.
| Πτολεμαίος Δ' | ||||||||||
|
Ο Πτολεμαίος Δ' ο Φιλοπάτωρ ( 245 – 204 π.Χ. ), υπήρξε ο τέταρτος φαραώ της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Ήταν γιος του Πτολεμαίου Γ' του Ευεργέτη και της συζύγου του Βερενίκης Β'. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, που κράτησε από το 222 π.Χ. μέχρι και το 204 π.Χ., ξεκίνησε η παρακμή του πτολεμαϊκού βασιλείου. Το επώνυμο « Φιλοπάτωρ », που του είχε αποδοθεί ήδη από νεαρή ηλικία, σημαίνει « αυτός που αγαπά τον πατέρα του ».
Άνοδος στο Θρόνο
Την έναρξη της βασιλείας του, τους πρώτους μήνες του 222 π.Χ., σηματοδότησε η δολοφονία της δυναμικής μητέρας του και μιας σειράς από κοντινούς συγγενείς, ανάμεσα στους οποίους ο αδερφός του, Μάγας, ο εκλεκτός του στρατού, και ο θείος του Λυσίμαχος. Ακολούθησε ο θάνατος του εξόριστου από την Ελλάδα, βασιλιά των Σπαρτιατών Κλεομένη Γ'. Ο Πτολεμαίος ήταν πάντοτε κάτω από την εξουσία των ευνοούμενων του αυλικών, ανδρών και γυναικών, που ικανοποιούσαν τις επιθυμίες του για να τους παρέχει τη δυνατότητα να καθοδηγούν τα πολιτικά πράγματα, ακόμη κι αν αυτό σήμαινε πως τα συγγενικά του πρόσωπα έπρεπε να εξοντωθούν. Οι πιο διαβόητοι από αυτούς είναι οι υπουργοί του Αγαθοκλής και Σωσίβιος, ένας Έλληνας από την Αλεξάνδρεια που είχε καταλάβει ανώτατες θέσεις και φρόντιζε να είναι απαραίτητος στο βασιλιά. Ο Πτολεμαίος παντρεύτηκε την αδερφή του Αρσινόη την Γ', ωστόσο συνέχισε να αφήνεται στην καθοδήγηση της ερωμένης του Αγαθόκλειας, αδερφής του Αγαθοκλή, με την οποία είναι πιθανόν να απέκτησε και ένα παιδί. Το βασιλικό ζεύγος εισήχθη επίσημα στην οικογενειακή λατρεία το 216 π.Χ., με τον τίτλο «Θεοί Φιλοπάτορες».
Τέταρτος Συριακός Πόλεμος
Η ιδιοτέλεια έκανε τους υπουργούς του να κάνουν σημαντικές προετοιμασίες για να αποκρούσουν τις επιθέσεις το 221 π.Χ. του Αντίοχου Γ' του Μέγα, ηγεμόνα των Σελευκιδών. Ο τελευταίος, έχοντας πληροφορηθεί από τους κατασκόπους του την αδυναμία της κεντρικής κυβέρνησης στην Αίγυπτο, ξεκίνησε να κινείται διαμέσου της Φοινίκης και να καταλαμβάνει υποτελείς στους Πτολεμαίους πόλεις, σηματοδοτώντας την έναρξη του Τέταρτου Συριακού Πολέμου. Μεγάλη του επιθυμία, όπως και των προκατόχων του, ήταν να κατακτήσει την Κοίλη – Συρία. Ο πτολεμαϊκός στρατός, ωστόσο, καθοδηγούταν ακόμη από ικανούς αξιωματικούς. Ένας Αιτωλός, ο Θεόδοτος, ο οποίος ήταν ο ανώτερος διοικητής της Κοίλης Συρίας, φρόντισε να ενισχύσει αμυντικά τα οχυρά του Λιβάνου, έτσι ώστε να αποτύχει η πρώτη επίθεση των Σελευκιδών ενάντιων τους. Τότε ο Αντίοχος αναγκάστηκε να παρατήσει για λίγο την εκστρατεία για να αντιμετωπίσει τον επαναστάτη σατράπη της Μηδίας, τον Τίμαρχο, στη Βαβυλώνα.
