Ο Ιουλιανός (Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός, Λατ. Flavius Claudius Julianus), γνωστός ως Ιουλιανός ο Παραβάτης ή Ιουλιανός ο Αποστάτης, ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο για 19 μήνες, από το 361 ως το 363.
Ο Ιουλιανός ήταν ο τελευταίος της Κωνσταντίνειας δυναστείας και ο μοναδικός αυτοκράτορας μετά τον Μέγα Κωνσταντίνο που ήταν παγανιστής. Ήταν μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας, εξάδελφος του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β'. Είχε κλίση προς τη μόρφωση και έλαβε ευρύτατη κλασσική παιδεία, σπουδάζοντας στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών, με συμμαθητές τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό και τον Μέγα Βασίλειο. Μέχρι το 355 δεν είχε ανάμειξη στην πολιτική, αλλά την χρονιά αυτή ο αυτοκράτορας τον κάλεσε να ηγηθεί εκστρατείας κατά εξωτερικών εχθρών στα δυτικά σύνορα. Επρόκειτο για Γερμανικές φυλές που προσπαθούσαν να διασχίσουν τον Ρήνο. Η διαδρομή που έκανε γεμάτη νικηφόρες μάχες έγινε κατά μήκος του άξονα Βασιλεία, Αλσατία, Λορραίνη, Παρίσι.
Φτάνοντας εκεί οι κάτοικοι του ζήτησαν να παραμείνει στην Γαλατία σαν ένδειξη υποστήριξης των εκεί πληθυσμών που ένοιωθαν την Κωνσταντινούπολη πολύ μακρυά τους για να τους προστατεύει από τις γερμανικές ορδές. Όντας στο Παρίσι, ανακηρύχθηκε Αύγουστος από το ίδιο το στράτευμά του, σε μια προσπάθεια κυρίως να φανεί ότι ο Αυτοκράτορας δεν βρίσκονταν μακρυά απ τον λαό του και μάλιστα σκόπιμα έχτισε ένα παλάτι στο νησάκι του Σηκουάνα που σήμερα ορθώνεται η Παναγία των Παρισίων, της οποίας τα θεμέλια βρίσκονται επάνω στα ερείπια εκείνου του παλατιού. Με αυτή την πράξη, ιστορικά, ο Ιουλιανός υπήρξε ο πρώτος που καθιέρωσε την πόλη του Παρισιού σαν διοικητική έδρα της μετέπειτα Γαλλίας. Η θέση της δεν συνέπιπτε γεωγραφικά με το κέντρο του Γαλατικού πληθυσμού που βρίσκονταν περισσότερο προς την περιοχή μεταξύ των σημερινών πόλεων Λυών και Ντυζόν, αλλά βρίσκονταν κοντύτερα στην Αγγλία, απ' όπου η Αυτοκρατορία προμηθεύονταν επισιτιστικά εφόδια για τον στρατό της , εκείνη την εποχή.
Το 360 καλείται να επιστρέψει στην Ανατολή, για να συμμετάσχει σε πολεμική εκστρατεία εναντίον των Περσών. Μαθαίνοντάς το, ο Κωνστάντιος συγκεντρώνει στρατό εναντίον του, όμως πεθαίνει στην Ταρσό το 361, αφήνοντας το θρόνο ανοικτό στον Ιουλιανό. Το 363 εκστράτευσε ανατολικά εναντίον του Πέρση βασιλέα Σαπώρ. Τον Ιούνιο του ίδιου έτους, ενώ επιτίθεται κατά των Περσών χτυπιέται πισώπλατα από δόρυ και πεθαίνει μετά από λίγο, σε ηλικία 31 ετών.
