.
Τοξότης (Λατινικά: Sagittarius, συντομογραφία: Sgr) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι νότιος αστερισμός του Ζωδιακού Κύκλου. Συνορεύει με τους αστερισμούς Ασπίδα, Όφι (το τμήμα της Ουράς), Οφιούχο, Σκορπιό, Νότιο Στέφανο, Τηλεσκόπιον, Μικροσκόπιον, Αιγόκερω και Αετό. Οι αστέρες τ, ζ, σ, φ, λ, ε, δ, η και γ2 Τοξότου σχηματίζουν ένα εύκολα αναγνωρίσιμο σχήμα μιας μεγάλης τσαγιέρας, ο Γαλαξίας μάλιστα φαίνεται σαν εξερχόμενος ατμός από το στόμιό της (στη δυτική πλευρά της).
Ονομασίες και ιστορία
O Άρατος δίνει για τον Τοξότη τα ονόματα Τοξευτής και Ρύτωρ τόξου (αυτός που τεντώνει το τόξο). Σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς συναντάμε και την παραλλαγή Τοξευτήρ, ενώ οι Ερατοσθένης, Ίππαρχος, Πλούταρχος και Πτολεμαίος συμφωνούν στο Τοξοτής. Ο Βρετανός ανατολιστής Thomas Hyde (1636-1703) παραθέτει την ελληνική ονομασία Βελοκράτωρ. Το Ιππότης αναφέρεται και στον Κένταυρο.
Ανάλογες είναι οι παραλλαγές και στα λατινικά: Sagittifer στον Μανίλιο, Sagittiger στον Αβιηνό, Sagittipotens στον Κικέρωνα. Ο Υγίνος ονομάζει τον Τοξότη Croton, γελαδάρη, ενώ τα Antepes, Antepedes του Κικέρωνα μπορεί να αφορούν και τον Κένταυρο.
Ο «Άτλας» του Flamsteed δίνει το όνομα Sagittary, ονομασία που απαντάται και στον Σαίξπηρ. Οι Αγγλοσάξονες του Μεσαίωνα αποκαλούσαν τον Τοξότη Scytta.
Κάποιες φορές το όλο προσωποποιήθηκε στα μέρη του, όπως με την ονομασία Τόξον στον Άρατο που έδωσε το Arcus του Κικέρωνα και του Γερμανικού (σημειώνεται και στη λατινική έκδοση της Αλμαγέστης) και το Haemonios Arcus του Οβιδίου. Στην αρχαία Αίγυπτο επίσης πιθανολογείται ότι στον Τοξότη αντιστοιχούσαν ένα βέλος που κρατείται από ένα χέρι. Ο Bayer πάλι αναφέρει το Φαρέτρα. Σε διάφορες γλώσσες ο Τοξότης λεγόταν «τόξο»: Al Kaus στην Αραβία, που παραφθάρηκε σε Elkausu, Elkusu (Alkauuso στον Schickard), Keshta στη Συρία, στην Περσία Kaman και Nimasp, ενώ στην Τουρκία ήταν Yai. Στους Εβραίους ήταν γνωστός ως Kesheth, που σημαίνει και πάλι τόξο, ενώ ο Ριτσιόλι παραθέτει το Kertko για τους Χαλδαίους. Ορισμένοι πρώιμοι χάρτες απεικονίζουν παρόμοια τον Τοξότη ως ένα τόξο με ένα βέλος, μία ιδέα κυρίαρχη ιδιαιτέρως στην ασιατική Αστρονομία.
Κατά την αντιστοιχία των 12 ζωδίων με τις 12 φυλές του Ισραήλ, ήταν το έμβλημα των φυλών Εφραίμ και Μανασσή, από τις τελευταίες λέξεις του Ιακώβ προς τον Ιωσήφ.
