.
Ο Σίξτος Ε΄ (Sixtus V, 13 Δεκεμβρίου 1521 – 27 Αυγούστου 1590), γεννημένος με το όνομα Φελίτσε Περέττι ντι Μοντάλτο (Felice Peretti di Montalto), ήταν Πάπας από το 1585 έως την ημέρα του θανάτου του[1]. Είναι ο τελευταίος μέχρι σήμερα Ποντίφηκας που πήρε το όνομα «Σίξτος» με την εκλογή του στο αξίωμα.
Βιογραφία προ της αναρρήσεως στον παπικό θρόνο
Ο Φελίτσε γεννήθηκε στο Γκροτταμμάρε, στις ακτές της Αδριατικής Θάλασσας και ήταν γιος του Πιερ Τζεντίλε (γνωστού και ως Περέττο Περέττι) και της Μαριάννας ντα Φροντίλλο[2]. Η οικογένειά του ήταν φτωχή.[2] Αργότερα το 1551, ο Φελίτσε υιοθέτησε το «Περέττι» ως επώνυμο, ενώ ως καρδινάλιος έγινε γνωστός με το όνομα «Καρδινάλιος Μοντάλτο»[2].
Σύμφωνα με τον Ι. Γκάττι, η οικογένεια Περέττι καταγόταν από το Πιτσένο, το σημερινό Μάρκε της Ιταλίας[3]. Σύμφωνα με άλλη πηγή, ο πατέρας του γεννήθηκε στο Μοντάλτο, ένα γειτονικό χωριό. Μερικοί Κροάτες έχουν ισχυρισθεί πως ήταν Κροάτης[4], από κροατική οικογένεια που μετανάστευσε από το Κρουσέβιτσε (στο σημερινό Μαυροβούνιο) στο Μοντάλτο[5]. Σύμφωνα με τη Σερβική Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών, είχε γενικώς σέρβοι καταγωγή από τις βαλκανικές ακτές της Αδριατικής[6], ενώ κατά τον Σάββα Νακιτσένοβιτς καταγόταν συγκεκριμένα από την οικογένεια Σβιλάνοβιτς του Κρουσέβιτσε[7], καθώς ως Πάπας είχε στον θυρεό του τρία αχλάδια (το τοπωνύμιο Κρουσέβιτσε ετυμολογείται από τη λέξη kruška - «αχλάδι»)[8].
Ο θυρεός του Πάπα Σίξτου Ε΄
Σε νεαρή ηλικία ο Φελίτσε Περέττι μπήκε σε ένα κοινόβιο Φραγκισκανών στο Μοντάλτο. Σύντομα έδωσε δείγματα μιας σπάνιας ικανότητας ως ιεροκήρυκας και συζητητής. Σύμφωνα με έναν θρύλο όταν ήταν μοναχός, τον πλησίασε ο ηλικιωμένος Νοστράδαμος, ο οποίος γονάτισε, φίλησε το ράσο του μοναχού και ανεφώνησε ότι προσκυνούσε τον μελλοντικό Πάπα.
Περί το 1552 ο Φελίτσε έτυχε της προσοχής των καρδιναλίων Ροδόλφου Πίου ντα Κάπρι, προστάτη του Τάγματος των Φραγκισκανών, Γκισλιέρι (ο μετέπειτα Πάπας Πίος Ε΄) και Καράφφα (ο μετέπειτα Πάπας Παύλος Δ΄) και από το σημείο αυτό και έπειτα η προώθησή του ήταν βέβαιη. Στάλθηκε στη Βενετία ως γενικός ιεροεξεταστής, αλλά ήταν τόσο αυστηρός και ασχολείτο με τα διάφορα ζητήματα με τόσο αυταρχικό τρόπο, ώστε ενεπλάκη σε αντιδικίες και η ενετική κυβέρνηση ζήτησε την ανάκλησή του το 1560.
