόκληρη την Αχαΐα την εποχή που ανθύπατοι ήταν ο Λεσβίος και ο διάδοχος του Αιγεάτης. Εκεί η διδασκαλία του καρποφόρησε και με τις προσευχές του θεράπευσε θαυματουργικά πολλούς ασθενείς. Ακόμα και η Μαξιμίλλα, σύζυγος του ανθύπατου Αιγεάτου, αφού τη θεράπευσε ο Απόστολος από βαριά αρρώστια που είχε, πίστεψε στον Χριστό. Το γεγονός αυτό εκνεύρισε τον ανθύπατο και με την παρότρυνση ειδωλολατρών ιερέων συνέλαβε τον Ανδρέα και τον οδήγησε στο μαρτύριο με σταυρικό θάνατο, πιθανώς την εποχή του διωγμού του Νέρωνα. Το μαρτύριό του υπολογίζεται πως συνέβη περί το 60 μ.Χ.[19], αν και η παράδοση που αναφέρει ότι σταυρώθηκε στην Πάτρα θεωρείται από ορισμένους Δυτικούς «μεταγενέστερη και αναξιόπιστη»[20].
Η σταύρωση του Αγίου Ανδρέα σε χειρόγραφο του 14ου αιώνα
Πρώιμα κείμενα, όπως οι «Πράξεις του Ανδρέα» που είναι γνωστές στον Γρηγόριο Τουρώνης[21], περιγράφουν ότι ο Ανδρέας δέθηκε, δεν καρφώθηκε, σε έναν σταυρό παρόμοιο με του Ιησού. Ωστόσο στη Δύση αναπτύχθηκε μια παράδοση ότι ο Ανδρέας σταυρώθηκε σε έναν χιαστό σταυρό, της μορφής που ονομάζεται crux decussata, υποτίθεται κατόπιν αιτήματός του, καθώς θεωρούσε τον εαυτό του ανάξιο να σταυρωθεί στον ίδιο τύπο σταυρού με τον Ιησού[22]. Πάντως η εικονογραφία του μαρτυρίου του Ανδρέα σε σταυρό σε σχήμα Χ δεν φαίνεται παγιώθηκε παρά στον ύστερο Μεσαίωνα[κ].
Τα λείψανά του
Το λείψανό του έθαψε με ευλάβεια ο πρώτος επίσκοπος Πατρών Στρατοκλής. Σύμφωνα με έναν θρύλο, ο Άγιος Ρήγουλος, μοναχός στην Πάτρα, κάποια νύχτα είδε σε όραμα στον ύπνο του άγγελο που του ζήτησε να κρύψει μέρος του λειψάνου. Λίγο αργότερα, στις 3 Μαρτίου 357[25], με εντολή του Αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β΄, τα λείψανα μεταφέρθηκαν από την Πάτρα στην Κωνσταντινούπολη και εναποτέθηκαν στον Ναό των Αγίων Αποστόλων[26].
Ο Ρήγουλος λέγεται ότι σε δεύτερο όνειρο ένας άγγελος τον συμβούλεψε να πάρει τα κρυμμένα υπόλοιπα λείψανα «στα άκρα της γης» για προστασία. Όπου θα ναυάγησε, έπρεπε να χτίσει ένα ιερό για αυτά. Έτσι ο Άγιος Ρήγουλος απέπλευσε, παίρνοντας μαζί του ένα γόνατο, ένα οστό του άνω βραχίονα, τρία δάχτυλα και ένα δόντι. Έπλευσε δυτικά, προς την άκρη του γνωστού κόσμου, και ναυάγησε στην ακτή του Φάιφ στη Σκωτία. Ωστόσο, τα λείψανα πιθανότατα μεταφέρθηκαν στη Βρετανία το 597 στα πλαίσια της ιεραποστολής του Αυγουστίνου και στη συνέχεια το 732 στο Φάιφ από τον επίσκοπο Acca του Hexham, έναν πολύ γνωστό συλλέκτη θρησκευτικών λειψάνων[27].
Λειψανοθήκη με λείψανα του αγίου στον Καθεδρικό του Αμάλφι
Το κρανίο του, που είχε μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη, επέστρεψε στην Πάτρα από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄, ο οποίος βασίλεψε από το 867 έως το 886[28]. Το 1207, αφότου οι Φράγκοι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη, τα λείψανα του Αγίου Ανδρέα, τα οποία έως τότε φυλάσσονταν, μαζί με λείψανα άλλων αγίων, εντός της Εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων,[29] μεταφέρθηκαν στο Αμάλφι της Ιταλίας[30][29] από τον Καρδινάλιο Πέτρο της Κάπουα, ο οποίος καταγόταν από εκεί.[29] Κατόπιν κτίστηκε καθεδρικός ναός (Duomo), ο οποίος αφιερώθηκε στον Άγιο Ανδρέα, όπως και όλη η πόλη, στην κρύπτη του οποίου υποστηρίζεται ότι παραμένουν τα περισσότερα λείψανα του Αποστόλου, συμπεριλαμβανομένου ενός ινιακού οστού.
Το 1461, όταν οι Οθωμανοί διέσχισαν το Στενό της Κορίνθου, ο Θωμάς Παλαιολόγος, νεότερος επιζών γιος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και Δεσπότης του Μυστρά, έφυγε από την Πάτρα για να βρει καταφύγιο στην Ιταλία, παίρνοντας μαζί του αυτό που θεωρούνταν το κρανίο του Αγίου Ανδρέα. Το παρέδωσε στον Πάπα Πίο Β΄, ο οποίος το ενσωμάτωσε αρχικά σε έναν από τους τέσσερις κεντρικούς πυλώνες της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό και στη συνέχεια στην Πιέντσα[31].