Ο Νοβίδιος υποστήριξε πως ο Τοξότης ήταν ο βασιλιάς του Ισραήλ Ιωάς, που τοξεύει βέλη από το παράθυρο προς τα ανατολικά κατά την εντολή του θνήσκοντος Ελισσαίου. Αλλά η βιβλική «σχολή» ταύτιζε γενικώς τον αστερισμό με τον Απόστολο Ματθαίο, παρότι ο Καίσιος ισχυρίσθηκε ότι ήταν ο Ισμαήλ.
Η πρώτη καταγραμμένη απεικόνιση του Τοξότου βρίσκεται στην περιγραφή του από τον Ερατοσθένη ως Σατύρου, που ίσως προήλθε από τα χαρακτηριστικά του πρωταρχικού Κενταύρου στη Μεσοποταμία, του Hea-bani. Αλλά ο Μανίλιος τον αναφέρει ως «γνήσιο» Κένταυρο με απειλητικό βλέμμα, πολύ διαφορετικό από τον ευγενικό και ήρεμο στην όψη Κένταυρο Χείρωνα. Αλλά άλλοι θεωρούν τον Τοξότη ως τον Χείρωνα. Το βέλος του Τοξότη σημαδεύει πάντα την καρδιά του Σκορπιού.
Σφηνοειδείς επιγραφές στη Μεσοποταμία περιγράφουν τον Τοξότη ως τον «Ισχυρό», τον «Γίγαντα Βασιλέα του Πολέμου» και τον «Φωτιστή της Μεγάλης Πόλεως», ταυτίζοντάς τον έτσι με τον τοξότη θεό του πολέμου, τον Νεργκάλ, ή θέτοντάς τον υπό την προστασία του. Φαίνεται επίσης ότι ήταν σύμβολο του ανατέλλοντα ήλιου. Οι Ασσύριοι τον συνέδεαν με τον ένατο μήνα τους, τον Kislivu (Νοέμβριος-Δεκέμβριος), όπως και τον Ωρίωνα. Στην ύστερη αρχαία Αίγυπτο, στον ζωδιακό της Δενδερά, ο Τοξότης απεικονίζεται με την προσθήκη ενός προσώπου λιονταριού, δηλαδή διπρόσωπος, πιθανότατα μια επίδραση από την ταύτιση από τους Βαβυλωνίους με τον θεό τους Pabilsag (ο Pabilsag είχε φτερούγες και κεφάλι λιονταριού), ενώ ο Αθανάσιος Κίρχερ παραθέτει το όνομα Πιμάηρε από τους Κόπτες (Statio Amoenitatis). Αρχαίο χειρόγραφο φέρει πιθανότατα στη θέση του Τοξότου μία «κενταυροειδή» μορφή, τον Astronochus.
Στην Ινδία ο Τοξότης ήταν αρχικώς ένα άλογο, μία αλογοκεφαλή ή ένας ιππέας, Acvini. O Al Biruni έγραψε ότι ο αστερισμός ήταν ο σανσκριτικός Dhan(as)u, ο Dhamsu των Ταμίλ. Αργότερα, υπό την παρετυμολογική έλξη της ελληνικής ονομασίας, η ινδική μετατράπηκε σε Taukshika.
Στην αρχαία Αραβία οι δύο μικρές συναστρώσεις που σημειώνουν σήμερα τη μύτη και την ουρά του βέλους του Τοξότη ήταν η μεν δυτική (αστέρες γ, δ, ε και η Τοξότου) Al Na'am al Warid, οι «Στρουθοκάμηλοι που Πηγαίνουν», η δε ανατολική (αστέρες σ, ζ, φ, χ και τ) Al Na'am al Sadirah, οι «Στρουθοκάμηλοι που Επιστρέφουν», ενώ ο αστέρας λ ήταν ο φύλακάς τους. Αντιθέτως ο Al Jauhari παρομοίασε τους αστέρες αυτούς με αναποδογυρισμένη καρέκλα. Ο 18ος πάντως manzil των Αράβων (σεληνιακός οίκος ή ορθότερα «στάση») ήταν ο Al Na'am, ενώ ο 19ος manzil ήταν επίσης μέσα στα όρια του σημερινού Τοξότου και ονομαζόταν Al Baldah, η Πόλη ή η Περιοχή, καθώς μοιάζει κενός από αστέρες. Η συνάστρωση των τ, ν, ψ, ω και ζ Τοξότου, που επίσης είναι διατεταγμένοι τοξοειδώς, ήταν το Kiladah (το περιδέραιο) και Al Udhiyy η φωλιά (της στρουθοκαμήλου...).