Μετά από μία σύντομη θητεία στη θέση του προκουράτορα (εκκλησιαστικού κατηγόρου) των Φραγκισκανών, υποδέχθηκε στην ισπανική αντιπροσωπεία, που είχε επικεφαλής τον καρδινάλιο Ούγο Μπονκαμπάνι (τον μετέπειτα Πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄) το 1565, ο οποίος είχε σταλεί να διερευνήσει μία κατηγορία για αίρεση κατά του αρχιεπισκόπου του Τολέδου Βαρθολομαίου Καράνθα. Η απέχθεια που αισθάνθηκε για τον Μπονκαμπάνι επέδρασε στις μετέπειτα πράξεις του μελλοντικού Πάπα Σίξτου Ε΄, ο οποίος κλήθηκε στη Ρώμη με την άνοδο στον παπικό θρόνο του Πίου Ε΄, που τον όρισε αποστολικό βικάριο και αργότερα, το 1570, τον έκανε καρδινάλιο.
Κατά την περίοδο στην οποία ήταν Πάπας ο μη αρεστός του Γρηγόριος ΙΓ΄ (1572–85), ο νέος Καρδινάλιος Μοντάλτο έζησε αποσυρμένος, ασχολούμενος περισσότερο με τη φροντίδα της οικίας του στη Ρώμη, της Βίλλα Μοντάλτο, που είχε ανεγερθεί από τον Ντομένικο Φοντάνα κοντά στην αγαπημένη του εκκλησία του Εσκουιλινού Λόφου, με θέα προς τις Θέρμες του Διοκλητιανού. Η πρώτη φάση της έπαυλης (1576–80) επεκτάθηκε, όταν πλέον ο Περέττι είχε γίνει Πάπας και μπορούσε να διατάξει την κατεδάφιση μερικών κτηρίων για να διανοιγούν 4 νέοι δρόμοι το 1585–6. Την έπαυλη αποτελούσαν δύο κατοικίες: το Palazzo Sistino ή «di Termini» και το Palazzetto Montalto e Felice.
Οι ένοικοι των οικιών που κατεδαφίσθηκαν έγιναν έξαλλοι και η αποδοκιμασία αυτής της ενέργειας ήταν ακόμα αισθητή μετά από αιώνες, όταν λήφθηκε η απόφαση να κτισθεί εκεί ο κεντρικός σιδηροδρομικός σταθμός της Ρώμης (1869), σηματοδοτώντας την αρχή της καταστροφής της παπικής επαύλεως.
Το άλλο ενδιαφέρον του Καρδιναλίου Μοντάλτο εκείνη την περίοδο της αναγκαστικής αποσύρσεως ήταν οι μελέτες του, ένας από τους καρπούς των οποίων ήταν μία έκδοση των έργων του Αγίου Αμβροσίου. Αργότερα, ως Πάπας, επέβλεψε την εκτύπωση μιας βελτιωμένης εκδόσεως της Βουλγάτας.
Ως Πάπας
Παπική εκλογή και έργα
Παρότι παρακολουθούσε τα πράγματα, ο Φελίτσε απέφευγε κάθε προσβολή προς οποιονδήποτε. Αυτή η διακριτικότητα συνεισέφερε σημαντικά στην εκλογή του ως Πάπα, στις 24 Απριλίου 1585, με το όνομα Σίξτος Ε΄.
Η άσχημη κατάσταση στην οποία ο προκάτοχός του Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ είχε αφήσει τα Παπικά Κράτη απαιτούσε άμεσα και αυστηρά μέτρα. Ο Σίξτος Ε΄ έδρασε με σκληρότητα εναντίον της επικρατούσας ανομίας. Χιλιάδες ληστές προσάχθηκαν στη δικαιοσύνη: μέσα σε λίγο καιρό η χώρα ήταν και πάλι ήσυχη και ασφαλής. Λέχθηκε ότι υπήρχαν περισσότερα κεφάλια αποκεφαλισμένων ληστών πάνω σε λόγχες κατά μήκος της Γέφυρας Σαντ' Αντζελο από ό,τι πεπόνια προς πώληση στην αγορά. Και κληρικοί εκτελούνταν αν παραβίαζαν τους όρκους αγνότητάς τους[9]. Στη συνέχεια ο Σίξτος άρχισε να εργάζεται πάνω στα οικονομικά θέματα: Με την πώληση αξιωμάτων και την επιβολή νέων φόρων, συσσώρευσε σημαντικό πλεόνασμα, το οποίο αποθήκευσε για χρήση σε επείγουσες καταστάσεις, όπως για την άμυνα της Αγίας `Εδρας.
