Χάρκια Ρεθύμνου

.

Περιφέρεια : Κρήτη
Νομός : Ρεθύμνης

-- Δήμος Αρκαδίου --

Χάρκια Ρεθύμνου

View Larger Map

Δεκαεπτά χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο βρίσκονται τα Χάρκια. Αποτελούσαν έδρα παλαιότερης κοινότητας που σήμερα υπάγεται στο Δήμο Αρκαδίου. Από την πόλη του Ρεθύμνου μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση στο χωριό με διάφορους τρόπους. Είτε μέσω της μονής Αρκαδίου ακολουθώντας τη διαδρομή: Ρέθυμνο – Αρκάδι – Καβούσι – Χάρκια, είτε μέσω της διαδρομής: Ρέθυμνο – Άδελε – Αγία Τριάδα – Χάρκια. Τα Χάρκια βρίσκονται σε τοποθεσία που πιθανόν στο παρελθόν να αποτελούσε τα νότια σύνορα της περιοχής του αρχαίου Αρίου ή Αγρίου (σύμφωνα με πολλούς μελετητές , περιελάμβανε τα χωριά που βρίσκονται βορειοανατολικά της σημερινής επαρχίας Ρεθύμνης). Ο ποταμός Ά(γ)ριος, το σημερινό φαράγγι του Αρκαδίου, καθόριζε τα σύνορα Α(γ)ρίου-Μυλοποτάμου. Δυτικό σύνορο του ήταν το λεγόμενο Ξεροκάμαρο κοντά στο Ρέθυμνο, ενώ τα νότια όριά του πιθανολογείται ότι έφταναν στις περιοχές όπου σήμερα βρίσκονται τα Χάρκια και το Καβούσι. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι το Ά(γ)ριο περιελάμβανε το σημερινό Δήμο Αρκαδίου. Η ονομασία για την περιοχή αυτή υπάρχει τουλάχιστον από τον 9ο-10ο αιώνα μέχρι και την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους.

Φωτογραφίες

Χάρκια Ρεθύμνου

Χάρκια Ρεθύμνου

Είναι άγνωστο πότε κατοικήθηκε για πρώτη φορά η περιοχή. Σε ανασκαφές που έγιναν την περίοδο 1991-1992, 2 χιλιόμετρα ανατολικά των Χαρκίων, προς το χωριό Καβούσι, εντοπίστηκαν τεμάχια από ένα μεγάλο πιθάρι μινωικής εποχής. Η σωστική ανασκαφή έφερε στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, εν πολλοίς κατεστραμμένα από τις γεωργικές εργασίες που είχαν λάβει χώρα στην τοποθεσία αυτή. Η κεραμική που βρέθηκε χρονολογείται στην πρωτομινωική ΙΙ (3000/2900-2300/2150 π.Χ.), μεσομινωική ΙΙ (19ος αιώνας – 1700 π.Χ.) και μεσομινωική ΙΙΙ – υστερομινωική ΙΑ περίοδο (1700-1480 π.Χ.). Μια δεύτερη μινωική θέση, 1,5 χιλιόμετρο ΝΔ της πρώτης, αποκαλύφθηκε και πάλι ύστερα από γεωργικές εργασίες. Εντοπίστηκε τμήμα οικιστικής μονάδας που χρονολογείται στη μεσομινωική ΙΙ-ΙΙΙ περίοδο (19ος αι.π.Χ. – περίπου 1600 π.Χ.). Τα ευρήματα αυτά προσδιορίζουν, κατά προσέγγιση, την αρχή της εγκατάστασης ανθρώπων στην περιοχή. Αν ήταν συνεχής, ανά τους αιώνες, η ανθρώπινη παρουσία με τη μορφή οργανωμένης κοινότητας, δεν το γνωρίζουμε, αλλά σίγουρα οι ανασκαφές που αναφέραμε ενισχύουν την άποψη αυτή. Δε θα πρέπει να λησμονήσουμε την ύπαρξη της Συβρίτου (σημερινό Θρόνος Αμαρίου) λίγα μόλις χιλιόμετρα μακριά, μίας από τις μεγαλύτερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, που άκμασε μέχρι και τη Β’ Βυζαντινή περίοδο.

Σίγουρη θα πρέπει να θεωρήσουμε την ύπαρξη οικισμών κατά την Αραβοκρατία (824-961 μ.Χ.), κατά την οποία πιθανόν να πήρε την ονομασία του το γειτονικό Καβούσι (από το kavuz=μικρή πηγή). Η άποψη αυτή ενισχύεται από τις μεταγενέστερες χρονικά απογραφές των Ενετών, αφού το όνομα του χωριού ήταν ήδη γνωστό . Τα ενδιαφέροντα τοπωνύμια Κεφάλι και Έδρα στην περιοχή των Χαρκίων οδηγούν σε συνειρμούς για πιθανές πλευρές της ιστορίας του χωριού, κατά τη Βυζαντινή περίοδο, με ευρύτερη πολιτική ή θρησκευτική σημασία για την περιοχή. Η παλαιότερη αναφορά που ώς τώρα έχει καταγραφεί για τα Χάρκια είναι του 1577. Εκεί αναφέρεται το όνομα του χωριού, ως Gharchia, στην απογραφή του Βενετοκρητικού Φραντζέσκο Μπαρότσι. Επίσης το 1583 μνημονεύεται από τον Πέτρο Καστροφύλακα ως Carchia, με 128 κατοίκους και 190 οφειλόμενες αγγαρείες προς την Ενετική κατοχική διοίκηση, και από τον Φραντζέσκο Βασιλικάτα ως Charchia το 1630. Στην έκθεση του Ενετού Νικόλα Γκουάλντο το 1633 με τίτλο «Territorio di Rettimo» το χωριό καταγράφεται Gerachia και Garachia με υποχρεώση συμμετοχής στη σκοπιά του πύργου των Σαγκουινάτσων (Torre Sanguinazzo sentinalla) μαζί με τα χωριά Πηγή, Άνω και Κάτω Καβούσι, Λούτρα, Αγ. Δημήτριος.