Τμήμα του κρανίου του αγίου που φυλάσσεται στη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα, στο Άγιο Όρος
Τον Σεπτέμβριο του 1964, ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄, ως χειρονομία καλής θέλησης προς την Ορθόδοξη Εκκλησία, διέταξε να επιστραφούν στην Πάτρα όλα τα λείψανα του Αγίου Ανδρέα που βρίσκονταν στην Πόλη του Βατικανού. Ο καρδινάλιος Augustin Bea μαζί με πολλούς άλλους καρδιναλίους παρέδωσαν το κρανίο στον Μητροπολίτη Πατρών Κωνσταντίνο στις 24 Σεπτεμβρίου 1964[32]. Ο σταυρός του Αγίου Ανδρέα φυγαδεύτηκε από την Ελλάδα κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών από τον Δούκα της Βουργουνδίας[33][34]. Φυλάχθηκε στην εκκλησία του Αγίου Βίκτωρα στην Μασσαλία[35], έως ότου επέστρεψε στην Πάτρα στις 19 Ιανουαρίου 1980. Ο σταυρός του αποστόλου παραδόθηκε στον Μητροπολίτη Πατρών Νικόδημο από μια καθολική αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον καρδινάλιο Roger Etchegaray. Όλα τα λείψανα, που αποτελούνται από το μικρό δάχτυλο, το κρανίο (μέρος της κορυφής του κρανίου του Αγίου Ανδρέα) και ο σταυρός στον οποίο μαρτύρησε, φυλάσσονται στον ναό του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα σε ειδικό χώρο και εκτίθενται σε προσκύνηση κάθε 30 Νοεμβρίου, ημέρα της γιορτής του. Το 2006, η Καθολική Εκκλησία, ξανά μέσω του Καρδινάλιου Etchegaray, παρέδωσε στην Ορθόδοξη Εκκλησία ακόμη ένα λείψανο του Αγίου Ανδρέα[36].
Σήμερα, πέρα από τον ναό των Πατρών, τμήματα λειψάνων του Αποστόλου Ανδρέα φυλάσσονται στην Σκήτη του Αγίου Ανδρέα στο Άγιο Όρος, στον καθεδρικό ναό του Αμάλφι (Duomo di Sant'Andrea) και της Σαρτσάνα[37] στην Ιταλία, στον Ρωμαιοκαθολικό Καθεδρικό Ναό της Αγίας Μαρίας στο Εδιμβούργο στην Σκωτία[27], στην Εκκλησία των Αγίων Ανδρέα και Αλβέρτου στη Βαρσοβία στην Πολωνία, ενώ πολλά μικρότερα λείψανα υπάρχουν επίσης σε όλο τον κόσμο.
Ο ναός του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα, όπου φυλάσσονται τα περισσότερα από τα λείψανά του
Ο ναός στην Πάτρα
Ο Απόστολος Ανδρέας είναι πολιούχος της Πάτρας. Ο παλιός ναός του οικοδομήθηκε στο διάστημα 1836-1843 στη θέση όπου θεωρείται ότι μαρτύρησε. Δίπλα στον παλιό ναό είναι το πηγάδι του Αγίου Ανδρέα. O νέος ναός εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1974 από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σεραφείμ. Μπροστά και δεξιά του ναού, κοντά στο Άγιο Βήμα, βρίσκεται ο μαρμάρινος τάφος του Αποστόλου. Οι δύο ναοί του πολιούχου της Πάτρας, Αγίου Ανδρέα, αποτελούν πανελλήνιο και πανορθόδοξο προσκύνημα.
Τμήμα του σταυρού του αγίου στον ναό των Πατρών
Στη θέση του παλαιού ναού προϋπήρχε πηγή της Δήμητρας, στην οποία λειτουργούσε και μαντείο μόνο για αρρώστους, όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Η περιοχή της μαντικής πηγής ήταν ο τόπος όπου δίδασκε ο Απόστολος Ανδρέας. Σύμφωνα με την παράδοση, δίπλα σε αυτή την πηγή σταυρώθηκε. Η λατρεία του συσχετίστηκε με τη λατρεία της θεάς Δήμητρας με διάφορους τρόπους. Μια λατρευτική πρακτική ήταν η διανυκτέρευση στο ναό και η αναμονή για εμφάνιση του Αγίου σε όνειρο. Πρόκειται για την αρχαία πρακτική της «κατ’ όναρ επιφανείας του θείου» (incubatio), η οποία εφαρμοζόταν και στη λατρεία της Δήμητρας, στην εορτή των Επιφανίων και συνεχίστηκε και στον χριστιανισμό. Πιστεύεται ότι με αυτή την λατρευτική παράδοση συνδέεται και η μαρτυρία σε επιγραφή που βρέθηκε στο Ασκληπιείο στην Αθήνα, το οποίο καταστράφηκε από τους Χριστιανούς περί το 485: η αρχαία λατρεία συνέχισε στην χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη σύμφωνα με επιγραφή στον άγιο Ανδρέα και η στοά όπου γινόταν η incubatio, η ιερή πηγή και το καταγώγειον διατηρήθηκαν. Ο Γρηγόριος Τουρώνης (538-594) αναφέρει ότι από τον τάφο του Αποστόλου Ανδρέα έβγαινε «μάννα» με τη μορφή αλεύρου και λάδι με ευχάριστο άρωμα. Η ποσότητά τους αποκάλυπτε στους κατοίκους αν η συγκομιδή της χρονιάς θα ήταν καλή. Επισημαίνει μάλιστα ότι το λάδι έτρεχε μέχρι το μέσον της εκκλησίας, μια πρώιμη αναφορά στο μύρο. H σύνδεση της λατρείας του Ανδρέα με την θαυματουργή εμφάνιση αλεύρου φαίνεται ότι συνδυάζει δύο παραδόσεις: α) του ρόλου του Ανδρέα στο θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων[11] και β) των λατρευτικών παραδόσεων της θεάς Δήμητρας, θεάς της γεωργίας, την λατρεία της οποίας διαδέχθηκε στη θέση του ιερού της η λατρεία του Ανδρέα. Είναι γνωστό ότι η Δήμητρα ήταν θεά του σίτου και της γεωργίας, ως θεά Εύνοστος λατρευόταν ως προστάτης των μύλων. Συνεπώς, στα τέλη του 6ου αιώνα η λατρεία του αγίου Ανδρέα στην Πάτρα είχε αφομοιώσει στοιχεία παλαιότερης λατρείας της θεάς Δήμητρας και η φήμη του ως θεραπευτή αγίου είχε πλατειά διάδοση. Η μαρτυρία του Γρηγορίου Τουρώνης είναι σημαντική, διότι επιβεβαιώνει έμμεσα την παράδοση ότι ο παραθαλάσσιος βυζαντινός ναός του Αγίου Ανδρέα ήταν κτισμένος στη θέση του ναού της θεάς Δήμητρας με την μαντική πηγή[38].