Ο Ιουλιανός ήταν πολύ επηρεασμένος από την κλασική Παιδεία, και τον ενοχλούσε η ραγδαία εξάπλωση του Χριστιανισμού[1], τον οποίο θεωρούσε ασύμβατο με την Ελληνική Φιλοσοφία και εν γένει τον Ελληνικό Πολιτισμό ("Ημίν ανήκουσιν η ευγλωττία και αι τέχναι της Ελλάδος και η των Θεών αυτής λατρεία, υμέτερος δε κλήρος εστί η αμάθεια και η αγροικία και ουδέν πλέον. Αύτη εστίν η σοφία υμών"). Από θρησκευτικής απόψεως δε, επιθυμούσε την επιστροφή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Εθνική θρησκεία (την οποία οι χριστιανοί κατηγορούσαν ως "ειδωλολατρία", για αυτό και προσέδωσαν στον Ιουλιανό επίθετα όπως "Παραβάτης", "Ειδωλιανός", "Αδωναίος", "Καυσίταυρος", "Αποστάτης" και "Πισαίος"). Ήταν απο τους ικανότερους αυτοκράτορες σε όλη την ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρόλο που κυβέρνησε μόλις δύο χρόνια. Σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ήταν δίκαιος και δημοκράτης.
Χαρακτηριστικό σημείο του νομικού του έργου είναι η απαγόρευση στους χριστιανούς ρητοροδιδασκάλους και γραμματικούς να διδάσκουν τα έργα της κλασικής Παιδείας1, καθώς γι' αυτόν αυτή η ίδια η έννοια «Παιδεία» ταυτίζεται με την Ελληνορωμαϊκή Παράδοση σε όλες της τις εκφάνσεις και η τελευταία αποτελεί ένα θεόθεν δώρο που ποτέ δεν έπαψε να εποπτεύεται στην ιστορική του εξέλιξη από τον «Ελλάδος κοινόν ηγεμόνα και νομοθέτη και βασιλέα» Θεό Απόλλωνα – Ήλιο (Αθανασιάδη, σελ. 186). Έχει αφήσει γραπτό έργο (κυρίως ποιήματα), μέρος από το οποίο σώζεται.
1: Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. διάταγμα για την Παιδεία
Ιουλιανός 361-363 μ.Χ. Σόλιδος (4.28 gm) (http://www.cngcoins.com) (CNG coins).
Η πολιτική του Ιουλιανού
| Ἀκούσατε͵ λαοὶ͵ φυλαὶ͵ γλῶσσαι͵ πᾶν γένος ἀνθρώπων͵ καὶ ἡλικία πᾶσα͵ ὅσοι τε νῦν ἐστε͵ καὶ ὅσοι γενήσεσθε· [..] πᾶσα δύναμις τῶν οὐρανῶν͵ πάντες ἄγγελοι͵ οἷς ἔργον ἡ τοῦ τυράννου κατάλυσις͵ οὐ τὸν Σηὼν καθελοῦσι τὸν βασιλέα τῶν Ἀμοῤῥαίων͵ οὐδὲ τὸν Ὢγ βασιλέα τῆς Βασὰν͵ μικροὺς δυνάστας͵ καὶ μικρὸν μέρος τῆς οἰκουμένης κακοῦντας τὸν Ἰσραήλ· ἀλλὰ τὸν δράκοντα͵ τὸν ἀποστάτην͵ τὸν νοῦν τὸν μέγαν͵ τὸν Ἀσσύριον͵ τὸν κοινὸν ἁπάντων ἐχθρὸν καὶ πολέμιον͵ τὸν πολλὰ μὲν ἐπὶ γῆς μανέντα καὶ ἀπειλήσαντα͵ πολλὴν δὲ ἀδικίαν εἰς τὸ ὕψος λαλήσαντά τε καὶ μελετήσαντα.[2]. — Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος Κατά Ιουλιανού Βασιλέως Στηλιτευτικός Πρώτος (35.532) |
H θρησκευτική πολιτική του
Η πολιτική που ακολούθησε ο Ιουλιανός σήμερα χαρακτηρίζεται ως μια προσπάθεια αναβίωσης της Εθνικής θρησκείας και εξουδετέρωσης της επιρροής που ασκούσε ο χριστιανισμός στα κοινωνικά στρώματα της Αυτοκρατορίας. Ο Αμμιανός, ο οποίος παρουσιάζει με αρκετές λεπτομέρειες τις βλέψεις του Ιουλιανού, αναφέρει πως τα σχέδια του Ιουλιανού δεν περιορίσθηκαν σε μια απλή νομοθετική ανανέωση των προνομίων της εθνικής θρησκείας, αλλά στόχευαν σε μια βαθύτερη εσωτερική μεταρρύθμισή της. Η προσπάθεια αυτή της αναδιοργάνωσης έγινε στα πρότυπα της Χριστιανικής οργάνωσης και λειτουργίας της εκκλησίας, παράλληλα διενεργώντας και μια προσπάθεια εξοβελισμού της χριστιανικής πίστεως τόσο με έμμεσους, όσο και άμεσους τρόπους. Η επίσημη αποκατάσταση της εθνικής θρησκείας συντελέστηκε το 362 και εκφράστηκε με μια σειρά απο μέτρα όπως
* Απαγόρευση των χριστιανών να διδάσκουν ή να διδάσκονται την κλασσική παιδεία, αλλά και να εγγράφονται σε ανανεωμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα
* Ανάκληση αρειανοφρόνων, αλλά και άλλων εξορισμένων κληρικών με σκοπό την αύξηση των εσωτερικών εριδών στην εκκλησία.
