H Αρχαία Ελεύθερνα (Πρινές) είναι σήμερα τοπική κοινότητα του δήμου Ρεθύμνης της περιφέρειας Κρήτης (πρόγραμμα Καλλικράτης). Από το 1999 έως το 2010 σύμφωνα με την τότε διοικητική διαίρεση της Ελλάδας ήταν έδρα του ομώνυμου δημοτικού διαμερίσματος του Δήμου Αρκαδίου. Ονομάστηκε έτσι λόγω της γειτνίασής του με τον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας. Τα έτη 2005, 2006, 2007 και 2008 έλαβε βραβείο "καθαρότερου οργανωμένου παραδοσιακού οικισμού" από τη Νομαρχιακή Επιτροπή Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνης[1].

Άλλες ονομασίες

Σύμφωνα με τον λεξικογράφο Στέφανο Βυζάντιο, το αρχικό όνομά της ήταν Σάτρα (πιθανότατα προέρχεται από τους αρχαϊκούς τύπους Σάταρα ή Σάτυρα, αλλά συναντάται και σε παραλλαγές: Σάωρος και Άωρος)[2] και στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Απολλωνία, από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα, που έφερε και το προσωνύμιο Απόλλων Ελευθήρος και επικράτησε εν τέλει η ονομασία Ελεύθερνα (κατά μια άλλη εκδοχή το Ελεύθερνα προερχόταν από το προσωνύμιο της θεάς Δήμητρας Ελευθούς).[3] Επίσης αναφερόταν και ως Ελευθέρα ή Ελευθεραί[4] και Ελεύθερνα. Οι κάτοικοι αναφέρονταν ως: «Ελευθερνεύς» (ενικός) και «Ἐλευθερναῖοι» (πληθυντικός).[5][6]
Ιστορία, Αρχαιολογικός χώρος

Η Ελεύθερνα ήταν κατά την αρχαιότητα πόλη της Κρήτης. Βρισκόταν στο σημερινό Νομό Ρεθύμνου, 30 χιλιόμετρα ΝΑ της πόλης του Ρεθύμνου, κάπου 12 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μονής Αρκαδίου. Ο αρχαιολογικός χώρος καταλαμβάνει μια οδοντωτή κορυφογραμμή του Ψηλορείτη, σε ύψος 380 μέτρων. Σήμερα αποτελεί το σημαντικότερο του νομού[7]. Πρόκειται για μια ευρύτερη περιοχή κατοίκησης, οι κύριοι πυρήνες της οποίας, λαμβάνοντας υπόψη τις περιόδους ακμής και παρακμής της, βρίσκονται σε δύο υψώματα: το λόγο του Πρινέ (Αρχαία Ελεύθερνα) και το πλάτωμα στου σημερινού χωριού Ελεύθερνα. Οι γνώσεις μας για την περιοχή, την ονομασία και την ιστορία της προέρχονται κυρίως: 1. από τις γραπτές πηγές: από ιστορικούς, γεωγράφους, λεξικογράφους από την Αρχαιότητα έως τον Μεσαίωνα, καθώς και από χαρτογράφους, περιηγητές και αρχαιοδίφες από τον Μεσαίωνα έως τα τέλη του 19ου αι. και 2. από τα υλικά κατάλοιπα των πολιτισμών που έχουν βρεθεί τυχαία ή από συστηματικότερες έρευνες από τα τέλη του 19ου αι. έως πρόσφατα και έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά. Από το 1985 και εξής συστηματικές ανασκαφικές έρευνες στην ευρύτερη περιοχή έχει αναλάβει το Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, σε τρεις διαφορετικούς τομείς[8]σύμφωνα με τη γεωμορφολογία του χώρου, την παρουσία δηλαδή του φυσικού υψώματος βορειοανατολικής κατεύθυνσης με πλαγιές που καταλήγουν στην κοίτη δύο χειμάρρων, της Κυριακής στα ανατολικά και της Χαλοπότας στα δυτικά. Τη διεύθυνση των ανασκαφών στον ανατολικό τομέα Ι ανέλαβε ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης, στον κεντρικό τομέα ΙΙ ο καθηγητής Αθανάσιος Καλπαξής και στο δυτικό τομέα ΙΙΙ ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης. Σημαντική η βοήθεια και συνεισφορά των αρμοδίων και των κατοίκων της Αρχαίας Ελεύθερνας (πρώην Πρινέ) και της Ελεύθερνας.[9]