Η ολιγόμηνη ανακωχή, έδωσαν στον Πτολεμαίο και το Σωσίβιο χρόνο να προσλάβουν ξένους μισθοφόρους και να εκπαιδεύσουν ένα στρατό περίπου τριάντα χιλιάδων γηγενών Αιγυπτίων. Το 219 π.Χ. έχοντας λύσει μέρος των προβλημάτων του, ο Αντίοχος Γ' συνέχισε την εκστρατεία κατά της Αιγύπτου. Μετά τις επιτυχίες του στην Ανατολή, ο Θεόδοτος θεωρήθηκε επικίνδυνος για την αλεξανδρινή αυλή, που έβλεπε με καχυποψία όποιον γινόταν δημοφιλής ή έμενε για καιρό σε κάποιο αξίωμα (εξού και η προτίμηση στους μισθοφόρους). Μετά από απόπειρα κατά της ζωής του, ο Θεόδοτος διέκρινε το χέρι του Σωσίβιου. Αφού άφησε λοιπόν, σε έμπιστούς του την Τύρο και την Πτολεμαΐδα, έγραψε στον Αντίοχο προσφέροντας του τις δύο αυτές πόλεις. Κατόπιν ο δρόμος για την Αίγυπτο διαμέσου της Παλαιστίνης ήταν ανοιχτός. Η εξέλιξη αυτή άφησε την αλεξανδρινή αυλή πανικόβλητη. Οι τελευταίοι αποφάσισαν να αρχίσουν διαπραγματεύσεις κερδίζοντας χρόνο για τις προετοιμασίες τους. Ορίστηκε τετράμηνη ανακωχή κατά τη διάρκεια της οποίας οι Αιγύπτιοι ετοιμάστηκαν πυρετωδώς και με άκρα μυστικότητα, με τη βοήθεια Ελλήνων εμπειρογνωμόνων που είχαν λάβει μέρος στους πρόσφατους πολέμους με τη Μακεδονία.
Πτολεμαίος Δ', Αρσινόη Γ', Όμηρος
Την άνοιξη του 218 π.Χ. οι διαπραγματεύσεις έφτασαν όπως ήταν σχεδιασμένο από την αρχή σε αδιέξοδο και ο Αντίοχος συνέχισε να κατακτά την μία πόλη μετά την άλλη. Το καλοκαίρι του 217 π.Χ., ως επικεφαλής πενήντα πέντε χιλιάδων αντρών και συνοδευόμενος από τη μικρότερη αδερφή του Αρσινόη Γ', ο Πτολεμαίος Δ', έλαβε θέση προσωπικά στο πεδίο της μάχης, ενάντια στους άντρες του Αντίοχου Γ'. Πέτυχε μια σημαντική νίκη στη Μάχη της Ράφια, εξασφαλίζοντας την ακεραιότητα των βορείων συνόρων του βασιλείου μέχρι το πέρας της βασιλείας του. Στην Αίγυπτο η νίκη αυτή αποδόθηκε στην Ίσιδα και το Σεραπί. Εντούτοις η νίκη αυτή τελικά έφερε δικά της προβλήματα, εφόσον πλέον στη χώρα υπήρχαν εκπαιδευμένοι ντόπιοι στρατιώτες.
Ο Πτολεμαίος Δ' γύρισε αφύσικα γρήγορα στην Αλεξάνδρεια προτού ολοκληρώσει με σπουδή το έργο του. Ίσως να βιαζόταν να επιστρέψει στις πολυτέλειες της Αλεξάνδρειας, ίσως βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση καθώς η έλλειψη σε ασήμι δεν του επέτρεπε να συντηρεί μακροπρόθεσμα στρατό μισθοφόρων. Μετά την επιστροφή του το 217 π.Χ., νυμφεύθηκε την αδερφή του Αρσινόη Γ', η οποία του χάρισε ένα Διάδοχο λίγα χρόνια αργότερα, το 210 π.Χ. Εκείνος τότε στράφηκε στην Αγαθόκλεια, την οποία και έκανε ερωμένη του. Η τελευταία, μαζί με τον αδερφό της Αγαθοκλή, ενθάρρυναν την έκλυτη ζωή του Πτολεμαίου. Η Αρσινόη πέρασε μια μοναχική και δυστυχισμένη ζωή, νιώθοντας πικρία για την κατάντια του βασιλείου του πατέρα της.