Στην τουρκική απογραφή του 1659 καταγράφεται ως Harkia με 24 σπίτια , ενώ μία ακόμα αναφορά του Βικέντιου Κορονέλι στα 1686 καταγράφει το χωριό ως Chlarkia. Το συμπέρασμα των παραπάνω είναι ότι τα Χάρκια διατηρούν αναλλοίωτη την ονομασία τους τουλάχιστον από το 1577 ανεξάρτητα από τον τρόπο γραφής των εκάστοτε κατακτητών. Σε νοταριακό έγγραφο (συμβόλαιο) του νοτάριου Τζώρτζη Πάντιμου (1639) αναφέρονται τα Χάρκια όπως επίσης και σε έγγραφο του νοτάριου Μαρίνου Αρκολέο (1644) όπου για πρώτη φορά καταγράφονται ονόματα Χαρκιανών. Επί Ενετών τα Χάρκια αναφέρονται στη Φρουριακή Έκθεση των παραλίων του Ρεθύμνου, με συμμετοχική υποχρέωση αποστολής πέντε φρουρών στη φρουριακή θέση Άγιος Σωτήρας του όρους Βρύσινας με αρχηγό το Μανώλη Χορτάτζη. Η φρουριακή αυτή θέση (Salvator Di Vresina) ήταν εκείνη που λάμβανε τα σήματα της νότιας θάλασσας και τα μετέδιδε στο Ρέθυμνο. Στο μεγαλειώδες έπος του Ρεθεμνιώτη Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή «Κρητικός Πόλεμος», που αφηγείται την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους (1642-1669), αναφέρεται το χωριό ως ένα από αυτά που ένιωσαν τη μανία του κατακτητή: «...Αλιάκες, Χάρκια παίρνουσι, Καβούσι και Κυριάννα...» Μια νέα περίοδος για τα Χάρκια, αλλά και για ολόκληρη την Κρήτη, μόλις άρχιζε...

Οι αγώνες εναντίον των Τούρκων

Η αγωνιστικότητα και η θυσία των Χαρκιανών ήταν πολύ σημαντικές στους συνεχιζόμενους απελευθερωτικούς αγώνες κατά των Τούρκων. Πιο συγκεκριμένα στις συνεχείς επαναστάσεις του 19ου αιώνα πολέμησαν Χαρκιανοί και Καβουσανοί, όπως συνέβη στο χωριό Σκουλούφια, όπου προσπάθησαν μάταια να αναχαιτίσουν τις τουρκικές δυνάμεις που κατευθύνονταν προς το Αρκάδι . Επαναστάτες με επικεφαλής τον Παπά Μαρουλιανό, το Στυλιανό Βαρδάκη και το Χαρκιανό Νικόλαο Βενιανάκη πολέμησαν στην περιοχή του όρους Βρύσινας στις 20 Οκτωβρίου 1866, καταλαμβάνοντας τα υψώματα «Ακόνια», «Πέταλο» και «Κεντρί», σε μια μάχη στην οποία έλαβε μέρος με τους άνδρες του και ο Πάνος Κορωναίος, γενικός αρχηγός του αγώνα. Ο εχθρός αρχικά αποκρούσθηκε αλλά έπειτα, όταν ενισχύθηκε με ισχυρή δύναμη από το Ρέθυμνο, ανάγκασε τους επαναστάτες να υποχωρήσουν. Για την καλύτερη αμυντική θωράκιση της περιοχής του Αρκαδίου καταλήφθηκαν θέσεις στα χωριά Χάρκια, Καβούσι και Σκουλούφια. Ομάδα Τουρκοκρητικών, κινούμενοι με τους αρχηγούς τους προς το Αρκάδι το πρωί της 7ης Νοεμβρίου, προσπάθησαν να παραπλανήσουν τους αμυνόμενους κρατώντας Ελληνικές σημαίες. Το τέχνασμα αυτό αντιλήφθηκε ο Βενιανάκης που ήταν υπεύθυνος της φρουράς της περιοχής και τους έτρεψαν σε φυγή. Για το Νικόλαο Βενιανάκη αναφέρουμε περισσότερα παρακάτω. Στο Αρκάδι έντονη ήταν η παρουσία των υπόλοιπων Χαρκιανών αγωνιστών. Στο έργο του Τιμόθεου Βενέρη «Το Αρκάδι δια των αιώνων» αναφέρονται «οι εκ του χωρίου Χάρκια αιχμαλωτισθέντες Βενιανάκης Νικόλαος, Κατικάς Ιωάννης ή Καπαρός, Κατικάς Μιχαήλ ή Καπαρός, Τσιγώνης Νικόλαος με τη σύζυγό του Ελισάβετ το γένος Φουρτίνη από την Βισταγή Αμαρίου και οι φονευθέντες Βασιλακάκης Ιωάννης ή Χαρκιανός (παντρεμένος στην Αμνάτο), Κατικάς Εμμανουήλ ή Καπαρός, Κατικά Μαρία, Γεώργιος Μιχ. Μακρυπόδης με τη σύζυγο του Ειρήνη Φραγκ. Κοτζαμπασοπούλα από το Καβούσι, 8 μηνών έγκυος και τα τέκνα αυτών Ειρήνη, Μιχαήλ, Σοφία, Νικόλαο, Ευαγγελία, Ευάγγελο, ολοκαυτωθέντες εν τη πυριτιδαποθήκη ».

Επίσης στη μάχη των Αραβάνων το 1866 σκοτώθηκε από τους Τούρκους ο Ιωάννης Κατσικάς (Κατικάς;), εν ζωή παντρεμένος στο Μαρουλά Ρεθύμνου. Μετά την πτώση και ο ολοκαύτωμα του ΑρκΑπό την αναφορά της Γενικής των Κρητών Συνέλευσεως, την 20η Νοεμβρίου 1866 με τίτλο: «Έκθεσις της Εφόδου, αποκρούσεως και εις τον αέρα αναπετάσεως της εν Ρεθύμνη Μονής Αρκαδίου Α. Κωνσταντίνος» μαθαίνουμε ότι:

«... τοσαύτην δε εντύπωσιν επροξένησεν εις τον εχθρόν ώστε επιστρέφων εις Ρεθύμνην επυρπόλησεν τα δύο Καβούσια και τα Χάρκια και τινας προτυχόντας εξ ανάγκης κατέσφαξεν».

Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1824, στο Μεγάλο Αρμπεντέ (=επανάσταση του 1821), οι άγιοι Τέσσερις Μάρτυρες από τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης (Γεώργιος, Αγγελής, Μανουήλ και Νικόλαος) διανυκτέρευσαν στα Χάρκια αιχμάλωτοι των Τούρκων, σε μια στάση της μαρτυρικής πορείας τους προς το Ρέθυμνο. Το «κατάλυμά» τους, κατά την προφορική παράδοση του χωριού (γνωστή στην ευρύτερη περιοχή, π.χ. Μέση Ρεθύμνης), ήταν το σπίτι που αργότερα ανήκε στον πάρεδρο του χωριού Κωνσταντίνο Σκαλίδη. «Χάρκια – κώμη μικρά και πατρίς του Βενιανάκη...» Με αυτόν τον τρόπο αποκαλούνταν τα Χάρκια στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Για το μεγάλο επαναστάτη και οπλαρχηγό των ανατολικού τμήματος του νομού Ρεθύμνης Νικόλαο Βενιανάκη (1821-1885) γράφει ο Ι. Καλομενόπουλος στην εφημερίδα «Αρκάδιον», αριθμός φύλλου 53, στις 16.11.1885 :

«Εν τη μοιραία ταύτη εποχή καθ’ ην μαύρα νέφη σωρεύονται επί της Ανατολής προυμηνύοντα δεινήν την έκρηξιν της καταιγίδος, προς ην ευέλπιδες προσατενίζομεν όσοι προαισθανόμενοι ότι η δύσμοιρος ημών πατρίς, ήτις, αν και πλέουσα εν τω ιδίω αυτής αίματι, ουδενός των ισχυρών του κόσμου των διεπόντων κατά το δοκούν τας τύχας των λαών, και υποτασσόντων αμειλίκτως παν γενναίον και φιλάνθρωπον αίσθημα εις το αγενές συμφέρον, την άτενκτον καρδίαν συνεκίνησε μέχρι τούδε, δυνατόν εν τη εποχή ταύτη των προσδοκομένων γενικών και φοβερών περιπλοκών, να ίδη την εκπλήρωσιν των μυχιαιοτάτων και γλυκυτάτων αυτής πόθων∙ εν τη εποχή ταύτη εις ην ευρισκόμεθα ήδη διορώντες εγγύτατα μέλλον ευφρόσυνον, αναπλάττοντες γλυκυθύμως την φιλτάτην πατρίδα οίαν επόθησαν προ εικοσάδος περίπου αιώνων και εφαντάσθησαν τόσαι μυριάδες δούλων, εν τη εποχή ταύτη, καθ’ ην η ζωή ημών παρά ποτέ είναι ποθητή, ην και εκ των χειρών του απηνούς Χάρωνος θα ηγωνιζόμεθα να διαφιλονικήσωμεν επί τη ελπίδι τού να ίδωμεν ως αντάλλαγμα διά τας απείρους εκατόμβας τας προσφερθείσας εις τον ιερόν της πατρίδος βωμόν μίαν μόνον ημέραν ελευθερίας ίνα αναπνεύσωμεν την μυροβόλον αυτής πνοήν, εν τη παρηγόρω ταύτη εποχή, ο θάνατος ούτως ανηλεώς ασυμπαθής, προς τους μυχίους ημών πόθους ανευλαβής, αφήρπασε πολύτιμον ράκος της καταστροφής του Αρκαδίου, την ζώσαν ιστορίαν των ηρωουργιών των ανατιναχθέντων εν τω αέρι ών η μνήμη έσεται άφθιτος, τον Νικόλαον Βενιανάκην, τόσας γλυκείας ελπίδας ταχείας εκπληρώσεως των πόθων αυτού νεκρώσας∙ ας πραγματουμένας μετ’ ού πολύ εφρόνει ότι θα ίδη. Η εξιστόρισις του βίου του ατρομήτου τούτου στρατιώτου της πατρίδος ολοκλήρως αφιερωθέντος εις την υπεράσπισιν αυτής θα εδείτο χρόνου μακρού και ικανότητος ου τυχούσης, όπως επαξίως των αρετών του ανδρός πλέξη στεφάνους ους η αψευδής ιστορία θα θέση επί της κεφαλής αυτού σημειούσα εις τας λαμποροτέρας αυτής σελίδας το όνομά του, ημείς υπείκοντες εκ της καρδίας ημών τας υπαγορεύσεις και ιερόν καθήκον εκπληρούντες, εσημειούμεν όσα περισυνελέξαμεν αφήνοντες την τιμήν της εξυμνήσεως των αδραγαθημάτων αυτού εις καταληλλοτέρους. Ο Νικόλαος Βενιανάκης, γεννηθείς κατά την διάρκειαν του πανελληνίου του 1821 αγώνος, τας πρώτας του ηλίου ακτίνας είδεν εν τω χωρίω Χάρκια της επαρχίας Ρεθύμνης οσφρανθείς αμέσως μετά της αρωματώδους των βουνών αύρας την οσμήν της πυρίτιδος ήτις επλήρου την ατμόσφαιραν εκ των φονικωτάτων πολέμων έξ όλων ετών. Αι διηγήσεις των κακώσεων και των βασάνων ους οι συγγενείς αυτού υπέστησαν κατά τον δεκαετή εκείνον καταστρεπτικώτατον πόλεμον, εξήψαν το προς τους εχθρούς της πατρίδος μίσος του, και αναπτυσσόμενος υπό μίας μόνης ιδέας κετείχετο, ότι δεν αφίσταται πολύ η ημέρα καθ’ ην θα προσφέρει και αυτός την χείρα του προς υπεράσπισιν της πατρίδος και εκδίκησιν των τυράννων αυτής∙ και όντως εκραγήσης της επαναστάσεως του 1858 συναπήλθε μετά του Μαυρογένη, εξ ού και αύτη επεκλήθη, εις τας Δυτικάς επαρχίας εν αις συνεκεντρούντο οι επαναστάται, και εκεί έλαβε το βάπτισμα του πυρός, διαμείνας δε μέχρι της αποκαταστάσεως βαρυπενθής επανέκαψε εις τα ίδια διότι και η περίστασις αύτη παρήλθεν χωρίς να ίδη εκπληρουμένους του πόθους του. Μετά οκτώ ακριβώς έτη εξερράγη η προτελευταία επανάστασις του 66, εκ των πρώτων δε ο φιλόπατρις και ακραιφνής της ελευθερίας λάτρις εδράξατο του όπλου και εις την πρώτην παρά την εξόθεν της πόλεως Ρεθύμνης ποταμόν Πλάτανια συμπλοκής επέδειξατο καρτερίαν και θάρρος ακατάβλητον σώσας πολλούς των συμπολεμιστών του εκ της αιχμαλωσίας, έκτοτε μετέβαινον όπου η ανάγκη του πολέμου τον εκάλει, λαβών δε μέρος εις όλας τας μάχας του Τμήματος και τετράκις πολεμήσας εν Σφακίοις και δοκιμάσας απάσας τας στερήσεις όσας αναποφεύκτως συνεπάγεται ο πόλεμος οίος μάλιστα εν Κρήτη μετά καρτερίας θαυμαστής, εξελέχθη παρά των συνεπαρχιωτών του εκτιμησάντων τας αρετάς του οπλαρχηγός του Ανατολικού της επαρχίας Ρεθύμνης διαμερίσματος∙ κατ’ εκείνην ακριβώς την εποχήν συνέβη η πολικορκία του ηρωϊκού Αρκαδίου, είκοσι χιλιάδες λόγχαι ήστραπτον πέριξ της Μονής και επί τριήμερον ακατάπαυστον πυρ διευθύνετο κατ’ αυτής, οι εντός αυτής ευάριθμοι λογάδες ερρομένως απέκρουον τας λυσσαλέας του εχθρού