Στην Κίνα ο Τοξότης σχημάτιζε επίσης δύο σεληνιακούς οίκους, τον νοτιότερο Ki (= κόσκινο) και τον βορειότερο Tew, Tow ή Nan Tow (= μεγάλη κουτάλα για σερβίρισμα π.χ. σούπας). Οι αστέρες του δεύτερου οίκου λατρεύονταν ιδιαιτέρως από το 1000 π.Χ. ήδη, μάλιστα ήταν γνωστοί και ως Ναός. Ολόκληρος όμως ο αστερισμός ήταν για τους Κινέζους η Τίγρις, ή το Sei Mu (= το κλαδεμένο δέντρο ή τα κομμένα κλαδιά).
Ως ζωδιακός αστερισμός, ο Τοξότης συνδέθηκε με την Αστρολογία, πολλές προλήψεις και θρύλους. Οι αρχαίοι αστρολόγοι τον θεωρούσαν τον Οίκο του Διός, επειδή ο πλανήτης Δίας υποτίθεται ότι δημιουργήθηκε σε αυτόν, την «τιμή» αυτή πάντως μοιραζόταν με τον Υδροχόο και τον Λέοντα. Αλλά ο Τοξότης ήταν και το ζώδιο της Αρτέμιδος, και τον αποκαλούσαν Dianae Sidus. Πίστευαν ότι είναι γενικώς γόνιμο ζώδιο, από την εποχή ήδη των Βαβυλωνίων. Θεωρήθηκε ότι επιδρά ιδιαιτέρως σε χώρες όπως η Ευδαίμων Αραβία, η Ουγγαρία, η Λιγουρία, η Μοραβία, η Ισπανία, και σε πόλεις όπως η Αβινιόν και η Κολωνία, ενώ ο Μανίλιος έγραψε ότι «κυβερνούσε» την Κρήτη, το Λάτιο και την Τρινακρία (Σικελία). Τα χρώματα του ζωδίου ήταν το κίτρινο και το πρασινοκόκκινο.
Στην εποχή μας ο `Ηλιος βρίσκεται (όπως φαίνεται από τη Γη) μέσα στα όρια του Τοξότου από τις 19 Δεκεμβρίου ως τις 20 Ιανουαρίου, και οι ημερομηνίες αυτές μετατίθενται προς τα εμπρός με ρυθμό 1 ημέρα ανά 71,1 έτη.
Οι φωτεινότεροι αστέρες
Ο Αργκελάντερ απέδιδε στον Τοξότη 54 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι, ενώ ο Heis 90. Οι κυριότεροι αστέρες του αστερισμού έχουν και δικά τους ιδιαίτερα ονόματα.
Ο αστέρας α Τοξότου δεν είναι και ο φωτεινότερος του αστερισμού. Είναι γνωστός με το ιδιαίτερο όνομα Ρουκμπάτ (Rukbat), στο οποίο και παραπέμπουμε.
Ο β1 Τοξότου, διπλός, είναι γνωστός ως Προπορευόμενος Αρκάμπ (Arkab) και ο β2 ως Επόμενος Αρκάμπ.
Ο γ2 είναι ο Αλνάσλ (Alnasl).
Ο δ, διπλός, είναι ο Κάους Μεριντιονάλις (Kaus Meridionalis).
Ο ε, επίσης διπλός, είναι ο φωτεινότερος του αστερισμού με φαινόμενο μέγεθος 1,79 και είναι γνωστός ως Κάους Αουστράλις (Kaus Australis).
