.
| Κλεοπάτρα Β' | ||||||||||||||
|
Η Κλεοπάτρα Β' (περ. 189 – 116 π.Χ.), ήταν Βασίλισσα της αρχαίας Αιγύπτου, μέλος της Δυναστείας των Πτολεμαίων, η οποία κυβέρνησε τη χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου. Ήταν κόρη του φαραώ Πτολεμαίου Ε' του Επιφανούς και της Κλεοπάτρας Α', καθώς και εγγονή του Αντίοχου Γ' του Μέγα. Νυμφεύθηκε και τους δύο αδερφούς της, Πτολεμαίο Στ' Φιλομήτορα και Πτολεμαίο Η' Φύσκονα και μαζί τους απέκτησε αρκετά παιδιά.
Άνοδος στο Θρόνο
Όταν ο πατέρας της πέθανε πρόωρα το 180 π.Χ., ο διάδοχός του και αδερφός της Πτολεμαίος Στ' ήταν μόλις πέντε ή έξι ετών, πράγμα που έφερε μνήμες από την περίοδο της αναρχίας που ακολούθησε το θάνατο του παππού του, όταν ο πατέρας του ήταν ακόμη παιδί. Ο Πτολεμαίος Στ' ωστόσο φάνηκε πιο τυχερός, καθώς αυτή τη φορά υπήρχε αντιβασιλέας αναγνωρισμένου κύρους, που δεν ήταν κάποιος φιλόδοξος αυλικός, αλλά η μητέρα τους, Κλεοπάτρα Α'. Η Κλεοπάτρα Α' άφησε την τελευταία της πνοή το 176 π.Χ., αρκετά νέα όπως και ο Πτολεμαίος Ε'.
Η ηγεσία – με τη μορφή πάντα της αντιβασιλείας – πέρασε στα χέρια δύο αυλικών. Το 172 π.Χ., σε ηλικία δεκαέξι ετών, ο Πτολεμαίος Στ' ήταν ήδη παντρεμένος με τη μικρότερη αδερφή του, την Κλεοπάτρα Β'. Το βασιλικό ζεύγος λατρευόταν πλέον ως «Θεοί Φιλομήτορες» προς τιμήν της μητέρας τους που βασίλεψε στη θέση τους την προηγούμενη δεκαετία και ενσωματώθηκε στην οικογενειακή λατρεία το Μάρτιο του 175 π.Χ.
Έκτος Συριακός Πόλεμος
Οι δύο υπουργοί-αντιβασιλείς ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν τα σχέδια του Πτολεμαίου Ε' για εισβολή στην Κοίλη-Συρία. Ο Αντίοχος Δ' Επιφανής, ο νέος ηγεμόνας των Σελευκιδών, θεώρησε πως οι προετοιμασίες τους του έδιναν το νόμιμο δικαίωμα να επιτεθεί πρώτος. Αφού τους απέκρουσε μπήκε στα αιγυπτιακά εδάφη και κινήθηκε μέσω του ποταμού στη Μέμφιδα. Ο νεαρός Πτολεμαίος Στ' ακολούθησε τη συμβουλή να καταφύγει στο ιερό νησί της Σαμοθράκης, αφήνοντας τη σύζυγο και αδερφή του Κλεοπάτρα Β' και το μικρότερο αδερφό του πίσω στην Αλεξάνδρεια. Αιχμαλωτίστηκε όμως και οδηγήθηκε ενωπίων του θείου του, Αντίοχου.
Ταυτόχρονα στην Αλεξάνδρεια ξέσπασε επανάσταση που ανέτρεψε τους δύο υπουργούς. Ο αλεξανδρινός όχλος, αγανακτισμένος με τη δεινή πολιτική κατάσταση και τις λεηλασίες που έκανε ο στρατός του Αντίοχου, απαίτησε να ανέβουν από κοινού στο θρόνο η Κλεοπάτρα Β' και ο αδερφός της, Πτολεμαίος Η'. Η πόλη οργάνωσε την άμυνά της και Έλληνες πρέσβεις ανέλαβαν διαπραγματεύσεις με τον Αντίοχο. Ο τελευταίος αποσύρθηκε από την Αίγυπτο το 169 π.Χ. μαζί με το στρατό του αφήνοντας τη χώρα διαιρεμένη: υπήρχε ένας βασιλιάς, ο Πτολεμαίος Στ' ο Φιλομήτωρ στη Μέμφιδα και ο Πτολεμαίος Η' βασιλιάς στην Αλεξάνδρεια. Ο ίδιος ο Αντίοχος άφησε απλά μια φρουρά στο Πηλούσιο.