Παραδόσεις και θρύλοι
Ο Απόστολος Ανδρέας είναι προστάτης διαφόρων χωρών και τόπων, όπως: Ρωσίας, Ελλάδας, Ουκρανίας, Σικελίας, Αγίου Ανδρέα (Τενερίφη, Ισπανία), Αμάλφι (Ιταλία), Κύπρου κ.ά.
Ο Άγιος Ανδρέας σε τοιχογραφία του 13ου αιώνα στη Μονή του Κίντσβισι
Γεωργία
Η εκκλησιαστική παράδοση της Γεωργίας θεωρεί τον Άγιο Ανδρέα ως τον πρώτο ιεροκήρυκα του Χριστιανισμού στο έδαφος της χώρας και ιδρυτή της Γεωργιανής Εκκλησίας. Η παράδοση αυτή προήλθε προφανώς από βυζαντινές πηγές, κυρίως από τον Νικήτα τον Παφλαγόνα (10ος αιώνας), ο οποίος ισχυρίζεται ότι «ο Ανδρέας κήρυξε στους Ίβηρες, στους Σαρμάτες, στους Ταύρους και στους Σκύθες και σε κάθε περιοχή και πόλη στην Μαύρη Θάλασσα, και βόρεια και νότια[39]». Η εκδοχή αυτή υιοθετήθηκε από εκκλησιαστικούς ηγέτες της Γεωργίας τον 10ο-11ο αιώνα και, εμπλουτισμένη με περισσότερες λεπτομέρειες, περιελήφθη στα «Γεωργιανά Χρονικά». Η ιστορία της περιοδείας του Αγίου Ανδρέα στα εδάφη της Γεωργίας προίκισε την Γεωργιανή Εκκλησία με αποστολική προέλευση και χρησίμευσε ως επιχείρημα στον Γεώργιο τον Αθωνίτη ενάντια στις καταπατήσεις της Αυτοκεφαλίας της Γεωργιανής Εκκλησίας από την Εκκλησία της Αντιόχειας. Ένας άλλος Γεωργιανός μοναχός, ο Εφραίμ ο Μικρός, συνέταξε μια διατριβή που συνδύαζε την ιστορία του Αγίου Ανδρέα με προϋπάρχουσες αποδείξεις ευαγγελισμού των Γεωργιανών από την Αγία Νίνα τον 4ο αιώνα και εξηγούσε την αναγκαιότητα του «δεύτερου βαπτίσματος» της Νίνας. Η διατριβή αυτή συμπεριελήφθη στην κανονική τάξη της Γεωργιανής Εκκλησίας με Σύνοδο το 1103[40][41]. Η Γεωργιανή Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τον Άγιο Ανδρέα με δύο εορτές, στις 12 Μαΐου και στις 13 Δεκεμβρίου. Η πρώτη ημερομηνία, αφιερωμένη στην άφιξη του Αγίου Ανδρέα στην Γεωργία, είναι επίσημη αργία στην χώρα.
Ο σταυρός της Βουργουνδίας στο φόντο του οικόσημου του βασιλιά Χουάν Κάρλος Α΄ της Ισπανίας
Ισπανία
Μια παραλλαγή του σταυρού του Αγίου Ανδρέα που ονομάζεται Σταυρός της Βουργουνδίας χρησιμοποιήθηκε ως σημαία του Δουκάτου της Βουργουνδίας, και μετά την ενσωμάτωση του Δουκάτου στην Ισπανία, από τον Ισπανικό Στέμμα, αργότερα ως ισπανική ναυτική σημαία και τελικά ως στρατιωτική σημαία μέχρι το 1843. Σήμερα, εξακολουθεί να αποτελεί μέρος διαφόρων ισπανικών στρατιωτικών διακριτικών και αποτελεί μέρος του οικόσημου του βασιλιά της Ισπανίας, όπως και επί στρατηγού Φράνκο.