εφόδους, μεταξύ δε των ολίγων οίτινες υπό το φονικόν πυρ του εχθρου απετόλμουν μετά θάρρους απιστεύτου εξόδους ηριθμείτο και ο αείμνηστος Νικόλ. Βενιανάκης, τρις δε μόνος ο πλήρης γενναιοψυχίας ούτος στρατιώτης επειράθη πηδήσας εκ τινός χαμηλού της Μονής παραθύρου να διασπάση τας πυκνάς του εχθρού φάλαγγας∙ ώρμησεν ακάθεκτος πάλλων την μάχαιραν διά της μιάς χειρός και κρατών το πιστόλιον διά της ετέρας, πλην το θάρρος δεν ήρκη∙ ούτε πετών δεν ηδύνατο να διέλθη το ζων εκείνο τείχος όπερ εξήμει παμφάγον πυρ, και αυτοί οι πολέμιοι απεθαύμασαν την τόλμην του ανδρός ούτινος τα πλατέα ενδύματα εκ των διαπερώντων αυτά σφαιρών μετεβλήθησαν αυτοχρήμα εις ράκη, χωρίς όμως να θίξωσι ως εκ θαύματος μέρος τι του σώματος, ώστε άπελπις υπεχώρησε κατά πόδα διωκώμενος υπό πολυαρίθμων εχθρών, και εισήλθεν αύθις εντός των τειχών καθ’ ήν στιγμήν οι προς την Ανατολικής θύραν πυριταποθήκη αναφλεχθείσα, ανετίνασσεν εις τον αέρα μετά φοβερού μυκηθμού τα επ’ αυτής εστοιβαγμένα γυναικόπαιδα, άτινα οικτρώς ηκρωτηριασμένα, ακέφαλα και ημίκαυστα ηωρούντο εν τω κενώ∙ ο ανατολικός τοίχος καταπέσας εντελώς εσχημάτισε μέγα ρήγμα, δι ού σωρηδόν οι εχθροί εισήρχοντο, εν τοιαύτη απελπιστική θέσει ευρεθείς ο γενναίος Βενιανάκης ετράπη εις τα προς τα δεξιά κελλία εν οις άλλα δυστυχή πλάσματα εγκαταλελειμμένα έκραζαν βοήθειαν διά των σπαρακτικωτέρων φωνών και εισήλθεν εις έν εξ αυτών εν ώ συνωθούντο 46 γυναίκες και παιδία ολολύζουσαι αποφασισμένος να μην εγκαταλείψει ουδ’ εν εσχάτω απελπισμώ την θέσιν εν ή τω έτυχεν η άμυνα, επόμενος τω σπαρτιατικώ νόμω ορίζοντι «μένοντας εν τη τάξει επικρατέειν ή απόλυσθαι»∙ μικρόν μετά ταύτα αι ορδαί των ατάκτων απέκλεισαν το σκοτεινόν κελλίον και αι σφαίραι αυτών διατρυπώσαι τας σαθράς σανίδας της θύρας επλήγωναν τους εν αυτώ θανασίμως, ο ατρόμητος στρατιώτης προσεκόλλα το στόμιον του όπλου του εις τας σχηματιζομένας οπάς υπό των εχθρικών σφαιρών και έκαστος πυροβολισμός ηρίθμη δύο ή τρία θύματα ών οι στόνοι και οιμωγαί εν φρικώδει αρμονία συνανεμίγνυοντο μετά των εντός του κελλίου εκ των πληγών αποθνησκόντων∙ κατ’ ευτυχή σύμπτωσιν σώμα τακτικού στρατού φθάσαν προέτεινε τοις πολιορκουμένοις την παράδοσιν, ο μόνος του κελλίου υπερασπιστής καίτοι απειρηκώς και απειλούμενος υπό πολυαρίθμων εχθρών, ηρνείτο, τα επιζώντα όμως γυναικόπαιδα κλαίοντα και κατασπαζόμενα τους πόδας αυτού ικέτευον να συνθηκολογήση, τα ταλαίπωρα εφοβού ντο τον θάνατον∙ ο ακλόνητος Βενιανάκης κινηθείς εις οίκτον προς τα δυστυχή πλάσματα άτινα γοερώς εκραύγαζον ενέδωκε και λαβών την υπόσχεσιν του αρχηγού του εχθρικού σώματος, ότι θα ελευθερώση πάντας και θα σεβασθή την τιμήν των αιχμαλώτων, παρεδόθη∙ και ως προς μεν τους λοιπούς ετήρησε τον λόγον του ο εχθρός, εκείνος όμως αλυσσίδετος εσύρθη μέχρι του φρουρίου Ρεθύμνης ένθα καθειρχθείς, υπεχρεούτο πολλάκις υπό των φυλάκων του να καθαίρη τα αφοδευτήρια, και να σαρώνη τας ακαθαρτοτέρας οδούς μαστιγούμενος∙ μετ’ ολίγους μήνας αμνηστευθείς παρά του τότε πρωθυπουργού Αλή Πασσά, και διαλαθών την προσοχήν των σκοπών, κατώρθωσε να εξέλθη του φρουρίου και ενωθή μετά των ανταρτών, περηφανώς δε αγωνισθείς μέχρι τέλους, δους δείγματα στρατηγικής ικανότητος, καρτερίας και γενναιοψυχίας θαυμαστής, μεταξύ δε των λειψάνων των επαναστατών, οίτινες εν μέσω κινδύνων ανυπολογίστων εξηκολούθουν τον ατυχή εκείνον αγώνα καταλεγόμενος, μόνον μετά την των Σφακίων άλωσιν, του υστάτου και οχυρου τούτου καταφυγίου, υπέκυψε, και περίδακρυς διά την αποτυχίαν του αγώνος απήλθεν εις το χωρίον Καβούσια εν ώ είχε νυμφευθή∙ μετά την εντελή αποκατάστασιν προυτάθη αυτώ πολλάκις ο βαθμός του λοχαγού της Χωροφυλακής ού η απόκτησις και τότε και ήδη θεωρείται το άκρον άωτον της ευνοίας της τύχης, και ανταξία αμοιβή των μεγαλυτέρων εκδουλεύσεων προς την πατρίδα!!! ούτος όμως απέρριψε γενναιοφρόνως πάσαν τοιαύτην πρότασιν, προτιμήσαν τον άσημον και αφανή βίον, και τον πορισμόν των μέσων της συντηρήσεως της οικογενείας του καλλιεργών τα ολίγα του κτήματα∙ ούτω εν μέσω παντοειδών στερήσεων και ποικίλων απογοητεύσεων διήλθε το μέχρι της τελευταίας επαναστάσεως διάστημα, ότε ως αληθής Κινγκινάτος μόλις το πυροβόλον του 78 εκρότησεν έσπευσε και πάλιν εις την φωνής της πατρίδος διαπρέψας ως υπαρχηγός και κατά την επανάστασιν ταύτην, ήτις έσχεν ως αποτέλεσμα την σύμβασιν της Χαλέπας και την τιμήν να ονομασθή η Κρήτη προνομιούχος επαρχία του οθωμανικού Κράτους!!! Και πάλιν ψευσθείς των ελπίδων του επανέλαβε τον πρότερον αφανή βίον υποφέρων αγογγύστως της τε ειμαρμένης την δυσμένειαν και των συμπατριωτών του την αδιαφορίαν, αλλ’ επί τέλους οι μεγάλοι ηθικοί κλονισμοί συνέτριψαν τον άριστον τούτον σταρατιώτην ού εφείσθησαν αι εχθρικαί σφαίραι, και αι μύριαι κακουχία δεν κατέβαλλον, προ ολίγων δε ημερών, εν τω σκοτεινώ οικίσκω του χωρίου του λησμονημένος και περιστοιχούμενος υπό δεκάδος τέκνων ολολυζόντων και ημιγύμνων παρέδιδε την ψυχή εις τον Πλάστην ο ήρως ούτος τόσων επαναστάσεων, ο τοσάκις αψηφήσας τον θάνατον, ο ιπποτικός και γενναίος Ν. Βενιανάκης. Είθε εν τω ουρανώ να εύρη την ανάπαυσιν ήν εστερήθη εν τω κόσμω.»