Η Συμβασιλεία
Κατά το 169 – 168 π.Χ. έγινε κάτι απρόσμενα ευχάριστο για την Αίγυπτο. Τα δύο αδέρφια ήρθαν σε συνεννόηση μεταξύ τους, αποφασίζοντας να συμβασιλέψουν στην Αλεξάνδρεια. Ίσως ήταν η Κλεοπάτρα που τους συμφιλίωσε, μένοντας και η ίδια βασίλισσα στο πλευρό του Πτολεμαίου Στ' του Φιλομήτορα. Η ανησυχία που ένιωσε ο Αντίοχος έφερε νέα εισβολή εκ μέρους του το 168 π.Χ., ενώ ο στόλος του κατέλαβε την Κύπρο. Κατόπιν μπήκε και πάλι στον αιγυπτιακό χώρο χωρίς σημαντική αντίσταση και προέλασε κατά της Αλεξάνδρειας. Αυτή τη φορά όμως η βοήθεια ήρθε από το εξωτερικό. Η Ρώμη, έχοντας νικήσει τον Περσέα, στη Μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., είχαν πια τα χέρια τους ελεύθερα για να επέμβουν και ανάγκασαν τον Αντίοχο με μόνο όπλο την πειθώ να αποχωρήσει.
Για τα επόμενα πέντε χρόνια υπήρχαν δύο βασιλείς στην Αίγυπτο. Τα χρόνια της συμβασιλείας των τριών αδερφών δεν υπήρξαν όμως αρμονικά. Ο Πολύβιος, ιστορικός σύγχρονος του Πτολεμαίου Στ', μαρτυρεί πως ο Πτολεμαίος Στ' επέδειξε ευγένεια ψυχής και ανθρωπιά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ιστορικού κανένα από τα πρόσωπα που τον περιστοίχιζαν δεν εξορίστηκε με κάποια κατηγορία, ενώ κανένας Αλεξανδρινός δεν θανατώθηκε κατόπιν εντολής του (Πολύβιος XXXIX.18.) Η καλοσύνη αυτή του Πτολεμαίου Στ' δεν στάθηκε ικανή να σβήσει τις φιλοδοξίες του αδερφού του, με τον οποίο μοιραζόταν το θρόνο, κι έτσι ο τελευταίος επέζησε για να φέρει μπελάδες. Μετά την επιτυχημένη καταστολή μιας επανάστασης, ο Πτολεμαίος Στ' αναγκάστηκε να φύγει από την Αλεξάνδρεια με προορισμό τη Ρώμη, το 164 π.Χ.
Θάνατος και Διαδοχή του Πτολεμαίου Στ'
Η Κλεοπάτρα παρέμεινε πίσω και πρέπει να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιστροφή του και στη συμφιλίωση με τον αδερφό του. Βασίλεψε και πάλι με τον αδερφό της Πτολεμαίο Στ' μετά την επάνοδό του το 163 π.Χ. μέχρι και το θάνατό του σε εκστρατεία στη Συρία το 145 π.Χ. Μαζί είχαν αποκτήσει τέσσερα γνωστά σε εμάς παιδιά: τον Πτολεμαίο Ευπάτορα, που ορίστηκε βασιλιάς της Κύπρου, αλλά πέθανε σε νεαρή ηλικία, την Κλεοπάτρα Θεά, που έγινε Βασίλισσα των Σελευκιδών, την Κλεοπάτρα Γ', μετέπειτα Βασίλισσα της Αιγύπτου και τον Πτολεμαίο Ζ' Νέο Φιλοπάτορα, που ήταν νήπιο όταν πέθανε ο πατέρας του και που επρόκειτο να τον διαδεχτεί.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν είναι κάπως σκοτεινά για τους σύγχρονους ιστορικούς. Η Αλεξάνδρεια διαιρέθηκε καθώς η μια μερίδα ζητούσε στο θρόνο την Κλεοπάτρα Β' και το γιο της, ενώ η άλλη τον αδερφό της, Πτολεμαίο Η' που κυβερνούσε την Κυρηναϊκή. Απεσταλμένοι μετέφεραν στον τελευταίο μήνυμα που ζητούσε την επιστροφή του. Είναι άγνωστο αν έγινε μάχη, αλλά ο Πτολεμαίος επικράτησε και διεκδίκησε τον τίτλο Ευεργέτης, όπως ο δημοφιλής πρόγονός του, ο Πτολεμαίος Γ'. Συμφωνήθηκε επίσης να παντρευτεί τη χήρα του αδερφού του, η οποία ίσως να έθεσε ως όρο την ασφάλεια του γιου της. Όπως και να έχει εκείνος θανάτωσε τον ανιψιό του. Είναι παράξενο που εκείνη συνέχισε να μένει στο πλάι του, και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το αν την ώθησε ο φόβος ή η φιλοδοξία.