Ο ζ, διπλό σύστημα, είναι ο Ασκέλλα (Ascella).
Ο η είναι ο Σεφντάρ (Sephdar, Ira Furoris).
Ο θ1 έχει φαινόμενο μέγεθος 4,37 και φασματικό τύπο B2 IV.
Ο ι έχει φαιν.μέγεθος 4,12 και φασματικό τύπο K0 III.
Ο λ είναι ο Κάους Μπορεάλις (Kaus Borealis).
Ο μ, πενταπλός αστέρας, έχει συνολικό φαιν.μέγεθος 3,84 και φασμ.τύπο B2 III. Είναι ο μακρινότερος από όλους τους φωτεινότερους αστέρες του αστερισμού, αφού εκτιμάται ότι απέχει από τη Γη πάνω από 3.000 έτη φωτός.
Ο ξ2 έχει φαιν.μέγεθος 3,52 και φασμ.τύπο G8-K0II.
Ο ο έχει φαιν.μέγεθος 3,76 και φασμ.τύπο K0 III.
Ο π είναι ο Αλ Μπαλντά (Al Baldah).
Ο ρ1 έχει φαιν.μέγεθος 3,92 και φασμ.τύπο F0 III-IV. Απέχει από τη Γη 122 έτη φωτός.
Ο σ, ο δεύτερος σε φωτεινότητα (φαιν.μέγεθος 2,05), είναι ο Νούνκι (Nunki).
Ο τ είναι ο Εκατηβόλος.
Ο φ έχει φαιν.μέγεθος 3,17 και φασμ.τύπο B8 III. Αναφέρεται και με το όνομα Nanto.
Ο 62 Τοξότου, ανώμαλος μεταβλητός, έχει μέσο φαιν.μέγεθος 4,42 και φασμ.τύπο ερυθρού γίγαντα. Μαζί με τους αμυδρότερους ω Τοξότου, 59 και 60 Τοξότου σχηματίζουν ένα χαρακτηριστικό μικρό τετράπλευρον (Πτολεμαίος), γνωστότερο από τη λατινική μετάφραση Terebellum του Bayer.
Αξιοσημείωτα στον αστερισμό
- Το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του Τοξότου είναι ότι μέσα σε αυτόν κείται το κέντρο του Γαλαξία μας σε απόσταση περίπου 28.000 έτη φωτός από τη Γη. Παρότι αποκρύπτεται από εμάς πίσω από πυκνά νέφη διαστρικής σκόνης, αρκετές λεπτομέρειες διακρίνονται στο υπέρυθρο. Η ραδιοπηγή Τοξότης A* (Sagittarius A* ή Sgr A*) συνδέεται με τη γιγάντια υποτιθέμενη μαύρη τρύπα στο Γαλαξιακό κέντρο.
- Τα δύο διάσημα φωτεινά διάχυτα νεφελώματα του Τοξότου είναι το Νεφέλωμα Λιμνοθάλασσας (M8), ορατό ακόμα και με γυμνό μάτι από πολύ σκοτεινή τοποθεσία, και το Τρισχιδές Νεφέλωμα (M20). Αρκετά φωτεινό είναι και το λεγόμενο «Νεφέλωμα Ωμέγα» (M17).
- Το 1977 ανιχνεύτηκε από επίγειο ραδιοτηλεσκόπιο το λεγόμενο Σήμα Ουάου!, ένα ραδιοσήμα με προέλευση εκτός της Γης το οποίο εκτιμήθηκε πως η προέλευση του βρισκόταν στον αστερισμό του Τοξότη
- Ο μεταβλητοί αστέρες X Τοξότου (το X είναι λατινικό και κεφαλαίο) και γ1 Τοξότου είναι από τους φωτεινότερους Κηφείδες σε όλη την ουράνια σφαίρα. Το φαιν.μέγεθός του πρώτου κυμαίνεται από 4,24 ως 4,84 με περίοδο 7,01 ημέρες και ο φασμ,τύπος του μεταβάλλεται αντιστοίχως από G2 σε F5. Ο δεύτερος, γνωστός και ως W Τοξότου, έχει μέσο φαιν.μέγεθος 4,66 (από 4,3 ως 5,1), περίοδο μεταβολής 7,59 ημέρες και φασμ.τύπο F4 ως G1 Ib.