Την πόλη ίδρυσαν οι Δωριείς τον 9ο αιώνα π.Χ. στη διασταύρωση των δρόμων που ένωναν τις πόλεις Κυδωνία, Κνωσσό και το ιερό στο όρος Ίδη. Στη θέση Ορθή Πέτρα έχει έρθει στο φως νεκρόπολη των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου ηλικίας 2.700 ετών, που έκρυβε περισσότερα από 3.000 φύλλα χρυσού και την πρώτη απεικόνιση της µέλισσας ως θεάς.[10]

Η Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Κρητικού Πολέμου (205 π.Χ. έως 200 π.Χ.), τάχθηκε με στο πλευρό του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Ε', ενάντια στη Ρόδο και την Κνωσσό.

Μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ρωμαίους, πολιορκήθηκε και δεν έπεσε στα χέρια του Κόιντου Καικήλιου Μέτελλου παρά μέσω προδοσίας. Η πόλη εξακολούθησε να αναπτύσσεται, ενώ ανοικοδομήθηκαν λουτρά, βίλλες και δημόσια κτίρια. Την ευμάρεια της πόλης απείλησε ένας σεισμός 365. Τελικά, οι επιδρομές των Αράβων τον 8ο αιώνα και ένας νέος σεισμός το 796 οδήγησαν την πόλη σε παρακμή.

Από την Ελεύθερνα-Απολλωνία καταγόταν ο Διογένης ο Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος του έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ, μαθητής του Αναξιμένη. Από την Ελεύθερνα ήταν και ο Αμήτωρ, ο πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, που οι ομότεχνοί του ονομάζονταν αμητορίδαι, ο πανάρχαιος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμόχαρις[11].

Εκθέσεις ευρημάτων, επισκεψιμότητα, μουσείο

Χιλιάδες ευρήματα, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της ιστορίας της Ελεύθερνας, έχουν προέλθει από τις τρεις μεγάλες, συστηματικές ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης. Και περί τα 500 εξ αυτών επιλέγησαν προκειμένου να συγκροτήσουν την έκθεση «Ελεύθερνα: Πόλη - Ακρόπολη - Νεκρόπολη» που ξεκίνησε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στην Αθήνα το Δεκέμβριο 2004 [12]. Ο αρχαιολογικός χώρος έγινε επισκέψιμος για το κοινό το 2008[13], ενώ η ανασκαφή συνεχίζεται και σημαντικά ευρύματα διακρώς έρχονται στο φως [14], [15] Τον Ιανουάριο του 2011 το σχέδιο κατασκευής Αρχαιολογικού Μουσείου στην Ελεύθερνα βάσει μελέτης του αρχαιολόγου Νίκου Σταμπολίδη έλαβε ομόφωνη έγκριση από τη Διεύθυνση Μουσείων Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού.[16] Προβλέπεται η κατασκευή πολυχώρου αποθηκών και προβολής των εκθεμάτων με συνολικό εμβαδό 1630 τ.μ., εκ των οποίων περίπου τα 900 θα είναι ο όροφος εκθεμάτων με αίθριο, ενώ τα 730 υπόγειο-αποθήκες.[16]. Ήδη σύμβαση για την εκτέλεση του έργου υπογράφηκε από την Πρυτανική Αρχή του Πανεπιστημίου Κρήτης και την ανάδοχο εργολαβική εταιρεία [17]

Αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας.