Στην Ισπανία, ο Άγιος Ανδρέας είναι προστάτης πολλών περιοχών: San Andrés (Σάντα Κρουθ ντε Τενερίφε), San Andrés y Sauces (Λα Πάλμα), Navalmoral de la Mata (Κάθερες), Éibar (Γκιπούθκοα), Baeza (Χαέν), Pobladura de Pelayo García και Pobladura de Yuso (Λεόν), Berlangas de Roa (Μπούργος), Ligüerzana (Παλένθια), Castillo de Bayuela (Τολέδο), Almoradí (Αλικάντε), Estella (Ναβάρρα), San Andrés de Palomar (Βαρκελώνη), Pujalt (Καταλονία), Adamuz (Κόρδοβα) και San Andrés στο Cameros (Λα Ριόχα).
Κύπρος
Η κυπριακή παράδοση υποστηρίζει ότι, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στους Αγίους Τόπους, το πλοίο που μετέφερε τον Άγιο Ανδρέα παρεξέκλινε της πορείας του και προσάραξε σε βράχους στο βορειοανατολικότερο ακρωτήριο του νησιού. Όταν έφτασε στην ξηρά, ο Ανδρέας χτύπησε τα βράχια με το ραβδί του, οπότε και ξεπήδησε μια πηγή. Τα νερά αποδείχτηκε ότι είχαν θεραπευτικές δυνάμεις και αποκατέστησαν την όραση του καπετάνιου του πλοίου που είχε τυφλωθεί από το ένα μάτι. Στη συνέχεια, ο χώρος έγινε χώρος προσκυνήματος. Ένα οχυρωμένο μοναστήρι κτίστηκε εκεί τον 12ο αιώνα, από το οποίο ο Ισαάκ Κομνηνός διαπραγματεύτηκε την παράδοσή του στον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Τον 15ο αιώνα, ένα μικρό εκκλησάκι κτίστηκε κοντά στην ακτή. Η εκκλησία του κυρίως μοναστηριού χρονολογείται στον 18ο αιώνα, ενώ τα κύρια κτίρια κτίστηκαν 100 χρόνια αργότερα[42].
Το μαζικό προσκύνημα, ωστόσο, είναι πιο πρόσφατο και χρονολογείται από τον 20ό αιώνα. Η ιστορία λέγεται ότι το 1895 απήχθη ο γιος της Μαρίας Γεωργίου. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, ο Άγιος Ανδρέας εμφανίστηκε σε ένα όνειρο και της είπε να προσευχηθεί για την επιστροφή του γιου της στο μοναστήρι. Ζώντας στην Ανατολία, ξεκίνησε την πορεία προς την Κύπρο σε ένα πολύ γεμάτο σκάφος. Λέγοντας την ιστορία της κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, ένας από τους επιβάτες, ένας νεαρός δερβίσης ενδιαφερόταν όλο και περισσότερο. Ρώτησε εάν ο γιος της είχε διακριτικά σημάδια και όταν τα άκουσε αφαίρεσε τα ρούχα του για να της αποκαλύψει τα ίδια σημάδια, οπότε μητέρα και γιος επανενώθηκαν[42].
Μάλτα
Η πρώτη αναφορά για ένα μικρό παρεκκλήσι της Λούκα (Luqa) αφιερωμένο στον Ανδρέα χρονολογείται στο 1497. Το παρεκκλήσι αυτό περιείχε τρεις βωμούς, ένας εκ των οποίων ήταν αφιερωμένος στον Ανδρέα. Ο πίνακας που απεικονίζει την Παναγία με τους Αγίους Ανδρέα και Παύλο ζωγραφίστηκε από τον καλλιτέχνη της Μάλτας Filippo Dingli. Κάποτε ζούσαν πολλοί ψαράδες στο χωριό Λούκα, και αυτός μπορεί να είναι ο κύριος λόγος για την επιλογή του Ανδρέα ως πολιούχου. Το άγαλμα του Ανδρέα σμιλεύτηκε σε ξύλο από τον Giuseppe Scolaro το 1779. Το άγαλμα αυτό υποβλήθηκε σε διάφορα έργα αποκατάστασης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του 1913, που εκτελέστηκαν από τον καλλιτέχνη της Μάλτας Abraham Gatt. Το «Μαρτύριο του Αγίου Ανδρέα» στον κύριο βωμό της εκκλησίας ζωγραφίστηκε από τον Mattia Preti το 1687.
Είσοδος στις σπηλιές του Αγίου Ανδρέα στην επαρχία της Κωνστάντζα
Ρουμανία
Η επίσημη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουμανίας είναι ότι ο Ανδρέας κήρυξε το Ευαγγέλιο στην επαρχία Δοβρουτσάς (Μικρά Σκυθία) στους Δακο-Ρωμαίους, τους οποίους λέγεται ότι προσηλύτισε στον Χριστιανισμό. Η παράδοση αυτή πάντως δεν ήταν ευρέως διαδεδομένη ως τον 20ό αιώνα.
Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο Αντιοχείας (πέθανε περί το 250 μ.Χ.) στο έργο του «Εις Απόστολους», τον Ωριγένη στο τρίτο βιβλίο των Σχολιασμών του για τη Γένεση (254 μ.Χ.), τον Ευσέβειο Καισαρείας στην «Ιστορία της Εκκλησίας» του (340 μ.Χ.), και άλλες πηγές, ο Άγιος Ανδρέας κήρυξε στη Σκυθία, πιθανόν εννοώντας και στη Μικρά Σκυθία, της οποίας το έδαφος ενσωματώθηκε στη Ρουμανία στα τέλη του 19ου αιώνα.