Μεγάλα ποσά δαπανήθηκαν εξάλλου για δημόσια έργα, καθώς ο Σίξτος υλοποιούσε τον σχεδιασμό που είχε εκπονήσει κατά τη διάρκεια της αποσύρσεώς του, φέρνοντας νερό στους άνυδρους λόφους με το ομώνυμό του «Υδραγωγείο Acqua Felice» και την τροφοδότηση 27 νέων κρηνών, κατασκευάζοντας νέες αρτηρίες στη Ρώμη, οι οποίες συνέδεαν τις μεγάλες βασιλικές μεταξύ τους. Ακόμη, έφθασε να αναθέσει στον ευνοούμενό του μηχανικό-αρχιτέκτονα Ντομένικο Φοντάνα να επανασχεδιάσει το Κολοσσαίο ως εργοστάσιο υφαντουργίας μετάξης με κατοικίες για τους εργάτες του.
Ο Σίξτος δεν έθετε όρια στα σχέδιά του και κατόρθωσε να πραγματοποιήσει αρκετά για τα 5 μόλις χρόνια της παπικής του θητείας, προχωρώντας πάντα με ταχύτητα: Την ολοκληρωση του τρούλου στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, τη λότζια του Σίξτου στη Βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού, το Παρεκκλήσιο της Φάτνης στη Σάντα Μαρία Ματζόρε, προσθήκες ή επιδιορθώσεις στα ανάκτορα του Κυρηναλίου, του Λατερανού και του Βατικανού, την ανέγερση τεσσάρων οβελίσκων (μεταξύ των οποίων στην Πλατεία του Αγίου Πέτρου), τη διάνοιξη 6 οδών και την αναστήλωση του ρωμαϊκού υδραγωγείου του Σεπτιμίου Σεβήρου («Acqua Felice»). Εκτός από πολλούς δρόμους και γέφυρες, ο Σίξτος καθάρισε και τον αέρα της πόλεως χρηματοδοτώντας την αποξήρανση των Ποντίνων Βάλτων. Επιτεύχθηκε σημαντική πρόοδος, με περισσότερα από 38 χιλιάδες στρέμματα να ανακτώνται και να αποδίδονται στη γεωργία και τη βιοτεχνία. Το πρόγραμμα εγκαταλείφθηκε μετά τον θάνατό του.
Ο Σίξτος Ε΄ δεν είχε εκτίμηση για τις αρχαιότητες, που χρησίμευσαν έτσι ως πηγή πρώτης ύλης για τα αστικά και εκχριστιανιστικά του προγράμματα: Η Στήλη του Τραϊανού και η Στήλη του Μάρκου Αυρηλίου (που εκείνη την εποχή νομιζόταν λανθασμένα για στήλη του Αντωνίνου Πίου) χρησιμοποιήθηκαν ως βάθρα για τα αγάλματα των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, η Αθηνά του Καπιτωλίου μετατράπηκε σε ένα έμβλημα της «Χριστιανικής Ρώμης», ενώ το Septizonium του Σεπτιμίου Σεβήρου κατεδαφίσθηκε για οικοδομικά υλικά.
Το έτος 1589 ο Σίξτος επέβλεψε την εκτύπωση μιας αναθεωρημένης εκδόσεως της Βουλγάτας, της λεγόμενης Vulgata Sixtina ή Editio Sixtina.
Εκκλησιαστική διοίκηση
Το μετέπειτα διοικητικό σύστημα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας όφειλε πολλά στον Σίξτο Ε΄. Περιόρισε το Κολλέγιο των Καρδιναλίων σε 70 μέλη. Διπλασίασε τον αριθμό των συνελεύσεων και αύξησε τις λειτουργίες του, αναθέτοντάς τους τον κύριο ρόλο στην έγκριση οικονομικών πράξεων (1588). Διακατεχόταν από μία απαρέσκεια και υποψίες έναντι των Ιησουιτών, στο καταστατικό των οποίων σκεπτόταν να επιφέρει ριζικές αλλαγές, αλλά ο θάνατός του τις απέτρεψε.
