Ο Δημήτριος Β' (1581 - 1606) υπήρξε τσάρος του Ρωσικού Βασιλείου κατά την Εποχή των Αναστατώσεων. Κυβέρνησε τη χώρα για ένα χρόνο, από τον Ιούλιο του 1605 έως το Μάιο του 1606. Έχει μείνει στην ιστορία ως Ψευδοδημήτριος Α', διότι ουδέποτε υπήρξε το πρόσωπο που υποστήριζε πως είναι. Για την πραγματική του ταυτότητα η ιστορική έρευνα δεν έχει καταλήξει σε ασφαλές συμπέρασμα. Μετά το θάνατό του εμφανίσθηκαν ακόμη δύο απατεώνες που υποστήριζαν το ίδιο για τους εαυτούς τους, οι οποίοι όμως δεν έγιναν τσάροι.

Ιστορικό περιβάλλον

Όταν το 1584 ο Ιβάν ο Τρομερός ανέμενε το θάνατό του, συγκρότησε μία επιτροπή από πέντε βογιάρους (ανώτερους ευγενείς) που θα είχε την ευθύνη «υποστήριξης» του διαδόχου Φιοντόρ, ο οποίος ήταν διανοητικά καθυστερημένος. Ένας από αυτούς τους πέντε de facto αντιβασιλείς ήταν ο Μπαρίς Γκοντουνόφ.

Καταγόμενος από μια ελλάσσονα αριστοκρατική οικογένεια με ταταρικές ρίζες, ο Γκοντουνόφ είχε ανέλθει γρήγορα στην ιεραρχία του παλατιού χάρη στην αφοσίωση του προς τον Ιβάν και τη σχέση αμοιβαίας εκτίμησης που διαμορφώθηκε ανάμεσά τους. Έφερε μάλιστα τον τίτλο του βογιάρου κατ' απονομήν και όχι λόγω καταγωγής από κάποια βογιαρική οικογένεια. Μετά το θάνατο του Ιβάν και δεδομένης της πλήρους ανικανότητας του Φιοντόρ να διαχειρισθεί τα δημόσια ζητήματα, αναδείχθηκε στον πραγματικό κυβερνήτη του ρωσικού βασιλείου και μάλιστα το έργο του έχαιρε πολύ μεγάλης αποδοχής.

Το 1598 ο Φιοντόρ απεβίωσε άτεκνος και ο θρόνος έμεινε ορφανός. Ο νόμος προέβλεπε ότι εάν δεν υπήρχε άρρεν τέκνο, τότε διάδοχος θα οριζόταν κάποιος από τους αδελφούς του θανόντος. Κανείς όμως δε βρισκόταν πια εν ζωή, έτσι η Σύνοδος των Επαρχιών (αντιπροσωπευτικό σώμα των κυρίαρχων τάξεων) εξέλεξε το Μπαρίς Γκοντουνόφ ως Μπαρίς Α'. Αν και επιφανειακά η εκλογή ήταν ομόφωνη, υπήρξαν κάποιες ισχυρές οικογένειες που ενοχλήθηκαν από το γεγονός ότι περιοριζόταν η δύναμή τους. Η ενόχληση έγινε ακόμα εντονότερη στη συνέχεια, όταν ο νέος τσάρος (καίτοι ικανότατος) έδειχνε να μην εμπιστεύεται κανέναν, φοβούμενος ότι όλοι συνομωτούν εναντίον του και απομακρύνοντας ακόμη και τους στενότερους συνεργάτες του.