Σύμφωνα με ορισμένους σύγχρονους Ρουμάνους μελετητές, η ιδέα του πρώιμου εκχριστιανισμού δεν είναι βάσιμη. Θεωρούν το ιδεολόγημα ως μέρος ενός πρωτοχρονισμού, ο οποίος υποστηρίζει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία συμπορεύτηκε και υπερασπίστηκε τον ρουμανικό λαό σε ολόκληρη την ιστορία του και ο οποίος στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για προπαγανδιστικού σκοπούς κατά την κομμουνιστική εποχή[43], αν και αυτό αμφισβητείται.
Η προφητεία του αγίου Ανδρέα για το Κίεβο στο Χρονικό του Radziwiłł (15ος αιώνας)
(Ανατολικοί) Σλάβοι
Η παράδοση σχετικά με την παλαιοχριστιανική ιστορία της Ουκρανίας υποστηρίζει ότι ο απόστολος Ανδρέας κήρυξε στα νότια της σύγχρονης Ουκρανίας, κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας. Ο θρύλος λέει ότι ανέβηκε παράλληλα με τον ποταμό Δνείπερο μέχρι την μελλοντική τοποθεσία του Κιέβου, όπου έστησε έναν σταυρό στην τοποθεσία όπου βρίσκεται σήμερα η Εκκλησία του Αγίου Ανδρέα και προφήτευσε την ίδρυση μιας μεγάλης χριστιανικής πόλης[44]. Λόγω αυτής της σύνδεσης με το Κίεβο, ο Άγιος Ανδρέας θεωρείται προστάτης των δύο ανατολικών σλαβικών εθνών που προέρχονται από τους Ρως του Κιέβου: της Ουκρανίας και της Ρωσίας (η δεύτερη χρησιμοποιεί τον Σταυρό του Αγίου Ανδρέα στο ναυτικό της). Το τρίτο ανατολικό σλαβικό έθνος ωστόσο, η Λευκορωσία, τιμά ως προστάτη της την Ευφροσύνη του Πόλοτσκ, μια τοπική αγία.
Ο Άγιος Ανδρέας, γλυπτό στο Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας (περί το 1500)
Σκωτία
Η σκωτική παράδοση θεωρεί τον Ανδρέα προστάτη άγιό της από το 750 και αρκετοί θρύλοι θέλουν το λείψανό του να μετακομίστηκε με θεϊκή καθοδήγηση από την Κωνσταντινούπολη στην Σκωτία, στο μέρος όπου βρίσκεται σήμερα η πόλη Σεντ Άντριους (γαελικά: Cill Rìmhinn). Σώζονται δύο σχετικά χειρόγραφα: το ένα άνηκε στη συλλογή χειρογράφων του Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ, η οποία κληροδοτήθηκε στον Λουδοβίκο ΙΔ΄ της Γαλλίας και σήμερα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη (Bibliothèque Nationale), στο Παρίσι. Το άλλο άνηκε στον Robert Harley και βρίσκεται σήμερα στην Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου. Τα χειρόγραφα αυτά αναφέρουν ότι τα λείψανα του Ανδρέα μεταφέρθηκαν από τον μοναχό Ρήγουλο στον βασιλιά των Πίκτων Όνγκους Α΄ (729-761). Ο μόνος Ρήγουλος (Riagail) του οποίου το όνομα διατηρείται στον πύργο του St. Rule ήταν ένας Ιρλανδός μοναχός που εκδιώχθηκε από την Ιρλανδία μαζί με τον άγιο Κολούμπα. Ωστόσο αυτός έζησε περί το 573 - 600. Υπάρχουν καλοί λόγοι για να υποθέσουμε ότι τα λείψανα περιήλθαν αρχικά στη συλλογή του Acca, επισκόπου του Hexham, ο οποίος τα πήρε στη χώρα των Πίκτων όταν έφυγε από το Hexham (περί το 732) και ίδρυσε Εκκλησία στον τόπο του σημερινού Σεντ Άντριους.
Ο σταυρός του Αγίου Ανδρέα σε σχήμα Χ απεικονίζεται στην σημαία της Σκωτίας
Σύμφωνα με θρυλικές διηγήσεις της ιστοριογραφίας του 16ου αιώνα, το 832 μ.Χ. ο Όνγκους Β΄ ηγήθηκε στρατού των Πίκτων και Σκώτων σε μάχη εναντίον των Άγγλων, με επικεφαλής τον Έθελσταν, κοντά στο σημερινό Athelstaneford, East Lothian. Ο θρύλος λέει ότι ο στρατός του Όνγκους υπολειπόταν πολύ σε μέγεθος και έτσι, ενώ προσευχόταν την παραμονή της μάχης, ορκίστηκε ότι αν νικούσε θα ανακήρυσσε τον Άγιο Ανδρέα ως προστάτη Άγιο της Σκωτίας. Το πρωί της μάχης λέγεται ότι εμφανίστηκαν λευκά σύννεφα που σχημάτισαν ένα Χ στον ουρανό. Ο Όνγκους και ο στρατός του, ενθαρρυμένοι από αυτήν την προφανή θεϊκή παρέμβαση, πήγαν στο πεδίο της μάχης και νίκησαν παρά την αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων τους. Ερμηνεύοντας το φαινόμενο του σύννεφου ως τον χιαστί σταυρό πάνω στον οποίο σταυρώθηκε ο Άγιος Ανδρέας, ο Όνγκους τίμησε τον όρκο που είχε δώσει πριν τη μάχη και όρισε αμέσως τον Άγιο Ανδρέα ως προστάτη Άγιο της Σκωτίας. Ο λευκός χιαστός σταυρός σε φόντο ουράνιου μπλε λέγεται ότι έχει υιοθετηθεί ως σχέδιο της σημαίας της Σκωτίας βάσει αυτού του θρύλου[45]. Υπάρχουν ωστόσο ενδείξεις ότι ο Ανδρέας λατρευόταν στην Σκωτία πριν από αυτό το γεγονός. Μετά την ένωση της Σκωτίας με την Αγγλία, το σχέδιο συμπεριελήφθη και στην Βρετανική σημαία.