- Ο ερυθρός νάνος Ross 154 (V1216 Sgr) με φαινόμενο μέγεθος 10,44 και φασματικό τύπο M4V, βρίσκεται πολύ κοντά στη Γη και το Ηλιακό μας Σύστημα: Απέχει «μόλις» 9,68 έτη φωτός ή 91,6 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα, γεγονός που τον καθιστά τον ενδέκατο κοντινότερο αστέρα (εάν λογαριάσουμε το σύστημα του α Κενταύρου ως 3 αστέρες, το σύστημα του Σείριου ως 2 αστέρες, κλπ.) ανάμεσα στα εκατομμύρια τετρακισεκατομμύρια άστρα του Σύμπαντος. Μάλιστα η απόσταση του Ross 154 μειώνεται, καθώς μας πλησιάζει με ταχύτητα 6,9 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (25.000 χιλιόμετρα την ώρα). Είναι φανερό όμως ότι δεν κατευθύνεται ακριβώς προς εμάς, αφού έχει σημαντική ιδία κίνηση, 0,67 δευτερόλεπτα του τόξου ανά έτος έναντι 1,3 του Σειρίου. Θα μας προσπεράσει στο μέλλον ερχόμενος σε μία ελάχιστη απόσταση και μετά θα αρχίσει να απομακρύνεται. Το απόλυτο μέγεθός του είναι 13,08.
- Ο κυανός υπεργίγαντας «Αστέρας Πιστόλι» (Pistol Star) είναι πιθανότατα ο μεγαλύτερης μάζας αστέρας που είναι γνωστός. Είναι εγκλεισμένος στο «Πιστολοειδές Νεφέλωμα» (από το οποίο και πήρε το όνομά του), αποβολή ατμόσφαιρας αστέρα Wolf-Rayet σε απόσταση άνω των 20 χιλιάδων ετών φωτός από τη Γη.
- Ο V4334 Τοξότου είναι γνωστός ως «Αντικείμενο του Sakurai» ή «Αστέρας του Sakurai».
- Ο Καινοφανής του Τοξότου του 1999 έφθασε σε φωτεινότερο μέγεθος 8,6 (ορατός και με κιάλια). Ανακαλύφθηκε στις 25 Απριλίου εκείνου του έτους από τον Minoru Yamamoto στην Ιαπωνία.
- Το φωτεινότερο ανοικτό σμήνος αστέρων στον Τοξότη είναι το M25 (IC 4725) με φαινόμενο μέγεθος 4,6 και φαινόμενη διάμετρο 32΄ (πραγματική 17 έτη φωτός στην εκτιμώμενη απόσταση των 2.000 ετών φωτός από τη Γη). Περιλαμβάνει τον επίσης φωτεινό Κηφείδη U Τοξότη (φαινόμενο μέγεθος 6,28 έως 7,15). Τα M18, M21 και M23 είναι επίσης ανοικτά σμήνη στον αστερισμό, ενώ φωτεινό σχεδόν όσο και το M25 είναι το NGC 6530 που κείται μέσα στο Νεφέλωμα της Λιμνοθάλασσας.
- Το σφαιρωτό σμήνος M22 (NGC 6656) με μισό περίπου εκατομμύριο άστρα είναι από τα φωτεινότερα του ουρανού, με φαινόμενο μέγεθος 5,1. Με φαινόμενη διάμετρο 24΄ φαίνεται μεγάλο όσο ο δίσκος της Σελήνης ή του Ηλίου. Η πραγματική του διάμετρος υπολογίζεται στα 95 έτη φωτός με την απόστασή του από τη Γη να εκτιμάται στις 10.000 έτη φωτός. Το M55 (NGC 6809) είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερο (πραγματική διάμετρος περ. 120 έτη φωτός), αλλά αραιότερο με 100.000 περίπου αστέρες και σε διπλάσια απόσταση από εμάς. Επίσης σφαιρωτά αστρικά σμήνη στον Τοξότη είναι τα M28, M69, M70, M75 και το εξωγαλαξιακό Μ54.