Ο Πτολεμαίος Η', ένα χρόνο αργότερα στέφθηκε φαραώ με αιγυπτιακές τελετές στη Μέμφιδα. Κατά τη διάρκεια των εορταστικών εκδηλώσεων η Κλεοπάτρα έφερε στον κόσμο το γιο τους και για να εορταστεί η ευχάριστη σύμπτωση το παιδί έμεινε γνωστό ως Πτολεμαίος Μεμφίτης.
Ενδοοικογενειακές έριδες
Μέσα στα επόμενα δυο – τρία χρόνια οι σχέσεις μέσα στο βασιλικό οίκο έγιναν τεταμένες. Η Κλεοπάτρα Θεά, ήταν πλέον Βασίλισσα της Συρίας και μακριά, ωστόσο η αδερφή της Κλεοπάτρα έμενε ακόμη στο παλάτι. Ο Πτολεμαίος παντρεύτηκε το 141 π.Χ. και αυτήν, χωρίς να χωρίσει τη μητέρα της, κι έτσι στα επίσημα έγγραφα οι δύο γυναίκες εμφανίζονται ως “Κλεοπάτρα η Αδερφή” και “Κλεοπάτρα η Σύζυγος”. Και οι τρεις αναγνωρίζονταν ως κυβερνήτες της Αιγύπτου και ίσως ήταν επικίνδυνο για τον Πτολεμαίο να αμφισβητήσει ανοιχτά τα δικαιώματα της αδερφής του. Οι σχέσεις τους όμως δεν ήταν καθόλου καλές. Ενσωματώθηκε εκ νέου μαζί του στην οικογενειακή λατρεία πιθανών το 165/164 π.Χ. με το όνομα Θεοί Ευεργέτες.
Το 131 – 130 π.Χ. η επαναστατική διάθεση που υπήρχε στην Αλεξάνδρεια εξαιτίας της σκληρότητας του φαραώ ξέσπασε και η ρήξη ανάμεσα στο βασιλιά και την αδερφή του ήταν οριστική. Ο όχλος προσπάθησε να βάλει φωτιά στο παλάτι, αναγκάζοντας τον Πτολεμαίο να το σκάσει με προορισμό την Κύπρο, παίρνοντας μαζί την Κλεοπάτρα Γ', τα παιδιά που είχαν στο μεταξύ αποκτήσει και το γιο του από την Κλεοπάτρα Β', Πτολεμαίο Μεμφίτη, που ήταν περίπου έξι ή επτά ετών. Η Κλεοπάτρα Β' έμεινε μοναδικός ηγεμόνας της χώρας για μια περίοδο με το όνομα Κλεοπάτρα Φιλομήτωρ Σωτήρα, αλλά απομακρυσμένες περιοχές εξακολούθησαν να θεωρούν κάτοχο του θρόνου τον Πτολεμαίο και πρακτικά το κράτος διαιρέθηκε.