Σταυρός του Αγίου Ανδρέα σκαλισμένος σε τζάκι για την αποτροπή μαγισσών στη Βόρεια Αγγλία
Η σύνδεση του Ανδρέα με την Σκωτία μπορεί να ενισχύθηκε μετά την Σύνοδο του Γουίτμπι, όταν η Κελτική Εκκλησία θεώρησε ότι ο Κολούμπα ήταν «υποδεέστερος» από τον Πέτρο και ότι ο αδελφός του Πέτρου θα ήταν πιο υψηλόβαθμος προστάτης. Η Διακήρυξη του Άρμπροθ του 1320 αναφέρει τον προσηλυτισμό της Σκωτίας στον Χριστιανισμό από τον Ανδρέα «τον Πρωτόκλητο». Πολλοί ναοί της Εκκλησίας της Σκωτίας και άλλων ομολογιών στη Σκωτία έχουν πάρει το όνομά τους από τον Ανδρέα. Η εθνική εκκλησία των Σκωτσέζων στην Ρώμη, Sant'Andrea degli Scozzesi είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ανδρέα.
Μια τοπική δεισιδαιμονία χρησιμοποιεί τον σταυρό του Αγίου Ανδρέα ως εξάγωνο σημάδι σε τζάκια στην βόρεια Αγγλία και την Σκωτία για να αποτρέψει τις μάγισσες από το να μπουν από την καμινάδα στο σπίτι για να κάνουν κακό. Τοποθετώντας τον σταυρό του Αγίου Ανδρέα σε έναν από τους στύλους ή τα υπέρθυρα του τζακιού, οι μάγισσες εμποδίζονται να εισέλθουν σε αυτό το άνοιγμα. Η χρήση αυτή προσομοιάζει με αυτή της «μπάλας μαγισσών», με την διαφορά ότι ο σταυρός αποτρέπει ενεργά την είσοδο των μαγισσών, ενώ η μπάλα απλά θα την καθυστερήσει ή θα την δελεάσει και ίσως να την παγιδεύσει.
Τροπάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας
Απολυτίκιο (ήχος δ΄)
Ως των Αποστόλων Πρωτόκλητος
και του κορυφαίου αυτάδελφος
τον Δεσπότην των όλων, Ανδρέα,
ικέτευε, ειρήνην, τη οικουμένη δωρήσασθαι
και ταις ψυχαίς ημών το μέγα έλεος.
Ο Άγιος Ανδρέας, βυζαντινή εικόνα
Απολυτίκιο έτερο (ήχος α΄)
Φωνήν του βαπτιστού του βοώντος ακούσας
αμνόν τον του Θεού ηκολούθησας χαίρων
Ανδρέα παμμακάριστε, Αποστόλων πρωτόκλητε.
Όθεν έθνεσι την σωτηρίαν κηρύξας
και εν αίματι υπέρ Χριστού εναθλήσας
αξίως τιμάσαι νυν.
Κοντάκιο (ήχος β΄)
Τον της ανδρείας επώνυμον θεηγόρον
και μαθητών τον πρωτόκλητον του Σωτήρος
Πέτρον τον σύγγονον ευφημήσωμεν
ότι, πάλαι τούτω και νυν εκέκραγεν,
ευρήκαμεν δεύτε τον ποθούμενον.
Μεγαλυνάριο του Αγίου Ανδρέα
Χαίροις ο Πρωτόκλητος μαθητής
χαίροις σωφροσύνης και ανδρείας στήλη λαμπρά,
χαίροις ο του πάθους κοινωνός του Κυρίου
Απόστολε θεόπτα, Ανδρέα πάντιμε.
Δείτε επίσης
Commons logo
Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Απόστολος Ανδρέας
Άγιος Ανδρέας (αποσαφήνιση)
Ιερός Ναός Αγίου Ανδρέα Πατρών
Κελλί Αγίου Ανδρέα (Ανδρεωτών)
Ναός Αγίου Ανδρέα (Μάντοβα)
Πλατεία Αγίου Ανδρέα (Γλασκώβη)
Υποσημειώσεις και παραπομπές
Υποσημειώσεις
Περιπατῶν δὲ παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς Γαλιλαίας εἶδεν δύο ἀδελφούς, Σίμωνα τὸν λεγόμενον Πέτρον καὶ Ἀνδρέαν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ[2]
Ἦν Ἀνδρέας ὁ ἀδελφὸς Σίμωνος Πέτρου εἷς ἐκ τῶν δύο τῶν ἀκουσάντων παρὰ Ἰωάννου καὶ ἀκολουθησάντων αὐτῷ·[3]
ἦν δὲ ὁ Φίλιππος ἀπὸ Βηθσαϊδά, ἐκ τῆς πόλεως Ἀνδρέου καὶ Πέτρου[7].