Αποστασία της Άνω Αιγύπτου
Την επιστροφή του φαραώ, ακολούθησε μια σειρά από προβλήματα στο εσωτερικό του Αιγυπτίου κράτους. Από την αρχή της βασιλείας των Πτολεμαίων, ηγεμόνες της Αιγύπτου ήταν οι Μακεδόνες και άλλα άτομα ελληνικής καταγωγής. Όσο κι αν σεβάστηκαν οι Πτολεμαίοι τον τρόπο ζωής των ντόπιων πληθυσμών, παρέμεναν ξένοι, των οποίων το πρώτο σημάδι αδυναμίας πιθανώς να τους στερούσε την εξουσία. Η περίοδος αυτή ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για δύο λόγους: πρώτον οι Αιγύπτιοι είχαν πρόσφατα λάβει στρατιωτική εκπαίδευση, κάτι που στο παρελθόν έκαναν μόνο οι Έλληνες. Δεύτερον, η επιστράτευση Αιγυπτίων στην εκστρατεία που μόλις είχε λάβει τέλος έπληξε τον ντόπιο πληθυσμό επιτείνοντας το εθνικιστικό τους αίσθημα. Σαν αποτέλεσμα η Άνω Αίγυπτος αποστάτησε υπό νέους τοπικούς φαραώ. Αυτοί κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα βασίλειο το οποίο καταλάμβανε μεγάλο κομμάτι της χώρας και που έμεινε ζωντανό για περίπου είκοσι χρόνια. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης αυτής, ο στρατός των μισθοφόρων ήταν απαραίτητος για να τους αποκρούει, με αποτέλεσμα να απομυζούν τα οικονομικά της πρωτεύουσας και να δυσχεραίνουν ακόμη και το εμπόριο, κάνοντας την οικονομική κατάσταση αθλιότερη.
Από την εποχή του Πτολεμαίου Δ' και μετά, η μείωση του γοήτρου των Πτολεμαίων στο εξωτερικό συνοδεύτηκε από διστακτικές κινήσεις στην εσωτερική πολιτική, αν και είναι δύσκολο να αποφασιστεί τι συνετέλεσε περισσότερο στην παρακμή: οι ενδοοικογενειακές ίντριγκες, η άνοδος στο θρόνο από ανηλίκους, οι στρατιωτικές ανατροπές, η οικονομική κρίση ή ένα επίμονο συναίσθημα του απλού λαού ενάντια στους κυβερνώντες. Οι Αιγύπτιοι περίμεναν ένα και μοναδικό αδύναμο σημείο, για να ξεσπάσουν μια σειρά από βίαιες διαμάχες, ώστε να εγκατασταθεί εκ νέου η παλαιά παράδοση των φαραώ και να μεταφερθεί και πάλι το κέντρο εξουσίας στη Μέμφιδα.
Αν και πρόσφατα έχουν ακουστεί γνώμες που αποδίδουν στον Πτολεμαίο μια ενεργή εξωτερική πολιτική, σε γενικές γραμμές η ιστορία του καταλογίζει πως αφέθηκε να παρασυρθεί από τους συμβούλους του και από το πάθος του στις γυναίκες.
Πολιτιστικό έργο
Παρά το άσχημο πολιτικό κλίμα, τα γράμματα, η οικοδομική δραστηριότητα και οι τέχνες ανθούσαν στην Αλεξάνδρεια. Ο ίδιος ο Πτολεμαίος ήταν αφοσιωμένος στις διονυσιακές οργιαστικές τελετές και στην ερασιτεχνική λογοτεχνία. Έχτισε ένα ναό τον οποίο και αφιέρωσε στον Όμηρο μέσα στον οποίο υπήρχε ένα άγαλμά του περιστοιχισμένο από τις προσωποποιήσεις των πόλεων που διεκδικούσαν την καταγωγή του. Ακόμη συνέγραψε μια τραγωδία με τίτλο «Άδωνις», στην οποία δεν είναι απίθανό να πρωταγωνίστησε.