Να αναφέρουμε ακόμα το περιστατικό που αναφέρει ο Τιμόθεος Βενέρης (σελ.341) για τη δράση του Βενιανάκη μετά την αποφυλάκιση του: «Πολλάκις τόσον οι επαναστάται όσον και οι Τούρκοι επεχείρουν επιδρομάς και ενέδρας (μπασκίνια) κυρίως δια λαφυραγωγίαν, καθ’ ας ελάμβανον χώραν συμπλοκαί, φόνοι και αιχμαλωσίαι αντιπάλων. Εις μίαν τοιαύτην επιδρομήν προέβησαν οι εν Ρεθύμνω Τούρκοι κατά την νύκτα της 13 Ιουνίου 1868 εις το χωρίον «Αναχούρδου Μετόχια» Μυλοποτάμου, όπου εφόνευσαν 4 γέροντας, 3 γραίας και τον ιερομόναχον Αρκαδίου Μάξιμο Καλλιγιάννην. Σπεύσαντες οι Χριστιανοί υπό τους αρχηγούς Ι. Σγουρόν, Λ. Μπογιατζόγλουν, Επ. Μαρούλην, Ν. Βενιανάκην και άλλους κατεδίωξαν τους επιδρομείς μέχρι του Σταυρωμένου Ρεθύμνης φονεύσαντες περί τους 33 εξ αυτών και ούτως ηναγκάσθησαν ούτοι να εγκαταλείψωσι πάντα τα λάφυρα, τα οποία είχαν αποκομίσει εκ της επιδρομής εκείνης».

Αναφορά στο Νικόλαο Βενιανάκη βρίσκουμε επίσης στη «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός» με μικρό βιογραφικό που μας πληροφορεί για την επαναστατική του δράση καθώς και την ανακήρυξή του στο βαθμό του χιλίαρχου.

Από όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι ήταν από τις μεγαλύτερες μορφές στον αγώνα των Κρητικών εναντίον των Τούρκων κατά τον 19ο αιώνα.