Η πρώτη εμφάνιση του Ψευδοδημήτριου

Αυτό ήταν το κλίμα γύρω στο 1600-1601 που ο Ψευδοδημήτριος έκανε την πρώτη εμφάνισή του στη Μόσχα, υποστηρίζοντας ότι είναι ο χαμένος Δημήτριος, γιος του Ιβάν του Τρομερού, και μετά το θάνατο του αδελφού του Φιοντόρ ήλθε για να πάρει το θρόνο από το «σφετεριστή Μπαρίς». Στο σχόλιο ότι όλοι τον θεωρούσαν νεκρό, προέβαλε το μύθευμα ότι οι εντεταλμένοι δολοφόνοι του σκότωσαν λάθος άτομο στο Ούγκλιτς, αφού αυτός είχε ήδη φυγαδευθεί από τη μητέρα του αρχικά σε μοναστήρια και αργότερα στην Πολωνία.

Στην πραγματικότητα ο Δημήτριος είχε πεθάνει το 1591 στο Ούγκλιτς σε ηλικία εννέα ετών και για το θάνατό του υπάρχουν δύο βασικά σενάρια. Σύμφωνα με το πρώτο, είχε δολοφονηθεί από ανθρώπους του Μπαρίς που δεν ήθελε να υπάρχει διάδοχος, ώστε να γίνει ο ίδιος τσάρος όταν θα πέθαινε ο Φιοντόρ. Σύμφωνα με το δεύτερο, αυτοτραυματίσθηκε θανάσιμα κατά τη διάρκεια επιληπτικής κρίσης. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ακόμα και ο αληθινός Δημήτριος δε θα μπορούσε να διεκδικήσει το στέμμα υπό ομαλές συνθήκες, αφού ήταν τέκνο του Ιβάν από τον έβδομο γάμο του και ο νόμος αναγνώριζε ως πρίγκηπες μόνο όσους προέρχονταν από τους τρεις πρώτους.

Όπως είναι φυσικό, η ιστορία του Ψευδοδημήτριου δεν έγινε πιστευτή. Μπροστά στον κίνδυνο της σύλληψής του ως απατεώνα διέφυγε στο Οστρόγκ, στα σημερινά ουκρανο-πολωνικά σύνορα. Εκεί ήλθε σε επαφή με στοιχεία της πολωνικής αριστοκρατίας, αναζητώντας υποστήριξη στο σχέδιό του να εκστρατεύσει κατά της Μόσχας. Την άνοιξη του 1604 έκανε τρεις σημαντικές κινήσεις σε αυτήν την κατεύθυνση:

* Συναντήθηκε με τον ίδιο το βασιλέα Ζίγκμουντ Γ' της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας, ο οποίος αρνήθηκε μεν να του προσφέρει ανοικτά βοήθεια, αλλά υποστήριξε τη «νομιμότητά» του ως διαδόχου.

* Ασπάσθηκε τον καθολικισμό, εξασφαλίζοντας την υποστήριξη των πανίσχυρων Ιησουϊτών Ιπποτών της Πολωνίας και του νούντσιου Ραγκόνι.

* Μνηστεύθηκε μια τοπική αριστοκράτισσα, τη Μαρίνα Μνίσεχ, δημιουργώντας δεσμούς αίματος με την πολωνική ελίτ.

Η εκστρατεία κατά της Μόσχας (1604-1605)

Με όλες τις παραπάνω κινήσεις ο Ψευδοδημήτριος κατάφερε να συγκεντρώσει έναν ασκέρι 3.500 ανδρών προερχόμενο κυρίως από ιδιωτικούς στρατούς πολωνών ευγενών, με το οποίο εισέβαλε στη Ρωσία τον Ιούνιο του 1604. Σε αντίθεση με την πρώτη απόπειρα, αυτή τη φορά υπήρξαν κάποιοι βογιάροι στη Μόσχα που τον είδαν θετικά εξ' αιτίας της αντιπαλότητάς τους με τον τσάρο Μπαρίς. Για τον ίδιο λόγο υποστηρίχθηκε από τους κοζάκους της Ουκρανίας. Ευνοήθηκε επίσης από τη συγκυρία - η χώρα μαστιζόταν από λιμό και οι απελπισμένοι χωρικοί ήταν πρόθυμοι να ενταχθούν στο στρατό οποιουδήποτε «μεσσία», αρκεί να εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους.
Οι τελευταίες στιγμές του Δημήτριου Α', ζωγραφισμένες από τον Καρλ Βένιχ το 1879.