Διεθνείς σχέσεις
Στις μείζονες απώτερες σκέψεις του Σίξτου Ε΄ κατοικούσαν μεγαλόπρεπες φιλοδοξίες, όπως η συντριβή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η κατάκτηση της Αιγύπτου, η μεταφορά του Παναγίου Τάφου στην Ιταλία και η άνοδος του ανεψιού του στον θρόνο της Γαλλίας. Η κατάσταση στην οποία βρέθηκε ωστόσο ήταν αμήχανη: δεν μπορούσε να αντιρροπήσει τα σχέδια αυτών που θεωρούσε ως «αιρετικούς πρίγκιπες», ενώ από την άλλη δεν εμπιστευόταν τον Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας και έβλεπε με σκεπτικισμό την οποιαδήποτε επέκταση της ισχύος του.
Ο Σίξτος συμφώνησε να ανανεώσει τον αφορισμό της Βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας και να δεσμευθεί για μεγάλη οικονομική υποστήριξη προς την ισπανική Αρμάδα του Φιλίππου, αλλά, γνωρίζοντας τις καθυστερήσεις της Ισπανίας, δεν θα έδινε τίποτε μέχρι την ημέρα πραγματοποιήσεως της αποβάσεως στην Αγγλία. Με τον τρόπο αυτό έσωσε μία περιουσία, που διαφορετικά θα είχε χαθεί στην αποτυχημένη εκστρατεία. Ο Σίξτος έβαλε τον `Αγγλο καρδινάλιο Γουλιέλμο `Αλλεν να συντάξει τη «Νουθεσίαν προς την αριστοκρατίαν και τον λαόν της Αγγλίας», μία διακήρυξη που θα τυπωνόταν στην Αγγλία εάν η εισβολή επετύγχανε. Το σωζόμενο σχετικό ντοκουμέντο συνόψιζε όλα όσα θα ήταν δυνατό να ειπωθούν εναντίον της Ελισάβετ. Ο καρδινάλιος έκαψε το έργο του και σήμερα γνωρίζουμε το περιεχόμενό του μόνο εξαιτίας ενός από τους κατασκόπους της βασίλισσας, ο οποίος είχε προλάβει να κλέψει ένα αντίγραφο[10]
Ο Σίξτος αφόρισε τον Ερρίκο της Ναβάρρας (τον μελλοντικό βασιλιά Ερρίκο Δ΄ της Γαλλίας) και συνεισέφερε στην Καθολική Λίγκα, αλλά ασφυκτιούσε υπό την υποχρεωτική συμμαχία του με τον Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας και αναζητούσε τρόπο διαφυγής. Οι νίκες του Ερρίκου και η προοπτική της μεταστροφής του προς τον Ρωμαιοκαθολικισμό έδωσαν ελπίδες στον Σίξτο. Οι διαπραγματεύσεις του Πάπα με τον αντιπρόσωπο του Ερρίκου προκάλεσαν μία οξύτατη διαμαρτυρία εκ μέρους του Φιλίππου και μία κατηγορηματική απαίτηση για την εκπλήρωση των παπικών υποσχέσεων απέναντί του. Ο Σίξτος κατέφυγε στην υπεκφυγή και στο ροκάνισμα του χρόνου μέχρι τον θάνατό του.
Η υπόθεση Ακκοραμπόνι
Το 1581 ο Φραντσέσκο Περέττι, ανεψιός του Σίξτου, είχε νυμφευθεί τη Βικτωρία Ακκοραμπόνι, μία γυναίκα διάσημη για τη μεγάλη ομορφιά της και τα επιτεύγματά της, η οποία είχε πολλούς θαυμαστές. Ωστόσο, ο ανεψιός του μελλοντικού Πάπα δολοφονήθηκε μετά από λίγο και η χήρα του παντρεύτηκε τον ισχυρό Πάολο Τζιορντάνο Α΄ Ορσίνι, δούκα του Μπρατσιάνο, ο οποίος πιστευόταν από πολλούς ότι είχε αναμιχθεί στη δολοφονία του Φραντσέσκο Περέττι.