Στην ίδια λογική θα πρέπει να ερμηνευτεί και η πολεμική πραγματεία του Ιουλιανού «Κατά Γαλιλαίων», μέσω της οποίας διαφαινόταν με την επιλεκτικά στοχευμένη κριτική που ασκούσε, η γνώση της χριστιανικής διδασκαλίας και ιδίως των εσωτερικών προβλημάτων της εκκλησίας.
Η προσπάθεια που κατέβαλε σε αυτή τη γενικότερη ανανέωση που επιχείρησε, αποτελούνταν από μια ιδιότυπη ενοθεϊστική σύνθεση χριστιανικής οργάνωσης, με Μιθραϊκό θεό, νεοπλατωνική θεολογία και ειδωλολατρική λατρεία με θεουργικές τελετές.
Ο ενθουσιασμός που έδειξε για την επιτυχία του εγχειρήματος ο Ιουλιανός σήμερα κρίνεται μάλλον ανεδαφικός, καθότι η υπάρχουσα κατάσταση ήταν κατά τα φαινόμενα αδύνατον να αναστραφεί. Αυτό καταδείχθηκε με εμφατικό τρόπο κατά τη διάρκεια προσφορών θυσίας στην Αντιόχεια, οπού πίστευε πως θα ήταν η αφετηρία της αναδιοργάνωσης της «εθνικής» θρησκείας, στο ναό του Απόλλωνα, η οποία βρήκε πενιχρή ανταπόκριση από τους κατοίκους, εν αντιθέση με την πολυπληθή παρουσία χριστιανών την ημέρα εορτής του μάρτυρα Βαβύλα. Το γεγονός αυτό προκάλεσε τη μήνη του αυτοκράτορα ο οποίος διέταξε την ενώπιον του μεταφορά των λειψάνων του μάρτυρα, κάτι που θεωρήθηκε απο τους χριστιανούς ως ιεροσυλία, με αποτέλεσμα την πυρπόληση του ναού του Απόλλωνα. Η αντίδραση αυτή βέβαια ήταν και αποτέλεσμα της ειλημμένης απόφασης του ιδίου να κλείσει το μεγάλο χριστιανικό ναό της πόλης, με αποτέλεσμα τη σύγκρουση των πολιτών της Αντιοχείας, οι οποίοι μάλιστα κατά τον Σωζομενό τον «βασιλέα καθύβριζον»[3]. Η Αντιόχεια εν τέλη αντί να καταδειχθεί το εφαλτήριο της αναγέννησης της εθνικής θρησκείας, αποτέλεσε την «ταφόπλακα» και προσγειώση των σχεδίων του βασιλέως, ο οποίος πλέον αντιλαμβανόταν πως η πολιτική αυτή, με βάση τα δεδομένα της εποχής του δεν προσέφερε τίποτα περισσότερο από κώλυμα στο δημόσιο βίο και την οργάνωση του κράτους, αν και μέχρι τέλους της ζωής του δεν έπαψε να την υπερασπίζεται με κάθε τρόπο. Χαρακτηριστικό δε, του γεγονότος της προσγείωσης αυτής ήταν η άρνηση του επιστήθιου φίλου του και στενού συνεργάτη, επάρχου Σαλλουστίου, δις, να αναλάβει το θρόνο της αυτοκρατορίας, μετά το θάνατό του, αντιλαμβανόμενος προφανώς τον ουτοπικό οραματισμό της θρησκευτικής πολιτικής του Ιουλιανού.