Ὅτε οὖν ἠρίστησαν, λέγει τῷ Σίμωνι Πέτρῳ ὁ Ἰησοῦς· Σίμων Ἰωνᾶ, ἀγαπᾷς με πλέον τούτων;[9]
λέγει αὐτῷ εἷς ἐκ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ, Ἀνδρέας ὁ ἀδελφὸς Σίμωνος Πέτρου· Ἔστι παιδάριον ἓν ὧδε ὃς ἔχει πέντε ἄρτους κριθίνους καὶ δύο ὀψάρια[11]
Ἦσαν δὲ τινες Ἕλληνες ἐκ τῶν ἀναβαινόντων ἵνα προσκυνήσωσιν ἐν τῇ ἑορτῇ. οὗτοι οὖν προσῆλθον Φιλίππῳ τῷ ἀπὸ Βηθσαϊδὰ τῆς Γαλιλαίας, καὶ ἠρώτων αὐτὸν λέγοντες· Κύριε, θέλομεν τὸν Ἰησοῦν ἰδεῖν. ἔρχεται Φίλιππος καὶ λέγει τῷ Ἀνδρέᾳ, καὶ πάλιν Ἀνδρέας καὶ Φίλιππος καὶ λέγουσι τῷ Ἰησοῦ·[12]
Καὶ καθημένου αὐτοῦ εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν κατέναντι τοῦ ἱεροῦ, ἐπηρώτων αὐτὸν κατ' ἰδίαν Πέτρος καὶ Ἰάκωβος καὶ Ἰωάννης καὶ Ἀνδρέας·[13]
τῶν δὲ ἱερῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλων τε καὶ μαθητῶν ἐφ' ἅπασαν κατασπαρέντων τὴν οἰκουμένην, Θωμᾶς μέν, ὡς ἡ παράδοσις περιέχει, τὴν Παρθίαν εἴληχεν, ᾿Ανδρέας δὲ τὴν Σκυθίαν (...)[14].
Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης στο έργο του Ο Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας αναφέρει: «Ότι δε ο απόστολος Ανδρέας εθεμελίωσε την εν Βυζαντίω εκκλησίαν, τούτο είναι μύθος, και επλάσθη, αφ' ου μετεπλάσθη εις Κωνσταντινούπολιν το Βυζάντιον, και ο πρότερον επίσκοπος τούτου μετεπλάσθη εις αρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως. Ίνα μη ήναι ο της νέας Ρώμης αρχιεπίσκοπος και κατά τούτο κατώτερος τού της αρχαίας Ρώμης, ήτον ανάγκη τοιούτου τινός μύθου! Αλλά τόσον είναι της εκκλησίας της νέας Ρώμης θεμελιωτής ο Ανδρέας, όσον και της εκκλησίας της αρχαίας Ρώμης θεμελιωτής είναι ο Πέτρος! Και τα δύο είναι μύθοι»[16].
σύμφωνα με τον Louis Réau[23], ο Σταυρός του Αγίου Ανδρέα εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον δέκατο αιώνα, αλλά δεν έγινε εικονογραφικό πρότυπο πριν τοn δέκατο έβδομο. Ο Calvert δεν μπόρεσε να βρει γλυπτική απεικόνιση του μαρτυρίου του Ανδρέα σε χιαστί σταυρό παλαιότερη από ένα κιονόκρανο στο Quercy, το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα[24].
St. Andrew, Peter Paul Rubens
Saint Andrew, Carlo Crivelli
Saint Andrew, Jusepe de Ribera
The Crucifixion of St. Andrew, Frans Francken the Younger
Martyrdom of St. Andrew, Jusepe de Ribera
Martyrdom of St. Andrew, Guido Reni
The Entombment of Saint Andrew, Joseph-Marie Vien
Saint Bartholomew and Saint Andrew, Ugolino di Nerio
The Crucifixion of St Andrew, Mattia Preti
Sequence "Twelve Apostles with Christ the Judge ", Agostino Carracci
Παραπομπές
«Calendarium Romanum» (λατινική γλώσσα) Βατικανό. 1969. σελ. 31.
Ματθαίος δ΄ 18
Ιωάννης α΄ 40
«Κατάλογος Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως». Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ανακτήθηκε στις 19 Μαΐου 2020.
Pope Benedict XVI. "Andrew the Protoclete", General Audience, 14 Ιουνίου 2006, Libreria Editrice Vaticana (Αγγλικά)
Turnbull, Michael T.R.B. (31 Ιουλίου 2009). «Saint Andrew». BBC- Religions. BBC. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2019.
Ιωάννης α΄ 44
Henderson, Emma (2015-11-30). «St Andrew's Day: 5 facts about St Andrew you need to know». The Independent. Ανακτήθηκε στις 2018-12-17.
Ιωάννης κα΄ 15
Metzger & Coogan (1993) Oxford Companion to the Bible, σελ. 27.
Ιωάννης στ΄ 8
Ιωάννης ιβ΄ 8
Μάρκος ιγ΄ 3
Καισαρείας, Ευσέβιος. «Εκκλησιαστική Ιστορία, Βιβλίο Γ΄». Ανακτήθηκε στις 19 Μαΐου 2020.
Μανουήλ Γεδεών, σελ. 84.
Θεόκλητος Φαρμακίδης, Ο Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας, Αθήναι, 1852, σελ. 222-223
Ferguson, Everett. Encyclopedia of early Christianity, σελ. 51.
Μανουήλ Γεδεών, σελ. 85.
«CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: St. Andrew». www.newadvent.org. Ανακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2020.
F. L. Cross, The Oxford Dictionary of the Christian Church, 2005, Oxford University Press, σελ. 60, 61.
Στο Monumenta Germaniae Historica II, στήλες 821–847, The Apocryphal New Testament (Oxford) επανεκτύπωση 1963:369.
Οι θρύλοι περί τον Ανδρέα αναφέρονται στο: Francis Dvornik, "The Idea of Apostolicity in Byzantium and the Legend of the Apostle Andrew", Dumbarton Oaks Studies, IV (Cambridge) 1958.