Πιστεύεται πως ο Πτολεμαίος έχτισε ένα πλοίο τεραστίων διαστάσεων γνωστό ως τεσσαρακοντιήρης. Το «τεσσαράκοντα» στο όνομά του (ο αριθμός σαράντα), ίσως να αναφέρεται στον αριθμό των πάγκων των κωπηλατών. Η μόνη καταγεγραμμένη δημιουργία έναν τέτοιου πλεούμενου ωστόσο, είναι η γαλέρα επιδείξεων που χτίστηκε για τον Πτολεμαίο τον Δ', και που περιέγραψαν ο Καλλίξενος της Ρόδου τον 3 π.Χ. αιώνα και ο Αθηναίος το 2ο π.Χ. αιώνα. Και ο Πλούταρχος επίσης κάνει αναφορά στο γιγάντιο αυτό σκάφος στο Βίο του, αφιερωμένο στο Δημήτριο των Πολιορκητή. Η σημερινή θεωρία θέλει το πλοίο του Πτολεμαίου να είναι μια γαλέρα 129 μέτρων.
Η Σκιά της Ρώμης
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πτολεμαίου, συντελέστηκε ένα από τα μεγαλύτερης σημασίας γεγονότα για την κατοπινή ιστορία της Ελλάδας: ο Δεύτερος Καρχηδονιακός Πόλεμος, ανάμεσα στη Ρώμη και την Καρχηδόνα του Αννίβα. Ήδη ορισμένοι διορατικοί άνθρωποι μπορούσαν να δουν αυτό που ερχόταν: πως ο νικητής του πολέμου σύντομα θα υπέτασσε τις ελληνικές πόλεις – κράτη. Αργότερα ο βασιλιάς της Μακεδονίας συνετάχθη με την Καρχηδόνα, ενώ η Αιτωλική Συμπολιτεία με τη Ρώμη. Ανάμεσα στο 215 π.Χ. και το 210 π.Χ. κατέφτασαν στην Αίγυπτο πρέσβεις από τη Ρώμη, με σκοπό να προμηθευτούν τρόφιμα, καθώς λόγω των πολέμων υπήρχε έλλειψη στην ιταλική χερσόνησο. Η απάντηση του Πτολεμαίου ωστόσο είναι άγνωστη σήμερα.
Θάνατος & Διαδοχή
Στις 29 Νοεμβρίου 205 π.Χ., ο γιος του από την Αρσινόη, ορίζεται συμβασιλέας υπό το όνομα Πτολεμαίος Ε' ο Επιφανής. Το επόμενο καλοκαίρι πεθαίνει και κηδεύεται στην Αλεξάνδρεια. Η Αρσινόη Γ' ήταν ακόμη στα επίσημα έγγραφα σύζυγός του, αλλά ο γιος της από τον Πτολεμαίο ήταν ακόμη παιδί. Εκείνη θέλησε να βασιλέψει δια μέσου του μικρού Πτολεμαίου, αλλά το ίδιο είχαν σκοπό να κάνουν ο Σωσίβιος και ο Αγαθοκλής. Η βασίλισσα δολοφονήθηκε και ο Αγαθοκλής έγινε για λίγο αντιβασιλιάς χάρις σε μια πλαστή διαθήκη του εκλιπόντος φαραώ. Τελικά λιντσαρίστηκε ανατριχιαστικά μαζί με τους οικείους του από τον όχλο, που πλέον ήταν μια ενεργή πολιτική δύναμη.