Μέτρα του Ιουλιανού σε σχέση με τους Χριστιανούς
Στις 13 Μαρτίου του 362 μ.Χ., ο Ιουλιανός εξέδωσε, μεταξύ άλλων, διάταγμα με το οποίο απαγόρευε στους χριστιανούς ρητοροδιδασκάλους και γραμματικούς να διδάσκουν και να ερμηνεύουν τα έργα των Ελλήνων κλασικών. Το μέτρο αυτό, η ερμηνεία του και οι σκοπιμότητες που το υπαγόρευσαν αποτέλεσαν αντικείμενο διαμάχης ήδη από την εποχή του Ιουλιανού.
Σώζεται πάντως (στο μεγαλύτερο μέρος της) επιστολή του τελευταίου (επιστολή #42) με την οποία προσπαθεί να δικαιολογήσει το μέτρο που πήρε. Στην επιστολή αυτή, ο Ιουλιανός εξηγεί ότι θεωρεί ασύμβατη τη διδασκαλία και ερμηνεία των κλασικών με τις Χριστιανικές αντιλήψεις περί της Εθνικής Ελληνικής Θρησκείας:
"Παιδείαν ὀρθὴν εἶναι νομίζομεν οὐ τὴν ἐν τοῖς ῥήμασιν καὶ τῇ γλώττῃ πολυτελῆ εὐρυθμίαν, ἀλλὰ διάθεσιν ὑγιῆ νοῦν ἐχούσης διανοίας, καὶ ἀληθεῖς δόξας ὑπέρ τε ἀγαθῶν καὶ κακῶν, καλῶν τε καὶ αἰσχρῶν· ὅστις οὖν ἕτερα μὲν φρονεῖ, διδάσκει δὲ ἕτερα τοὺς πλησιάζοντας, αὐτὸς ἀπολελεῖφθαι δοκεῖ τοσούτῳ παιδείας, ὅσῳ καὶ τοῦ χρηστὸς ἀνὴρ εἶναι." (Σωστή παιδεία, νομίζω, δεν σημαίνει το να χειρίζεσαι τις λέξεις με ευρυθμία, αλλά το να σε διακρίνει η υγιής νοητική διάθεση να σκέφτεσαι λογικά, να 'χεις σωστές απόψεις για το καλό και το κακό, το ωραίο και το αισχρό. Αυτός, λοιπόν, που άλλα πιστεύει και άλλα διδάσκει σ' όσους μαθητεύουν πλάι του, νομίζω έχει απομακρυνθεί τόσο από την παιδεία όσο και από την τιμιότητα.)