Ο Πτολεμαίος στην Κύπρο συγκέντρωσε ένα μισθοφορικό στρατό για να συνεχίσει τον πόλεμο κατά της αδερφής του. Η Αλεξάνδρεια έστειλε από την πλευρά της μήνυμα σε ένα νόθο γιο του Πτολεμαίου που κυβερνούσε τότε την Κυρηναϊκή, προσκαλώντας τον στην πόλη. Ο Πτολεμαίος είδε κίνδυνο σε αυτό, κάλεσε το γιο του κοντά του και κατόπιν τον θανάτωσε. Εξαγριωμένος ο όχλος γκρέμισε τα αγάλματα του φαραώ από την πρωτεύουσα, κίνηση που ο έκπτωτος φαραώ απέδωσε στην Κλεοπάτρα Β'. Για εκδίκηση σκότωσε το γιο του, Πτολεμαίο Μεμφίτη, που ήταν τότε δεκατεσσάρων ετών, τεμάχισε το σώμα του και το έστειλε μέσα σε ένα κουτί σαν δώρο γενεθλίων στη μητέρα του.
Λήξη της Επανάστασης
Το 129 π.Χ. ο Πτολεμαίος ανέκτησε την Αλεξάνδρεια με στρατιωτικά μέσα, αν και οι εχθροπραξίες ανάμεσα στους δυο στρατούς συνεχίστηκαν και το επόμενο χρονικό διάστημα. Στο μεταξύ, η Κλεοπάτρα Β' εγκατέλειψε την Αίγυπτο και κατέφυγε στην Αυλή του γαμπρού της, Δημητρίου Β', στην Αντιόχεια. Εκεί έπεισε το Δημήτριο να επιτεθεί στην Αίγυπτο για να αποζημιωθεί για προσωπικές του ατυχίες, αλλά μέχρι να φτάσει στα σύνορα αντιμετώπισε επανάσταση στα δικά του εδάφη. Ο Πτολεμαίος συνέβαλε στην πτώση του βοηθώντας έναν νέο βασιλιά να ανέβει στο θρόνο, τον Αλέξανδρο Β', και σύντομα ο Δημήτριος εξουδετερώθηκε και θανατώθηκε, πιθανώς με τη βοήθεια της πρώην γυναίκας του – και κόρης της Κλεοπάτρας Β' από τον πρώτο της γάμο – της Κλεοπάτρας Θεάς.
Βλέποντας τις ελπίδες της να διαψεύδονται, η Κλεοπάτρα Β', επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια (περ. 124 π.Χ.) στην παλιά της θέση, όπως ακριβώς πριν την επανάσταση. Η συμφιλίωση των κυβερνώντων της Αιγύπτου δεν σήμανε την άμεση παύση πυρός, καθώς εχθροπραξίες και σύγχυση βασίλευαν ακόμη σε κάποιες περιοχές, μέχρι το 118 π.Χ., οπότε και ένα διάταγμα που δημοσιεύτηκε σε όλο το βασίλειο ξεκαθάρισε τα πράγματα. Αποτελεί ένα είδος συμφωνίας ανάμεσα στο βασιλιά και την Κλεοπάτρα τη Β', με αρκετούς συμβιβασμούς από την πλευρά του Πτολεμαίου. Στόχος του ήταν να σβήσει το πρόσφατο παρελθόν και να αποδώσει νομιμότητα στην ιδιοκτησία γης και προνομίων όπως αυτά είχαν ήδη διαμορφωθεί.
Τα τελευταία χρόνια
Η Κλεοπάτρα συμβασίλεψε εκ νέου με τον αδερφό και την κόρη της μέχρι και το θάνατό του Πτολεμαίου Η' στις 28 Ιουνίου 116 π.Χ. Διάδοχοί του ορίστηκαν η κόρη της Κλεοπάτρα Γ' και ο γιος τους Πτολεμαίος Θ' Λαθύρος. Μετά θάνατον απομακρύνθηκε από την οικογενειακή λατρεία στην Κάτω Αίγυπτο μα ενσωματώθηκε μαζί με τον Πτολεμαίο Η', ως οι Θεοί Ευεργέτες στην Άνω Αίγυπτο.