Δήμος Αρκαδίου – Ένωση με την ελεύθερη Ελλάδα – Κοινότητα Χαρκίων

Το 1881 ανάμεσα στα χωριά που αποτελούσαν το Δήμο της Αμνάτου, που κατόπιν μετονομάστηκε σε Δήμο Αρκαδίου, καταγράφονται τα «Χάρκεια» με 130 χριστιανούς και 7 μουσουλμάνους κατοίκους και το διπλανό Καβούσι με 74 χριστιανούς και 22 μουσουλμάνους. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο πρώτος δήμαρχος Αρκαδίου ήταν ο γιος του Νικολάου Βενιανάκη Γεώργιος, γνωστός ενθουσιώδης πατριώτης, με ειδικό πάρεδρο Χαρκίων τον Κωνσταντίνο Σκαλίδη. Την ταραγμένη περίοδο από το 1890 έως και το 1898, κατά την οποία έλαβαν χώρα οι τελευταίες κρητικές επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων, διαβάζουμε για τη δολοφονία χριστιανού από δυο μουσουλμάνους στην περιοχή των Χαρκίων στις 25/3/1890 . Τον Οκτώβριο του 1895 στη θέση Ξεροκάμαρο του Ρεθύμνου δολοφονήθηκε από τους Τούρκους ο Φραγκιάς Σκαλίδης, πατέρας τεσσάρων ανήλικων παιδιών, επίσης για φυλετικούς λόγους . Στο αρχείο του Υποπροξενείου των Ρώσων στη πόλη του Ρέθυμνου, το Σεπτέμβριο του 1897, βρίσκουμε την παρακάτω αναφορά σε πυρπολήσεις που έγιναν στα πλαίσια των ταραχών μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων :

«... η Τρίτη φωτιά τέθηκε στη θέση «Αμυγδαλόπορος» της Μαρουλιανής χαλέπας και έφτασε μέχρι το χωριό Αγία Τριάδα, όπου περίπου 15 Χριστιανοί από τα Χάρκια, βλέποντας να καίγονται οι περιουσίες τους, έσπευσαν να την κατασβήσουν. Επρόκειτο για τους Βασίλειο, Κωστή και Αντώνιο Πανταγιά, Νικόλαο και Χαράλαμπο Κατικά, Τίτο και Θεμιστοκλή Φοβάκη, Βασίλειο και Κωστή Διαμαντάκη, Στυλιανό Κοτοράκη, Νικόλαο Αλεξανδράκη, κ.ά., των οποίων κατακάηκαν και τα ενδύματα, αλλά δεν μπόρεσαν να φέρουν αποτέλεσμα, εξ αιτίας του ισχυρού νοτίου ανέμου, και είδαν, με μεγάλη λύπη, τεράστιες εκτάσεις να καίγονται. Όπως ομολόγησαν τότε οι ίδιοι κάηκαν περίπου 5.000 ελαιόδεντρα στην περιοχή του χωριού Αγία Τριάδα, από τα οποία τα περισσότερα ήταν χριστιανικά. Οι καπνοί φαίνονταν και τις δύο επόμενες ημέρες έξω από την τουρκική στρατιωτική ζώνη».

Σε καταλόγους της Ρωσικής Διοίκησης του Ρεθύμνου κατά τα έτη 1896-1898, όπου καταγράφεται η ανθρωπιστική βοήθεια των Ρώσων προς τους Κρητικούς, αναφέρονται και Χαρκιανοί δικαιούχοι. Μετά το 1898 τα πράματα αλλάζουν, οι Χριστιανοί παίρνουν το πάνω χέρι με αποκορύφωμα την Ένωση με τη μητέρα Ελλάδα. Τα Χάρκια έχουν παρουσία τόσο στους Βαλκανικούς πολέμους, την περίοδο 1912-13, όσο και στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο .

Ο Μανούσος Αντ. Πανταγιάς έλαβε μέρος στις μάχες του Κιλκίς, του Λαχανά, στην κατάληψη των Ιωαννίνων και σκοτώθηκε στη μάχη του Μπέλες (1913). Στους Βαλκανικούς πολέμους πολέμησαν ακόμα (σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες ) οι: Γαλάνης Ευάγγελος, Κατικάς Εμμανουήλ, Κουρνιανός Εμμανουήλ, Κουρνιανός Νικόλαος, Μακρυποδάκης Γεώργιος, Σκαλίδης Χαράλαμπος και ο Τσουτσουδάκης Εμμανουήλ, που, τυλιγμένος σε αγουδούρους και προσποιούμενος το θάμνο που τον κινεί ο άνεμος, πλησίαζε και έκανε θραύση στο εχθρικό στρατόπεδο.

Επίσης στα γεγονότα του 1922 στη Μικρά Ασία, οι Χαρκιανοί δίνουν για ακόμη μία φορά το παρόν με τους: Κωστάκη Εμμανουήλ (παντρεύτηκε μετέπειτα στα Χάρκια), Πανταγιά Ιωάννη, Σκαλίδη Φραγκιά, Σκαλίδη Εμμανουήλ, που έπεσε μαχόμενος, και Πανταγιά Κωνσταντίνο, που κατατάχθηκε ως κληρωτός στον ελληνικό στρατό το 1917 και πολέμησε στο πλάι των συμμαχικών δυνάμεων με τις οποίες βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1919. Πήγε στη Μικρά Ασία την Πρωτομαγιά του 1919 με την 12η Μεραρχία Πυροβολικού. Έλαβε μέρος στις μάχες μέχρι το 1922 που συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με ολόκληρο το Γ’ Σώμα Στρατού που διοικούσε ο στρατηγός Τρικούπης. Έμεινε συνολικά 9 μήνες αιχμάλωτος, μέχρι το 1923, που με την ανταλλαγή αιχμαλώτων επέστρεψε στην Κρήτη. Στα Χάρκια θεωρούνταν ήδη νεκρός, είχαν γίνει μάλιστα και τα μνημόσυνα του, όταν επέστρεψε στο χωριό το 1924.

Μετά τον πόλεμο αρκετοί Χαρκιανοί πήραν το δρόμο της ξενιτιάς. Μετανάστες στο εξωτερικό, ακολούθησαν το δρόμο χιλιάδων Ελλήνων στην αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Στις απογραφές του 20ου αιώνα το χωριό καταγράφεται ως «Χάρκεια» το 1900 με 162 κάτοικους, το 1920 καταγράφεται με 198 και το 1928 ανήκει στην κοινότητα Κυριάννας με 247. Στις 19.01.1931 έχουμε την σύσταση της κοινότητας Χαρκίων με την απόσπαση των οικισμών Χάρκια και Καβούσι από την κοινότητα Κυριάννας. Τα Χάρκια ορίζονται ως έδρα της νέας έδρα κοινότητας. Το 1951 καταγράφονται 259 κάτοικοι, το 1961 206 και το 1971 κάτοικοι 148. Στις 04.12.1997 η κοινότητα καταργείται και υπάγεται με το νεότευκτο Δήμο Αρκαδίου.