Η γέφυρα της Ελεύθερνας

Άλλα αξιοθέατα

Η Αρχαία Ελεύθερνα υπήρξε σημαντική θέση κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο, γι' αυτό έγινε και έδρα Επισκοπής [18], με αποτέλεσμα να χτιστεί μια βασιλική. Η πρόσφατη ανασκαφή της από τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη έδειξε ότι ήταν ένα σημαντικό αρχιτεκτονικό μνημείο και η αρχική κατασκευή της χρονολογείται στην περίοδο 430-450 μ.Χ., ενώ καταστράφηκε στον 7ο αιώνα.[19]. Βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο, στη θέση Κατσίβελος και είναι τρίκλητη βασιλική με πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο [20]

Ο Ναός του Σωτήρα Χριστού είναι σε σχήμα ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Η τοιχογραφία του Παντοκράτορα στον τρούλο μας βοηθά να χρονολογήσουμε το ναό στον 12ο αι.[21]
Εκκλησιαστική υπαγωγή

Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία. Εκκλησιαστικά υπάγεται στην Γ΄ Αρχιερατική Περιφέρεια της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, της Εκκλησίας της Κρήτης.
Καθημερινή ζωή, λαογραφία

Στο χωριό γίνεται πανηγύρι για τον εορτασμό του Προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου)[22]
Σύλλογοι, πολιτισμός, δράσεις

Δείτε Επίσης

Πρώτος Κρητικός Πόλεμος , Πειρατεία στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο

Παραπομπές

Βραβευμένοι Οικισμοί του Ρεθύμνου
κείμενο του Καθηγητή Κλασσικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη, με τίτλο: «Ελεύθερνα: Ιστορικές και Ετυμολογικές Επισημάνσεις», έκδοση με τίτλο: «Ελεύθερνα - Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Ψυχολογίας», από το Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Ψυχολογίας, Ελεύθερνα - Επιστημονική Επετηρίδα - Τόμος Α’ - Ρέθυμνο 2004 Ελεύθερνα - Επιστημονική Επετηρίδα - Τόμος Α’ - Ρέθυμνο 2004, σελ. 7-8.
Αντώνιος Θ. Βασιλάκης, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htm - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Ελευθεραί. Πιθανώς η Ελεύθερνα (βλ.Ελεύθερνα).[…] << Ελευθεραί ήταν πόλη της Βοιωτίας, που πείρε το όνομα της, από το όνομα του Ελευθήρος του Απόλλωνα. Υπάρχει και άλλη στην Κρήτη που πείρε το όνομά της από τον Ελευθήρα, ένα από τους Κουρήτες, η οποία ονομαζόταν και Σάωρος από το όνομα της νύμφης Σαώρας....................., ο πολίτης λέγεται Ελευθερεύς ή Ελευθεραίος >> (Στ.Βυζ.)..[…].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Γόρτυν έως Ελευθεραί και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης
Πηγή: Regions: Asia Minor: Ionia - Miletos 18. BC: *Milet I 3, 140A (PH, partial); ICret I Cnosos no.6; Staatsverträge III 482I; SEG 29, 1135. Milet I 3, 140A. Στίχοι 1-39. SEG 29, 1135
Regions: Aegean Islands, incl. Crete (IG XI-[XIII]): Crete - IC IV 179, στίχοι 1-27. IC IV 179
Αναφορές για την Αρχαία Ελεύθερνα στον ιστοχώρο τουριστικής προβολής του Νομού http://www.rethymnon.gr/index.php?politismos
Ν. Σταμπολίδης, Ελεύθερνα, από τη γεωμετρική και αρχαϊκή νεκρόπολη. Ταφικές πυρές και ομηρικά έπη, Ρέθυμνο 1994, σελ. 23
Πέτρος Γ. Θέμελης, Αρχαία Ελεύθερνα, ανατολικός τομέας, Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, Αθήνα 2002, σελ. 9-10
««Χρυσά» μυστικά έκρυβε ένας τάφος 2.700 ετών στην Ελεύθερνα της Κρήτης». Ιστότοπος In.gr. Newsroom ΔΟΛ. 28 Σεπτεμβρίου 2010.
Στέργιου Σπανάκη, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των Αιώνων (μητρώον των οικισμών), Γραφικές Τέχνες-Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο 1993, τόμος Α΄, σελ. 264
«Άρθρο-παρουσίαση της έκθεσης αυτής και της Αρχαίας Ελεύθερνας». στο ΒΗΜΑπολιτισμός, 30-4-2004. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
«Aνοίγει για το κοινό η Αρχαία Ελεύθερνα». άρθρο της 11-9-2008 στο ΒΗΜΑπολιτισμός. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
«Γυναίκα από τον 7ο αιώνα έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη». άρθρο της 28-9-2010 στο ΒΗΜΑπολιτισμός. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
«Ο γητευτής των αλόγων της αρχαίας Ελεύθερνας». άρθρο της 12-9-2011 στο ΒΗΜΑπολιτισμός. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
«Μουσείο στην Ελεύθερνα Κρήτης», άρθρο στον ιστότοπο του ΑΠΕ-ΜΠΕ, 24 Ιανουαρίου 2011.
«H αρχαία Ελεύθερνα αποκτά το δικό της μουσείο». άρθρο την 30-3-2012 στο ΒΗΜΑ Πολιτισμός. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
Μιχάλης Τρούλης, Ιερά Μητρόπολις Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, Ιστορία-Μνημεία-Θησαυροί, Ι.Μ.Ρ.Α., Ρέθυμνο, 2000, σελ. 53
Μιχάλης Τρούλης, ο.π., σελ. 53-54
«Δρόμοι της Πίστης, Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές». Ιστοχώρος τουριστικής προβολής νομού. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.
«οδηγός: Δρόμοι της Πίστης (σε μορφή pdf)». Ιστοχώρος τουριστικής προβολής νομού. Ανακτήθηκε στις 7-4-2012.