Χρονολόγιο
| Δυναστεία των Πτολεμαίων |
|
|
|
|
|
Πτολεμαίος Α' Σωτήρ |
|
|
|
Αρσινόη Α' |
| Έτος (π.Χ.) | Γεγονός | ||
|---|---|---|---|
| 189 π.Χ. | Γέννηση της Κλεοπάτρας, κόρης του φαραώ Πτολεμαίου Ε' του Επιφανούς και της Κλεοπάτρας Α', κόρης του Αντίοχου Γ' του Μέγα. | ||
| 180 π.Χ. | Ξαφνικός θάνατος του Πτολεμαίου Ε'. Αντιβασιλιάς μέχρι την ενηλικίωση του μεγαλύτερου αδερφού του, Πτολεμαίου Στ' Φιλομήτορος, ορίζεται η μητέρα τους Κλεοπάτρα Α'. | ||
| 176 π.Χ. | Θάνατος της Κλεοπάτρας Α'. Αντιβασιλεία από δύο υπουργούς. | ||
| 172 π.Χ. | Άνοδος στο θρόνο από τον έφηβο Πτολεμαίο Στ'. Περίπου αυτή την περίοδο νυμφεύεται την αδερφή του Κλεοπάτρα Β'. | ||
| 170 π.Χ. | Προετοιμασίες για εισβολή στη Συρία. Ο Αντίοχος Δ' Επιφανής επιτίθεται τελικά στην Αίγυπτο και έτσι ξεσπά ο Έκτος Συριακός Πόλεμος. | ||
| 169 π.Χ. | Ο Αντίοχος Δ' έχοντας αιχμάλωτο τον Πτολεμαίο Στ' φτάνει στην Αλεξάνδρεια, αλλά αποσύρεται. Στην πόλη βασιλεύει πλέον ο μικρότερος αδερφός του, Πτολεμαίος Η' από κοινού με την Κλεοπάτρα Β'. Ο Πτολεμαίος Στ' βασιλεύει από τη Μέμφιδα. | ||
| 168 π.Χ. | Νέα εισβολή του Αντίοχου Δ'. Τα τρία αδέρφια συμφιλιωμένα ζητούν τη μεσολάβηση της Ρώμης, που έχει πλέον οριστικά υποτάξει τη Μακεδονία μετά τη Μάχη της Πύδνας. | ||
| Οι Ρωμαίοι επεμβαίνουν αναγκάζοντας τον Αντίοχο να παρατήσει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του. | |||
| Για πέντε χρόνια τα τρία αδέρφια συμβασιλεύουν, αλλά η φιλοδοξίες του Πτολεμαίου Η' να μείνει μόνος στο θρόνο δημιουργούν τριβές. | |||
| 165 π.Χ. | Γέννηση του Πτολεμαίου Ευπάτορα. | ||
| 164 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Στ' εκδιώκεται από τον αδερφό του. Η διπλή βασιλεία λαμβάνει τέλος. | ||
| 163 π.Χ. | Οι Ρωμαίοι προτείνουν σχέδιο διάσπασης του πτολεμαϊκού κράτους στα δύο και το θέτουν σε εφαρμογή. Ο Πτολεμαίος Στ' καταφεύγει για λίγο στην Κύπρο, αλλά ο λαός ζητά την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια. | ||
| Γέννηση της Κλεοπάτρας Θεάς. | |||
| 160 π.Χ. | Γέννηση της Κλεοπάτρας Γ'. | ||
| 154 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Στ' και Πτολεμαίος Η' έρχονται σε σύγκρουση στην Κύπρο, ο πρώτος νικά, αλλά δεν τιμωρεί τον αδερφό του. Υπογράφεται ειρήνη και του προσφέρει το χέρι της κόρης του, Κλεοπάτρας Θεάς (ο γάμος τελικά δεν έλαβε χώρα). | ||
| 153 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Ευπάτωρ ορίζεται αντιβασιλιάς και φεύγει για την Κύπρο. | ||
| 152 π.Χ. | Γέννηση του Πτολεμαίου Ζ' Νέου Φιλοπάτωρα. | ||
| Θάνατος Πτολεμαίου Ευπάτορα. Διάδοχος ορίζεται ο μικρότερος αδερφός του, Πτολεμαίος Ζ'. | |||
| 150 π.Χ. | Η Κλεοπάτρα Θεά παντρεύεται τον Αλέξανδρο Α' Βάλα, διεκδικητή του θρόνο της Συρίας. | ||