Μόλις έγινε Πάπας, ο Σίξτος Ε΄ κινήθηκε για να εκδικηθεί τόσο τον Δούκα του Μπρατσιάνο, όσο και τη Βιττόρια. Προειδοποιημένοι εγκαίρως, οι δυο τους διέφυγαν πρώτα στη Βενετία και κατόπιν στο Σαλό (τότε επίσης βενετσιάνικο έδαφος). Εκεί ο Δούκας απεβίωσε τον Νοέμβριο του 1585, αφήνοντας όλη την προσωπική περιουσία του στη χήρα του, η οποία πήγε να ζήσει στην Πάδοβα, όπου ένα μήνα αργότερα δολοφονήθηκε από μία συμμορία μπράβων πληρωμένων από τον Λοντοβίκο Ορσίνι, ένα συγγενή του τελευταίου συζύγου της.
Αντισύλληψη, άμβλωση και μοιχεία
Ο Σίξτος Ε΄ επεξέτεινε την ποινή του αφορισμού σε σχέση με την εκκλησιαστική διδασκαλία για την αντισύλληψη και τις αμβλώσεις. Ενώ η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δίδασκε ότι αυτές ήταν βαριές αμαρτίες («θανάσιμα αμαρτήματα»), εφάρμοζε την πρόσθετη ποινή του αφορισμού για άλλα τέτοια αμαρτήματα, όπως για τον φόνο, αλλά όχι για την αντισύλληψη. Οι Πατέρες της Εκκλησίας και οι μεσαιωνικοί θεολόγοι και ιατροί είχαν για αιώνες συζητήσει το θέμα της ακριβούς στιγμής κατά την οποία το γονιμοποιημένο ωάριο γινόταν ανθρώπινο πλάσμα. Παρότι, όπως και σήμερα, υπήρχε ευρεία συμφωνία ανάμεσά τους ότι η ζωή ήταν παρούσα κατά τη σύλληψη και ότι δεν μπορούσε να γίνει τίποτε άλλο παρά ένα ανθρώπινο πλάσμα, αυτό δεν σήμαινε απαραιτήτως ότι ο Θεός είχε ενσωματώσει την αθάνατη ψυχή μέσα στο σώμα κατά τη σύλληψη. Ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, πολλοί στη Δύση είχαν διατυπώσει τη θεωρία ότι η ύλη έπρεπε να προετοιμασθεί ως ένα ορισμένο σημείο προτού αυτό να είναι δυνατό να επισυμβεί, και ότι πριν από αυτό υπήρχε μόνο μία «φυτική» ή «ευαίσθητη» ψυχή, αλλά όχι μία ανθρώπινη ψυχή. Αυτό σήμαινε ότι η θανάτωση ενός οργανισμού πριν την εμφύσηση της ανθρώπινης ψυχής σε αυτόν θα ήταν μεν και πάλι βαριά αμαρτία αμβλώσεως (ή τουλάχιστον αντισυλλήψεως), αλλά ότι δεν ήταν ανθρωποκτονία και επομένως δεν απαιτούσε αφορισμό.
Κάποιοι θεολόγοι είχαν την άποψη ότι μόνο αφότου η μητέρα μπορούσε να αισθανθεί την κίνηση του εμβρύου μέσα στη μήτρα της (περίπου στην εικοστή εβδομάδα της εγκυμοσύνης) υπήρχε αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι είχε πλέον ψυχή. Μέχρι τον Σίξτο Ε΄, οι ειδικοί του κανονικού δικαίου είχαν εφαρμόσει τον κώδικα του Γρατιανού, κατά τον οποίο οι αφορισμοί δίνονταν για αμβλώσεις μετά την εκδήλωση κινήσεων. Αλλά το 1588 ο Σίξτος Ε΄ εξέδωσε μία παπική βούλλα, την Effraenatam («χωρίς δεσμεύσεις»), η οποία ανακήρυσσε ότι η ποινή του αφορισμού θα επιβαλλόταν για οποιαδήποτε μορφή αντισύλληψης και για αμβλώσεις σε οποιαδήποτε εβδομάδα της εγκυμοσύνης[11]. Η αιτιολόγηση για το δεύτερο ήταν ότι μία ψυχή δεν επρόκειτο να πάει στον Παράδεισο[12].
Ο Σίξτος προσπάθησε το 1586 να εισαγάγει στο κοινό ποινικό δίκαιο για τη Ρώμη την ποινή που προέβλεπε η Παλαιά Διαθήκη για τη μοιχεία, δηλαδή τη θανατική. Η προσπάθεια αυτή τελικώς απέτυχε[13].