Οι «επαναστάτες» έδωσαν δύο σημαντικές μάχες με το ρωσικό στρατό - νίκησαν στην πρώτη, καταλαμβάνοντας μια σειρά πόλεων της δυτικής Ρωσίας, αλλά έχασαν τη δεύτερη (Απρίλιος 1605) με βαριές απώλειες. Τότε η συγκυρία φάνηκε ξανά γενναιόδωρη με τον Ψευδοδημήτριο: ο Μπαρίς πέθανε από εγκεφαλικό και ο ρωσικός στρατός διαλύθηκε, με τους πεινασμένους άνδρες του να λιποτακτούν σωρηδούν. Έτσι ο Ψευδοδημήτριος εισήλθε θριαμβευτικά στη Μόσχα στις 20 Ιουνίου, ενώ οι συνεργάτες του βογιάροι είχαν ήδη φυλακίσει το νόμιμο διάδοχο Φιοντόρ Γκοντουνόφ. Η στέψη του ως τσάρου με την ονομασία Δημήτριος Β' έγινε ένα μήνα μετά, στις 21 Ιουλίου.

Διακυβέρνηση και θάνατος (1605-1606)

Η πρώτη κίνηση του νέου τσάρου ήταν να εδραιώσει την εξουσία του:

* Εξολόθρευσε όλους τους Γκοντουνόφ εκτός από τη νεαρή πριγκίπισσα Ξένια, την οποία έκανε παλλακίδα του.

* Αποκατέστησε όσες βογιαρικές οικογένειες είχαν θιγεί από το Μπαρίς (Ρομάνοφ, Σούισκι, Γκαλίτσιν).

* Επισκέφθηκε τη Μαρία Ναγκάγια, μητέρα του πραγματικού Δημητρίου, η οποία τον αναγνώρισε δημόσια ως το «χαμένο» γιο της! Το ίδιο έπραξε ο Βασίλι Σούισκι, ο ανακριτής στην υπόθεση του θανάτου του πραγματικού Δημητρίου!

Σε διεθνές επίπεδο ο Ψευδοδημήτριος οραματιζόταν μία συμμαχία με την (καθολική) Πολωνο-λιθουανική Κοινοπολιτεία και την Αγία Έδρα εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό προκάλεσε υποψίες τόσο στο Πατριαρχείο και τους βογιάρους όσο και στον απλό λαό, ότι εξυφαινόταν σχέδιο εκκαθολικισμού της Ρωσίας. Οι φήμες που προϋπήρχαν έγιναν βεβαιότητα όταν τελέσθηκε ο γάμος του νέου τσάρου με την πολωνή μνηστή του Μαρίνα (8 Μαΐου 1606), χωρίς προηγουμένως η τελευταία να βαπτισθεί ορθόδοξη. Οι ίδιοι άνθρωποι που τον ανέβασαν στο θρόνο, ζητούσαν πλέον την κεφαλήν του επί πίνακι.

Το πρωί της 17ης Μαΐου ένα μεγάλο πλήθος, καθοδηγούμενο από το Βασίλι Σούισκι, εισέβαλε στο Κρεμλίνο. Έντρομος ο Ψευδοδημήτριος πήδηξε από το παράθυρο της κρεβατοκάμαράς του, όμως έσπασε το πόδι του από την πτώση και εκτελέσθηκε επί τόπου. Το νεκρό σώμα του εκτέθηκε δημοσίως και κατόπιν αποτεφρώθηκε, με τις στάχτες του να τοποθετούνται σε ένα κανόνι που συμβολικά τις εκτόξευσε προς την κατεύθυνση της Πολωνίας. Στο θρόνο τον διαδέχθηκε ο επικεφαλής της εξέγερσης ως Βασίλειος Δ'.