«Iconographie de l'art chrétien» III.1 (Παρίσι) 1958: 79
Judith Calvert, "The Iconography of the St. Andrew Auckland Cross", The Art Bulletin 66.4 (Δεκέμβριος 1984:543–555) σελ. 545, σημ. 12
Μανουήλ Γεδεών, σελ. 86.
«MacRory, Joseph. "St. Andrew." The Catholic Encyclopedia. Τόμ. 1. Νέα Υόρκη: Robert Appleton Company, 1907. 29 Οκτ. 2012». Newadvent.org. 1 Μαρτίου 1907. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2013.
«National Shrine of St Andrew in Edinburgh Scotland». Stmaryscathedral.co.uk. Ανακτήθηκε στις 30 Νοεμβρίου 2017.
Christodoulou, Alexandros. "St. Andrew, Christ’s First-Called Disciple", Pemptousia Αρχειοθετήθηκε 17 March 2014 στο Wayback Machine.
Mercey 1840, σελ. 247
National Archives of Scotland (23 Νοεμβρίου 2011). «St. Andrew in the National Archives of Scotland». Nas.gov.uk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2013.
Planet, Lonely; Williams, Nicola; Maxwell, Virginia (Ιανουάριος 2018). Lonely Planet Florence & Tuscany. ISBN 9781787011939.
«Η τιμία κάρα του Αποστόλου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου». Ιερά Μητρόπολις Πατρών.
«La croix de Saint André». Vexil.prov.free.fr. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2013.
Charlotte Denoël. Saint André: culte et iconographie en France (Ve -XVe siècles). Paris : École nationale des chartes, 2004
«Abbaye Saint-Victor de Marseille, monuments historiques en France (Γαλλικά)». Monumentshistoriques.free.fr. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2013.
Relic of St. Andrew Given to Greek Orthodox Church Αρχειοθετήθηκε 2015-04-03 στο Wayback Machine.. Zenit News Agency (Zenit.org). Δημοσίευση: 27 Φεβρουαρίου 2006.
Cattedrale di Sarzana
Ελένη Γ. Σαράντη, Ο Άγιος Ανδρέας και η Πάτρα: Ιστορία και παράδοση. Στο «Ο Απόστολος Ανδρέας στην Ιστορία και την Τέχνη», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα, 17-19 Νοεμ. 2006, έκδοση Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Πάτρα 2013, σελ. 35-36.]
Peterson, Peter Megill (1958), Andrew, Brother of Simon Peter: His History and Legends, σελ. 20. E. J. Brill
Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, σελ. 433. Peeters Publishers, (ISBN 90-429-1318-5)
Wachtang Djobadze, "Materials for the Study of Georgian Monasteries in the Western Environs of Antioch on the Orontes", σελ. 82–83. Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, τόμ. 372, σημ. 48. Louvain, 1976.
«Apostolos Andreas Monastery, Karpaz, North Cyprus». Whatson-northcyprus.com. Ανακτήθηκε στις 13 Αυγούστου 2012. (Αγγλικά)
Stan, Lavinia and Turcescu, Lucian. Religion and Politics in Post-Communist Romania, Oxford University Press, 2007, σελ. 48
Lytvynchuk, Janna. St. Andrew's Church, σελ. 7, Kiev: Anateya, 2006, (ISBN 966-8668-22-7)
Parker Lawson, John (1848). History of the Abbey and Palace of Holyroodhouse. H. Courtoy. σελ. 169. "battle athelstaneford Andrew."
Πηγές
Οικουμενικό Πατριαρχείο. «Ἀνδρέας ὁ Ἀπόστολος, ὁ καὶ ἱδρυτὴς τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως».
Ο Απόστολος Ανδρέας—Βίος, δράσις και μαρτύριον αυτού εν Πάτραις, Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, έκδοση Ιερού Ναού Αποστόλου Ανδρέου, Πάτρα, στην ιστοσελίδα myriobiblos.gr
Infocenter Patras
Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Ο ΠΡΩΤΟΚΛΗΤΟΣ | apostoliki-diakonia.gr
Γεδεών, Μανουήλ (1885). Πατριαρχικοί Πίνακες: Ειδήσεις ιστορικαί βιογραφικαί περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως: από Ανδρέου του Πρωτοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ' του από Θεσσαλονίκης, 36-1884. Κωνσταντινούπολη: Lorenz & Keil.
(Γαλλικά) Mercey, Frédéric (1840). «LA RÉPUBLIQUE D'AMALFI.». Revue Des Deux Mondes (1829-1971) 21 (2): 231–252.
Βιβλιογραφία
Εκκλησιαστική Ιστορία - Ευσεβίου Παμφίλου
Πράξεις Ανδρέου και Ματθία εις την πόλιν των ανθρωποφάγων - Ανωνύμου
Πράξεις και μαρτύριον του αγίου αποστόλου Ανδρέου - Λευκίου
Πράξεις και περίοδοι του αγίου αποστόλου και πανευφήμου Ανδρέου εγκωμίω συμπεπλεγμέναι - Ανωνύμου
Περί του βίου, των πράξεων και της τελευτής του αγίου Ανδρέου του πρωτοκλήτου - Μοναχού Επιφανίου
Ανδρέας ο Πρωτόκλητος - Μητροπολίτου Σάρδεων Γερμανού
Ο Απόστολος Ανδρέας - Παναγιώτου Τρεμπέλα
The Anchor Bible Dictionary, Τομ. 1, D. N. Freedman, Νέα Υόρκη, 1992.
F. Dvornik, The idea of Apostolicity in Byzantium and the Apostle Andrew, 1958
Κρικώνης Χρήστος, Απόστολος Ανδρέας ο πρωτόκλητος, UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2009