Αποτίμηση
Κατά την εποχή του θανάτου του, ο Πάπας, ο Σίξτος Ε΄ ήταν μάλλον μισητός από τους πολιτικούς υπηκόους του των Παπικών Κρατών, αλλά η Ιστορία τον έχει αναγνωρίσει ως μία σημαντική μορφή στην Αντιμεταρρύθμιση. Στην αρνητική πλευρά του χαρακτήρα του, μπορούσε να είναι παρορμητικός, ισχυρογνώμων, σκληρός και αυταρχικός. Στη θετική, ήταν ανοικτός σε μεγαλεπήβολες ιδέες και ανελάμβανε τα εγχειρήματά του με μεγάλη ενεργητικότητα και αποφασιστικότητα, κάτι που τον οδηγούσε συχνά στην επιτυχία. Πέτυχε πολλά. Κοιμόταν λίγο και εργαζόταν πολύ. Κληρονομώντας ένα χρεοκοπημένο ταμείο, διοίκησε με ικανότητα και φροντίδα, και άφησε 5 εκατομμύρια κορόνες στα θησαυροφυλάκια της Αγίας Έδρας με τον θάνατό του[14].
Οι αλλαγές που επέφερε ο Σίξτος Ε΄ στο σχέδιο των οδών της Ρώμης παρουσιάζονται στην ταινία Rome: Impact of an Idea με τον αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Edmund N. Bacon, βασισμένη σε τμήματα του βιβλίου του Design of Cities.
Πηγές
Encyclopædia Britannica (11η έκδ., 1911), Cambridge University Press
Ο Πάπας Σίξτος Ε΄ στην Catholic Encyclopedia του 1913
Παραπομπές
Richard P. McBrien: Lives of the Pope, (HarperCollins, 2000), σελ. 292.
«The Cardinals of the Holy Roman Church - Biographical Dictionary».
Isidoro Gatti: Sisto V Papa piceno. Le testimonianze e i documenti autentici, Ripatransone, Maroni, 1990. Και Isidoro Gatti - Raffaele Tassotti: Ancora su Sisto V papa piceno. Commento ad un recente opuscolo, 1999
Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti (1897). Special editions - Centre for Research Osijek, JAZU, Volumes 13–14. Osijek: Centre for Research. σελ. 224. "Naš zemljak Siksto V., jedan od najumnijih i najslavnijih papa u srednjem vijeku, od siromašna pastirčeta papom je postao."
Cvrlje, Vjekoslav (2004). Znameniti Hrvati pri Svetoj Stolici--: sutvorci kršćanske civilizacije. Školska knj. σελ. 10. ISBN 9789530615724. "Dokazano je daje Siksto V. bio potomak hrvatske obitelji Peretti koja se 1400. doselila iz Kruševice u Boki kotorskoj u Italiju gdje se u Montaltu rodio Felice Peretti, budući papa Siksto V. Papino hrvatsko podrijetlo potvrđuje i vatikanski latinski ..."
Srpska akademija nauka i umetnosti (1907). Posebna izdanja, Volumes 25-27 (στα Σερβικά). σελ. 26. "Тада ]е на папско] стол иди био папа Сикст V, старином Словении са ]адранских обала а по ро- г)енъу земл>ак Калвучэдев."
Nakićenović, Sava (1999). Boka (στα Σερβικά). CID. σελ. 90. "Знаменит ]е био Бокел. папа Сикст V. нз породице СвилановиЬа, са Крушевице."
Srpska kraljevska akademija (1913). Srpski etnografski zbornik, Volume 20. Akademija. σελ. 268. "Из овог је племена, како је доказивано, био папа Сиксто V, који је у свом грбу, за знак, да је с Крушевица уметнуо три крушке, а потписивао се „РегеШ". И данас Крушевичани приповије- дају, како су, са »Карос воде" језуити одвели"
Eamon Duffy: Saints and Sinners: A history of the popes, Yale, 2006, σελ. 219
Catholic encyclopedia, «Spanish Armada»
«Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2014.
" «Effraenatam in English».[νεκρός σύνδεσμος]
Diarmuid MacCulloch: Reformation: Europe's House Divided 1490-1700, Λονδίνο 2008
Diarmuid MacCulloch: Reformation: Europe's House Divided 1490-1700, Λονδίνο 2008, #3, σελ. 241
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