άρθρο με ημερομηνία 20-7-2010 στον ιστότοπο Ρέθεμνος, ανακτήθηκε 7-4-2012

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Οδηγός: Ποδηλατικές διαδρομές (σε μορφή pdf και έντυπο) Επιτροπή τουριστικής προβολής νομού, ανακτήθηκε 7-4-2012
Πληροφορίες στην ιστοσελίδα της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ρεθύμνου.
«Θαμμένο αίνιγμα 29 αιώνων», άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας «Τα Νέα», 13 Σεπτεμβρίου 2011.

Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα Eleftherna της Γαλλικής Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 3.0. (ιστορικό/συντάκτες).

Δημοτική Ενότητα Αρκαδίου
Τοπική Κοινότητα Άδελε
Αγία Παρασκευή, η
Άδελε, το
Αδελιανός Κάμπος, ο
Τοπική Κοινότητα Αμνάτου
Αμνάτος, η
Καψαλιανά, τα
Μονή Αρκαδίου, η
Πίκρης, ο
Τοπική Κοινότητα Αρχαίας Ελεύθερνας
Αρχαία Ελεύθερνα, η
Τοπική Κοινότητα Ελευθέρνης
Ελεύθερνα, η
Τοπική Κοινότητα Έρφων
Άγιος Νικόλαος, ο
Άνω Βιρανεπισκοπή, η
Βιρανεπισκοπή, η
Έρφοι, οι
Μαγνησία, η
Τοπική Κοινότητα Κυριάννας
Κυριάννα, η
Τοπική Κοινότητα Μέσης
Αγία Τριάς, η
Λούτρα, η
Μέση, η
Τοπική Κοινότητα Παγκαλοχωρίου
Παγκαλοχώρι, το
Σφακάκι, το
Τοπική Κοινότητα Πηγής
Άγιος Δημήτριος, ο
Πηγή, η
Πηγιανός Κάμπος, ο
Τοπική Κοινότητα Πρίνου
Πρίνος, ο
Σκαλέτα, η
Τοπική Κοινότητα Σκουλουφίων
Ρούπαι, αι
Σκουλούφια, τα
Τοπική Κοινότητα Χαμαλευρίου
Αστέριον, το
Σταυρωμένος, ο
Χαμαλεύριον, το
Τοπική Κοινότητα Χαρκίων
Καβούσιον, το
Χάρκια, τα