Ο Ιουλιανός θεωρεί πως η άρνηση των εθνικών θεών από τους χριστιανούς αποτελεί ασέβεια προς τους κλασικούς που τους τίμησαν:
"Τὶ οὖν; Ὁμήρῳ μέντοι καὶ Ἡσιόδῳ καὶ Δημοσθένει καὶ Ἠροδότῳ καὶ Θουκυδίδῃ καὶ Ἰσοκράτει καὶ Λυσίᾳ θεοὶ πάσης ἡγοῦνται παιδείας· οὐχ οἱ μὲν Ἑρμοῦ σφᾶς ἱερούς, οἱ δὲ Μουσῶν ἐνόμιζον; Ἄτοπον μὲν οἶμαι τοὺς ἐξηγουμένους τὰ τούτων ἀτιμάζειν τοὺς ὑπ' αὐτῶν τιμηθέντας θεούς· οὐ μὴν ἐπειδὴ τοῦτο ἄτοπον οἶμαι, φημὶ δεῖν αὐτοὺς μεταθεμένους τοῖς νέοις συνεῖναι· δίδωμι δὲ αἵρεσιν μὴ διδάσκειν ἃ μὴ νομίζουσι σπουδαῖα, βουλομένους δέ, διδάσκειν ἔργῳ πρῶτον, καὶ πείθειν τοὺς μαθητὰς ὡς οὔτε Ὅμηρος οὔτε Ἡσίοδος οὔτε τούτων οὓς ἐξήγηνται [***] καὶ κατεγνωκότες ἀσέβειαν ἄνοιάν τε καὶ πλάνην εἰς τοὺς θεούς." (Τι λέτε, λοιπόν; Για τον Όμηρο, τον Ησίοδο, το Δημοσθένη, τον Ηρόδοτο, το Θουκυδίδη, τον Ισοκράτη και το Λυσία, δεν ήσαν κεφαλές της παιδείας οι θεοί; Μήπως δεν θεωρούσαν προστάτες τους, άλλοι τον Ερμή και άλλοι τις Μούσες; Είναι λοιπόν παράλογο, έτσι νομίζω, κάποιοι που δουλειά τους είναι να ερμηνεύουν τα έργα όλων αυτών, συγχρόνως να καταφρονούν τους θεούς που εκείνοι τίμησαν. Και παρ' όλο που το θεωρώ παράδοξο αυτό, δεν ισχυρίζομαι ότι πρέπει να αλλάξουν ιδέες οι δάσκαλοι της νεολαίας. Τους αφήνω να επιλέξουν ανάμεσα στο να μη διδάσκουν αυτά που δεν θεωρούν αξιόλογα και σημαντικά ή, αν επιθυμούν να συνεχίσουν τη διδασκαλία, πρώτα απ' όλα να κηρύξουν στους μαθητές ότι ούτε ο Όμηρος ούτε ο Ησίοδος ούτε κανείς από όσους ερμηνεύουν [λείπουν λέξεις] αφού μέχρι και για ασέβεια τους έχουν κατηγορήσει και για ανοησία και θεολογικές πλάνες.)
Με δεδομένες τις απόψεις του Ιουλιανού, πολλοί χριστιανοί θεώρησαν ότι το μέτρο τους απαγόρευε και να σπουδάζουν τα κλασικά γράμματα, ότι αποτελούσε δηλαδή αποκλεισμό των νεαρών χριστιανών σπουδαστών από την Παιδεία. Ωστόσο, στο τέλος της επιστολής ο Ιουλιανός διευκρινίζει:
"Τους μὲν καθηγεμόσι καὶ διδασκάλοις οὐτωσὶ κοινὸς κεῖται νόμος· ὁ βουλόμενος δὲ τῶν νέων φοιτᾶν οὐκ ἀποκέκλεισται. Οὐδὲ γὰρ εἰκὸς οὐδὲ εὔλογον ἀγνοοῦντας ἔτι τοὺς παῖδας ἐφ' ὅ,τι τρέπωνται, τῆς βελτίστης ἀποκλείειν ὁδοῦ, φόβῳ τοῦ καὶ ἄκοντας ἄξειν ἐπὶ τὰ πάτρια·[...]" (Ιδού λοιπόν ο νέος νόμος που ισχύει για τους καθηγητές και διδασκάλους. Κανένας νέος που θέλει να φοιτήσει δεν αποκλείεται. Δεν θα ήταν ούτε λογικό ούτε δίκαιο, να κλείσω το δρόμο σε παιδιά που ακόμα δεν ξέρουν τι κατεύθυνση να ακολουθήσουν - από φόβο μήπως τα σπρώξω προς τα πατροπαράδοτα χωρίς να το θέλουν.)