- Το πλανητικό νεφέλωμα NGC 6818 με φαινόμενο μέγεθος 10,0 είναι το μόνο στον αστερισμό προσιτό σε καλό ερασιτεχνικό τηλεσκόπιο και είναι γνωστό ως "Little Gem".
- Εξωηλιακοί πλανήτες στον Τοξότη έχουν ανιχνευθεί περί τους αστέρες HD 169830, σε απόσταση 118,5 έτη φωτός από τη Γη, HD 179949, σε απόσταση 88 ετών φωτός, κ.ά..
- Ο νάνος σφαιροειδής γαλαξίας Νάνος του Τοξότη είναι ο δεύτερος πλησιέστερος στη Γη γαλαξίας (ο πλησιέστερος είναι ο πολύ μικρός Νάνος του Μεγάλου Κυνός) πέρα από τον δικό μας: ανακαλύφτηκε το 1994 και απέχει από τη Γη 60.000 ως 70.000 έτη φωτός. Καταλαμβάνει μεγάλη έκταση στον ουρανό, 7,5 επί 3,6 μοίρες, και έχει διάμετρο τουλάχιστον 10.000 ετών φωτός, αλλά παρουσιάζει τόσο μικρή επιφανειακή λαμπρότητα, ώστε είναι δυσδιάκριτος. Υπάρχουν και άλλοι νάνοι γαλαξίες στον αστερισμό του Τοξότη, όπως ο Ανώμαλος Νάνος του Τοξότου (Sag DIG), σε απόσταση 4 εκατομμυρίων ετών φωτός, και ο λεγόμενος Γαλαξίας του Μπάρναρντ (NGC 6822), αμφότεροι μέλη της Τοπικής Ομάδας.
|
Οι 88 αστερισμοί
|
|
Αετός - Αιγόκερως - Αλώπηξ - Ανδρομέδα - Αντλία - Ασπίς - Βέλος - Βόρειος Στέφανος - Βοώτης - Βωμός - Γερανός - Γλύπτης - Γλυφείον - Γνώμων - Δελφίν - Διαβήτης - Δίδυμοι - Δίκτυον - Δοράς - Δράκων - Εξάς - Ζυγός - Ηνίοχος - Ηρακλής - Ηριδανός - Θηρευτικοί Κύνες - Ινδός - Ιππάριον - Ιπτάμενος Ιχθύς - Ιστία - Ιχθύες - Καμηλοπάρδαλις - Κάμινος - Καρκίνος - Κασσιόπη - Κένταυρος - Κήτος - Κηφεύς - Κόμη Βερενίκης - Κόραξ - Κρατήρ - Κριός - Κύκνος - Λαγωός - Λέων - Λυγξ - Λύκος - Λύρα - Μεγάλη Άρκτος - Μέγας Κύων - Μικρά Άρκτος - Μικρός Κύων - Μικρός Λέων - Μικροσκόπιον - Μονόκερως - Μυία - Νότιον Τρίγωνον - Νότιος Ιχθύς - Νότιος Σταυρός - Νότιος Στέφανος - Οκρίβας - Οκτάς - Οφιούχος - Όφις - Παρθένος - Περιστερά - Περσεύς - Πήγασος - Πρύμνα - Πτηνόν - Πυξίς - Σαύρα - Σκορπιός - Ταύρος - Ταώς - Τηλεσκόπιον - Τοξότης - Τουκάνα - Τράπεζα - Τρίγωνον - Τρόπις - Ύδρα - Ύδρος - Υδροχόος - Φοίνιξ - Χαμαιλέων - Ωρίων - Ωρολόγιον |
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