«... α δεν είναι χαρκιανός, δεν τόνε θέλω!»

Στα παλαιότερα χρόνια, αλλά και σήμερα, οι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία. Φημισμένος ήταν ο χαρκιανός αθότυρος, του οποίου η παραγωγή στα μικρά πετρόχτιστα μητάτα του χωριού δυστυχώς έχει σταματήσει. Δεκάδες ιστορίες αναφέρουν τον «θρύλο» που είχαν δημιουργήσει οι χαρκιανοί αθοτύροι με την υπέροχη γεύση τους και τη βελούδινη υφή τους. Στο Ρέθυμνο οι Χαρκιανοί με τα πόδια ή με τα μουλάρια τους, πολλές φορές με αντίξοες συνθήκες, κατέβαιναν να τους πουλήσουν και τα κατάφερναν με σχετική άνεση. Ακόμα και στην Αθήνα έφτανε η φήμη των αθότυρων αυτών, με καταστήματα να διαφημίζουν «Χαρκιανούς ανθότυρους» ξεγελώντας τους ανυποψίαστους πελάτες τους αρκετά χρόνια μετά το πέρας της παραγωγής τους στο χωριό!

Μια χαρακτηριστική ιστορία συναντήσαμε στο βιβλίο της κας Μαρίας Τσιριμονάκη «Αυτοί που έφυγαν – αυτοί που ήρθαν», σελ. 70. Μια μαρτυρία του Λεωνίδα Καούνη: Σε ταξίδι του στη Μικρά Ασία, για να συναντήσει παλιούς γνώριμούς του μετά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, αναφέρει μια επίσκεψη του στον Τζελάλ, το γιο του Χαϊντέρ Μπέη Χατζημπεκηράκη , μεγαλοκτηματία και βουλευτή της Κρητικής Πολιτείας. Εκεί γράφει:

«Μαζί με μερικά δώρα που κρατούσα ήταν και ένας αθότυρος. Όταν ο Τζελάλ αντίκρυσε τον αθότυρο είπε χαρακτηριστικά: Μπρε Λεωνίδα, α δεν είναι χαρκιανός, δεν τόνε θέλω!»

Από τις πιο παλιές ασχολίες των Χαρκιανών ήταν η παραγωγή και εμπορία κάρβουνου. Σε μικρούς λάκκους κατασκεύαζαν καμίνια, στα οποία, καίγοντας ρίζες και κλαδιά δέντρων, έφτιαχναν κάρβουνα. Απόδειξη γι’ αυτό οι καρβουνόλακκοι που υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Το εμπόριο του κάρβουνου ήταν από τους βασικότερους πόρους των Χαρκιανών και πιθανόν ένας από τους λόγους της ονομασίας των Χαρκίων, όπως θα δούμε παρακάτω. Μεγάλη ήταν και είναι η παραγωγή λαδιού και κρασιού. Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές που πέρασαν από το Αρκάδι έχουν περιγράψει με τα καλύτερα λόγια τα κρασιά που παράγει η περιοχή. Τέλος, το τοπωνύμιο Ανεμόμυλος, δυτικά του χωριού, υποδηλώνει ανάλογη δραστηριότητα (πολύ σημαντική για την περιοχή, όπως είναι ευνόητο), από την οποία όμως κανένα κατάλοιπο δε σώζεται.

Χάρκια ή Χάρκεια;

Για την προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Είτε προέρχεται από τα χαλκεία (σιδηρουργεία – στην κρητική διάλεκτο «χαρκιδιά» και ο σιδεράς χαρκιάς), οπότε και το χωριό θα έπρεπε να γράφεται Χάρκεια, όπως φρονεί ο γνωστός ερευνητής Στέργιος Σπανάκης , είτε σχετίζεται με την κύρια ενασχόληση των Χαρκιανών της παλιάς εποχής ως καμινάρηδων (από τα καμίνια που παρασκεύαζαν κάρβουνα – παραδίδεται ο όρος χαρκοκάρβουνο για τα κάρβουνα των καμινιών). Ο Στέφανος Ξανθουδίδης αναφέρει ως «χαρκό» χρώμα το ψαρό (γκρίζο):

«...χαρκή, η βαθιά ψαρή ή αλλιώς πετρόψαρη. Εξ αυτού και το χαρκόψαρη και χαρκοψαραύτα η χάρκη και ψαραύτα (εκ πρώτης όψεως το επίθετο χαρκός-χαρκή φαίνεται και πιστεύεται ως γινόμενον εκ του χαλκού· η σημασία όμως ην έχει το επίθετο χαρκός και το συνηθέστερον χαρκόψαρος με κάμνει μάλλον να πιστεύω ότι γίνεται εκ του χαράκι, χαρακιός και χαρκιός-χαρκός...)».

Αυτό πιθανόν να μας συνδέει με το χρώμα της στάχτης των καμινιών ή με το χρώμα του χώματος σε πολλές περιοχές του χωριού (κυρίως σε λιόφυτα). Μία άλλη εκδοχή συνδέει το όνομα του χωριού με τα χαράκια (=βράχοι στην κρητική διάλεκτο) που βρίσκονται σε πληθώρα στην περιοχή. Τέλος αξιοσημείωτο είναι ότι η αραβική λέξη charkia σημαίνει ανατολή, ανατολικά. Δεδομένου ότι το διπλανό Καβούσι προέρχεται μάλλον από το kavuz, όπως προαναφέραμε, δεν αποκλείεται το όνομα των Χαρκίων να είναι αραβικής προελεύσεως, πράγμα που οδηγεί σε ενδιαφέρουσες υποθέσεις για την ιστορία του οικισμού και γενικότερα της περιοχής.