Χρονολόγιο
| Δυναστεία των Πτολεμαίων |
Πτολεμαίος Α' Σωτήρ |
Αρσινόη Α' |
| Έτος (π.Χ.) | Γεγονός | ||
|---|---|---|---|
| 245 π.Χ. | Γέννηση του Πτολεμαίου Δ' Φιλοπάτορα, γιου του Πτολεμαίου Γ' του Ευεργέτη και της Βερενίκης Β'. | ||
| 222 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Δ' διαδέχεται τον πατέρα του και κατόπιν θανατώνει πολλά συγγενικά του πρόσωπα, ανάμεσα στα οποία και τη μητέρα του. | ||
| 221 π.Χ. | Πρώτες αψιμαχίες με τους Σελευκίδες. Ο Τέταρτος Συριακός Πόλεμος είναι προ των πυλών. | ||
| 219 π.Χ. | Μετά από σύντομη παύση του πολέμου, ο Αντίοχος Γ' ο Μέγας καταλαμβάνει αρκετές πόλεις και γίνεται επικίνδυνος για την Αρχαία Αίγυπτο. | ||
| 217 π.Χ. | Ο στρατός του Πτολεμαίου νικά τον Αντίοχο Γ' στη Μάχη της Ράφια, διατηρώντας ασφαλή τα σύνορα του κράτους του. Λίγο μετά την επιστροφή του νυμφεύεται τη μικρότερη αδερφή του Αρσινόη Γ'. | ||
| 216 π.Χ. | Το βασιλικό ζεύγος εισάγεται στην οικογενειακή λατρεία υπό το όνομα "Θεοί Φιλοπάτορες". | ||
| Ξεσπά επανάσταση στην Αίγυπτο. Μέρος της Άνω Αιγύπτου γίνεται ανεξάρτητο. | |||
| 210 π.Χ. | Γέννηση του Διαδόχου Πτολεμαίου Ε' του Επιφανούς. | ||
| 205 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Ε' ανακηρύσσεται συμβασιλέας. | ||
| 204 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Δ' πεθαίνει, ενώ η σύζυγός του Αρσινόη Γ' δολοφονείται. | ||
|
Φαραώ Προδυναστική περίοδος Κάτω Αίγυπτος Χσέκιου Κάγιου Τιου Τες Νεχέμπ Γουάζνερ Μεκ Ώρος Σερέκ Άνω Αίγυπτος Σκορπιός Α΄ Ώρος Ιρύ Ώρος Κα Σκορπιός Β΄ Νάρμερ/Μήνης Πρώιμη δυναστική περίοδος 1η Δυναστεία Νάρμερ/Μήνης Ώρος Αχά Ζερ Ώρος Ζετ Μερνείθ♀ Ντεν Ανετζίμπ Σεμερκέτ Ώρος Κάα Σνεφέρκα Ώρος Πουλί 2η Δυναστεία Ώρος Χετέπ Σεχεμουί Καιέχως Ώρος Νινουτέρ Μπα Νουμπνεφέρ Ώρος Σα Τλας Ουατζένες Σεθένης Περιψέν Σέσωχρις Νεφερκάρα Α' Νεφερχέτης Χουνττζέφα Α' Χασεχεμουί Αρχαίο βασίλειο 3η Δυναστεία Νέμπκα Ζοζέρ Σεχεμχέτ Σανάχτ Χαμπά Καχετντζέντ Ουνί 4η Δυναστεία Σνεφρού Χέωψ Ρετζεντέφ Χεφρήν Βίχερις Μυκερίνος Σεψεσκάφ Θαμφθίς 5η Δυναστεία Ουζερκάφ Σαχουρέ Νεφεριρκαρέ Νεφερεφρέ Σεψεσκάρε Νιουζερέ Μενκαουχόρ Ζεντκαρέ Ουνίς 6η Δυναστεία Τετί Ουσερκαρέ Πεπί Α΄ Μερενρέ Α΄ Πεπί Β΄ Μερενρέ Β΄ Νετζερκαρέ Σιπτά 1η Μεταβατική περίοδος 7η & 8η Δυναστεία Γουαντζκάρε Κακαρέ Ιμπί 9η & 