Παρά την όποια ερμηνεία του διατάγματος, γεγονός είναι πως το μέτρο αυτό, μαζί με μια σειρά άλλων μέτρων που εξέδωσε ο Ιουλιανός προς το τέλος της βασιλείας του, σηματοδοτούν μια υποχώρηση της ανεκτικότητας και μια σκλήρυνση της στάσης του προς τους χριστιανούς υπηκόους του. Μολονότι ο Ιουλιανός πιθανότατα θεωρούσε ειλικρινά ως υποκριτική στάση την ερμηνεία των Ελλήνων κλασικών από τους χριστιανούς, εντούτοις στο μέτρο αυτό διαφαίνεται η πρόθεσή του να ελαττώσει την επιρροή των χριστιανών δασκάλων στους νέους και να αφαιρέσει από τους πρώτους το κύρος και την αίγλη που τους προσέδιδε το επάγγελμα του ρητοροδιδασκάλου και κατ' επέκταση τα μέσα βιοπορισμού τους.
Δεν ήταν μόνο οι Χριστιανοί που αποδοκίμαζαν τη στάση αυτή του Ιουλιανού. Ο εθνικός ιστορικός συγγραφέας Αμμιανός Μαρκελίνος, μολονότι γενικά ευνοϊκός απέναντί του, τον κατακρίνει για το μέτρο αυτό στην Ιστορία του, σχολιάζοντας ότι "ήταν σκληρός ο νόμος που απαγόρευε στους Χριστιανούς ρητοροδιδασκάλους και γραμματικούς να διδάσκουν, εκτός αν συναινούσαν στη λατρεία των θεών."
Υποσημειώσεις
1. ↑ Τα ευνοϊκά μέτρα που έλαβε ο Κωνσταντίνος Α' υπέρ του Χριστιανισμού είχαν ως αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση των Χριστιανών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καθώς σε μια περίοδο είκοσι ετών μετά την έναρξη του 4ου αιώνα, οπότε και επικρατούσαν αριθμητικά οι παγανιστές, οι Χριστιανοί αυξήθηκαν ως το σημείο να αποτελούν πιθανώς το μισό του συνολικού πληθυσμού. (James Allan Evans, The Emperor Justinian and the Byzantine Empire, Greenwood Press, 2005, σελ. xxvii).
2. ↑ Μετάφραση: «Ακούστε λαοί, φυλές, γλώσσες, κάθε είδους άνθρωποι κάθε ηλικίας, όλοι όσοι υπάρχετε τώρα και όλοι όσοι θα υπάρξετε [...] κάθε δύναμη του ουρανού. Ακούστε άγγελοι, που ήταν έργο δικό σας το ρίξιμο του τυράννου, που δεν ανατρέψατε τον Σηών, τον βασιλιά των Αμορραίων, ούτε τον Ωγ, τον βασιλιά της Βασάν —οι οποίοι ήταν ασήμαντοι άρχοντες που έβλαψαν μόνο ένα μικρό μέρος της γης του Ισραήλ, αλλά τον δράκο, τον αποστάτη, τον μεγάλο εγκέφαλο, τον Ασσύριο, τον δημόσιο και ιδιωτικό εχθρό όλων ανεξαιρέτως, εκείνον που είχε εξοργιστεί και είχε απειλήσει πολύ επάνω στη γη, και που είχε διακηρύξει και εμβαθύνει σε τέτοια αδικία κατά του ουρανού». (Βλέπε επίσης Robert Louis Wilken, The Christians as the Romans Saw Them 2nd ed., Yale University Press, 2003, σελ. 164, 165)
3. ↑ Σωζομενός Εκκλ. Ιστ. 5,19
Κωνσταντίνος Καβάφης
Βιβλιογραφία
- * Αθανασιάδη Πολύμνια, Ιουλιανός, Μία Βιογραφία, Αθήναι, 2001
- * «ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ ΕΡΓΑ (Μισοπώγων - Κατά Χριστιανών - Επιστολές)», εκδόσεις "Θύραθεν ΕΠΙΛΟΓΗ"
- * Βλασίου Φειδά, «Εκκλησιαστικη Ιστορία», Αθήνα, 2002
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
* Το έργο Contra Galilaeos του αυτοκράτορα Ιουλιανού, στον ιστότοπο του Tμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου (Ελληνικά) (pdf).
Εγκυκλοπαίδεια Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