αρχιτεκτονική – δημόσια κτίρια

Όπως και τα περισσότερα χωριά της Κρήτης, τα Χάρκια είναι χτισμένα χωρίς καμία ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Το κλίμα της περιοχής έπαιζε σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση του οικισμού. Στις ορεινές περιοχές όπως των Χαρκίων όπου το κρύο και πολλές φορές το χιόνι κυριαρχούν το χειμώνα, τα πέτρινα σπίτια κτίζονταν το ένα δίπλα στ’ άλλο. Είχαν πολλούς τοίχους κοινούς, τους λεγόμενους «μεσότοιχους», και ένα ή δύο εκτεθειμένους στην ατμόσφαιρα. Έτσι η θερμότητα από την παρασιά (=τζάκι) διατηρούνταν περισσότερο. Οι χωμάτινες στέγες των, από το ειδικό «δωματόχωμα» , τη λεπίδα, ήταν συνέχεια η μία με την άλλη, σε τέτοιο σημείο ώστε να μην αναγνωρίζονται τα όρια των κατοικιών που στέγαζαν. Τα στενά σοκάκια είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής των χωριών της Κρήτης. Ένα κτίριο άξιο αναφοράς είναι το παλιό σχολείο του χωριού στην κατασκευή του οποίου πρωτοστάτησε ο Ιωάννης Κατικάκης, στο ισόγειο του οποίου μετέπειτα στεγάστηκε το κοινοτικό γραφείο. Το νεότερο σχολείο του χωριού, ερημωμένο πλέον και αυτό, χτίστηκε στα βόρεια, αμέσως μετά την εκκλησία του Αγ. Αντωνίου. Σήμερα στον περίβολο του σχολείου βρίσκεται το καφενεδάκι του πολιτιστικού συλλόγου.

Στο βάθος της ρεματιάς ανατολικά του χωριού βρίσκεται η παλαιά εκκλησία της Αγίας Άννας (25 Ιουλίου). Στον περίβολό της η πελώρια δάφνη, που έχει κι αυτή τη δική της ιστορία (ο θρύλος μιλά για τρεις νέες που θάφτηκαν εκεί όπου σήμερα είναι η δάφνη), καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του ναού. Στο εσωτερικό της εκκλησίας ξεχωριστή θέση κατέχει το περίτεχνο τέμπλο, το οποίο, όπως αναφέρεται, σκαλίστηκε από κάποιον βοσκό (θρυλείται ότι καταγόταν από τα Πλατάνια της επαρχίας Αμαρίου), που το είχε τάσσιμο (τάμα), ο οποίος πέθανε πριν προλάβει να ολοκληρώσει το σκάλισμα.

Σε επίσκεψή του το καλοκαίρι του 2004, ο διακεκριμένος καθηγητής αρχαιολογίας Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης κατέληξε, με σχετική βεβαιότητα, στο συμπέρασμα ότι το σημερινό κτίσμα του ναού οικοδομήθηκε γύρω στα 1800 πάνω στα ερείπια προγενέστερου κτίσματος (φαίνονται ίχνη από μία ή και δύο παλαιότερες οικοδομές κάτω από τη σημερινή), εκτός αν απλώς ο ναός ανακαινίστηκε τότε, σε βαθμό όμως που είναι αδύνατον να υπολογίσουμε την αρχική του μορφή ή την εποχή της πρώτης του οικοδόμησης χωρίς τη διενέργεια ανασκαφών. Οι εικόνες του τέμπλου πάντως εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης (αναγεννησιακής τεχνοτροπίας) πρέπει να είναι του 1860, όπως φαίνεται από φθαρμένη επιγραφή. Κατά μαρτυρία του προηγουμένου της Μονής Αρκαδίου π. Τίτου Βαμβακά, το Δωδεκάορτο του τέμπλου του ναού (οι εικόνες των δώδεκα μεγάλων εορτών που ζωγραφίζονται στην κορυφή του τέμπλου) αγιογραφήθηκαν το 1905, συγχρόνως με το αντίστοιχο Δωδεκάορτο του ιστορικού ναού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του Αρκαδίου. Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, κτισμένη στα τέλη της δεκαετίας του 1970 σε περίοπτη θέση στο πάνω μέρος του χωριού, είναι ευρύχωρη, επιβλητική, με αξιόλογο τέμπλο και αγιογραφικό διάκοσμο. Τέλος, στο λόφο Κεφάλι, στο βορινό τμήμα του χωριού, βρίσκεται το γραφικό παρεκκλήσι του Αγ. Νικολάου (1992).

Δημοτική Ενότητα Αρκαδίου
Τοπική Κοινότητα Άδελε
Αγία Παρασκευή, η
Άδελε, το
Αδελιανός Κάμπος, ο
Τοπική Κοινότητα Αμνάτου
Αμνάτος, η
Καψαλιανά, τα
Μονή Αρκαδίου, η
Πίκρης, ο
Τοπική Κοινότητα Αρχαίας Ελεύθερνας
Αρχαία Ελεύθερνα, η
Τοπική Κοινότητα Ελευθέρνης
Ελεύθερνα, η
Τοπική Κοινότητα Έρφων
Άγιος Νικόλαος, ο
Άνω Βιρανεπισκοπή, η
Βιρανεπισκοπή, η
Έρφοι, οι
Μαγνησία, η
Τοπική Κοινότητα Κυριάννας
Κυριάννα, η
Τοπική Κοινότητα Μέσης
Αγία Τριάς, η
Λούτρα, η
Μέση, η
Τοπική Κοινότητα Παγκαλοχωρίου
Παγκαλοχώρι, το
Σφακάκι, το
Τοπική Κοινότητα Πηγής
Άγιος Δημήτριος, ο
Πηγή, η
Πηγιανός Κάμπος, ο
Τοπική Κοινότητα Πρίνου
Πρίνος, ο
Σκαλέτα, η
Τοπική Κοινότητα Σκουλουφίων
Ρούπαι, αι
Σκουλούφια, τα
Τοπική Κοινότητα Χαμαλευρίου
Αστέριον, το
Σταυρωμένος, ο
Χαμαλεύριον, το
Τοπική Κοινότητα Χαρκίων
Καβούσιον, το
Χάρκια, τα

Γεωγραφία της Ελλάδας

Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος

Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω

Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License