| 148 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Στ' εισβάλει στην Κοίλη-Συρία και φτάνει ως την Πτολεμαΐδα. | ||
| 145 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Στ' τραυματίζεται όμως σε μάχη και πεθαίνει λίγες μέρες μετά. Διάδοχός του επίσημα είναι ο Πτολεμαίος Ζ', ο οποίος θανατώνεται μαζί με άλλους πιθανούς διεκδικητές από τον Πτολεμαίο Η'. Ο τελευταίος παίρνει την εξουσία και παντρεύεται την Κλεοπάτρα Β'. | ||
| 144 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Η' στέφεται στη Μέμφιδα με εντυπωσιακές αιγυπτιακές τελετές. Κατά τη διάρκειά τους γεννιέται και ο γιος του από την Κλεοπάτρα Β', ο Πτολεμαίος Μεμφίτης. | ||
| 141 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Η' παντρεύεται την ανηψιά του, Κλεοπάτρα Γ', χωρίς να λάβει διαζύγιο από τη μητέρα της, Κλεοπάτρα Β'. | ||
| 140 π.Χ. | Γέννηση της Κλεοπάτρας Δ'. | ||
| 139 π.Χ. | Γέννηση του Πτολεμαίου Θ' του Λαθύρου. | ||
| Μητέρα και κόρη, η Κλεοπάτρα Β' και Κλεοπάτρα Γ' τσακώνονται. Αποτυχημένη εξέγερση στα ανάκτορα. | |||
| π. 135 π.Χ. | Γέννηση της Κλεοπάτρας Σελήνης και της Τρύφαινας. | ||
| 132 π.Χ. | Εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στην Κλεοπάτρα Β' και τον Πτολεμαίο Η'. | ||
| 131 π.Χ. | Η Κλεοπάτρα Β' ελέγχει πλέον την Αλεξάνδρεια. Ο όχλος προσπαθεί να κάψει το παλάτι, αναγκάζοντας το φαραώ να το σκάσει από την πόλη. | ||
| Ο Πτολεμαίος καταφεύγει στην Κύπρο, μαζί με την Κλεοπάτρα Γ', τα παιδιά τους, και το γιο που είχε αποκτήσει με την Κλεοπάτρα Β', τον Πτολεμαίο Μεμφίτη. Ο τελευταίος θανατώνεται με τραγικό τρόπο. | |||
| 130/29 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος Η' επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, ενώ η Κλεοπάτρα Β' καταφεύγει στην Αυλή του γαμπρού της, Δημήτριου Β' του Καλλίνικου, βασιλιά των Σελευκιδών. | ||
| 128 π.Χ. | Η Κλεοπάτρα Β' πείθει το Δημήτριο να επιτεθεί στην Αίγυπτο. Όταν όμως φτάνουν στα σύνορα, ο Δημήτριος αντιμετωπίζει την επανάσταση του Αλεξάνδρου Β' Ζαβινά, τον οποίο υποστηρίζει ο Πτολεμαίος Η'. | ||
| 124 π.Χ. | Η Κλεοπάτρα Β' έχει πλέον επιστρέψει στην Αίγυπτο στην παλαιά της θέση. | ||
| 124/3 π.Χ. | Η Τρύφαινα παντρεύεται τον Αντίοχο Η' Γρυπό. | ||
| 118 π.Χ. | Εκδίδεται διάταγμα με άρθρα για την προστασία των γηγενών, ή τουλάχιστον ορισμένων κοινωνικών τάξεων, ενάντια στην καταπίεση από τους βασιλικούς αξιωματούχους. | ||
| 116 π.Χ. | Θάνατος Πτολεμαίου Η'. Τον διαδέχτηκε η σύζυγός του, Κλεοπάτρα Γ' και ο Πτολεμαίος Θ' ο Λαθύρος. | ||
| Η Κλεοπάτρα δεν εμφανίζεται πια στις διάφορες ιστορικές πηγές οπότε πρέπει να πέθανε την περίοδο αυτή. | |||
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