10η Δυναστεία Ουακάρε Χέτι Α' Μεργίμπρε Χέτι Μερικάρε Κανεφέρε Νεμπκάουρε Αχτόι Μέσο βασίλειο 11η Δυναστεία Μεντουχοτέπ Α΄ Ιντέφ Α΄ Ιντέφ Β΄ Ιντέφ Γ΄ Μεντουχοτέπ Β΄ Μεντουχοτέπ Γ΄ Μεντουχοτέπ Δ΄ 12η Δυναστεία Αμενεμχέτ Α΄ Σέσωστρις Α΄ Αμενεμχέτ Β΄ Σέσωστρις Β΄ Σέσωστρις Γ΄ Αμενεμχέτ Γ΄ Αμενεμχέτ Δ΄ Νεφρουσομπέκ♀ 2η Μεταβατική περίοδος 13η Δυναστεία Ουεγκάφ Αμενεμχέτ Δ' Χορ Σομπεκχοτέπ Β΄ Χενζέρ Σομπεκχοτέπ Γ΄ Νεφερχοτέπ Α' Σομπεκχοτέπ Δ΄ Μερνεφέρε Άϊ Μερχοτέπρε Ίνι 14η Δυναστεία Νεχέσι Γιακούμπ-Χαρ 15η Δυναστεία 16η Δυναστεία Ντζεχούτι Σομπεκχοτέπ Η' Νεφερχοτέπ Γ' Μεντουχοτέπ ΣΤ' Νεμπιριράου Α' Νεμπιριράου Β' Σεμένρε Σεουσερένρε Μπεμπιάνχ Σεχέμρε Σεντουάστ 17η Δυναστεία Ραχοτέπ Σομπεκεμσάφ Α' Σομπεκεμσάφ Β' Ιντέφ Ε' Ιντέφ Ζ' Σεναχτένρε Τάο Καμόσε Νέο βασίλειο 18η Δυναστεία Άμωσις Α΄ Αμένωφις Α΄ Τούθμωσις Α΄ Τούθμωσις Β΄ Τούθμωσις Γ΄ Χατσεψούτ♀ Αμένωφις Β΄ Τούθμωσις Δ΄ Αμένωφις Γ΄ Ακενατών Σμενκαρέ Τουταγχαμών Άι Χορεμχέμπ 19η Δυναστεία Ραμσής Α΄ Σέθος Α΄ Ραμσής Β΄ Μερναφθά Αμενμνέσις Σέθος Β΄ Σιπτάχ Ταουζέρτ♀ 20η Δυναστεία Σετνάχτ Ραμσής Γ΄ Ραμσής Δ΄ Ραμσής Ε΄ Ραμσής ΣΤ΄ Ραμσής Ζ΄ Ραμσής Η΄ Ραμσής Θ΄ Ραμσής Ι΄ Ραμσής ΙΑ΄ 3η Μεταβατική περίοδος 21η Δυναστεία Σμένδις Α΄ Αμενεμνέσου Ψουσέννης Α΄ Αμενεμοπέ Οζορκών ο Πρεσβύτερος Σιαμών Ψουσέννης Β΄ 22η Δυναστεία Σωσένκ Α΄ Οζορκών Α΄ Σωσένκ Β΄ Τακελότ Α΄ Οζορκών Β΄ Τακελότ Β΄ Σωσένκ Γ΄ Σωσένκ Δ΄ Παμί Σωσένκ Ε΄ Οζορκών Δ΄ 23η Δυναστεία Πετοβάτης Σωσένκ ΣΤ΄ Οζορκών Γ΄ Τακελότ Γ΄ Ρουντιμέν Ιουπούτ 24η Δυναστεία Τεφνάχτ Βόκχορις 25η Δυναστεία Πιύ Σαμπάκα Σεμπιτκού Ταχάρκα Τανουταμών 26η Δυναστεία Ψαμμήτιχος Α΄ Νεχώ Β΄ Ψαμμήτιχος Β΄ Απρίης Άμωσις Β΄ Ψαμμήτιχος Γ΄ Ύστερη περίοδος 27η Δυναστεία Καμβύσης Β΄ Δαρείος Α΄ Ξέρξης Α΄ Αρταξέρξης Α΄ Δαρείος Β΄ 28η Δυναστεία 29η Δυναστεία Νεφερίτης Α΄ Ψαμμύθης Άκορις Νεφερίτης Β΄ 30η Δυναστεία Νεκτανεβώ Α΄ Τέως Νεκτανεβώ Β΄ 31η Δυναστεία Αρταξέρξης Γ΄ Άρσης Δαρείος Γ΄ Ελληνιστική περίοδος Δυναστεία των Αργεαδών (32η) Μέγας Αλέξανδρος Φίλιππος Γ΄ Αλέξανδρος Δ΄ Δυναστεία των Πτολεμαίων Πτολεμαίος Α΄ Πτολεμαίος Β΄ Πτολεμαίος Γ΄ Πτολεμαίος Δ΄ Πτολεμαίος Ε΄ Πτολεμαίος ΣΤ΄ Γενεολογικά δέντρα δυναστειών: 4η 11η 12η 18η 19η 20η 21η-23η 25η 26η 27η 31η Πτολεμαϊκή |
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
