Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731 Κέρκυρα - 1800 Μόσχα) υπήρξε έλληνας λόγιος και θεολόγος. Έγινε αρχιεπίσκοπος των νότιων επαρχιών της ρωσικής αυτοκρατορίας. Φυσικός πολυμαθής, έχαιρε σεβασμού στην Ελλάδα της εποχής του ως Διδάσκαλος του Γένους[1].

Βίος

Την εγκύκλια παιδεία έλαβε από τον Ιερεμία Καββαδία, ιερομόναχο, διδάσκαλο του Ευγένιου Βούλγαρη επίσης. Σε νεαρή ηλικία -περίπου 18 ετών- κατόπιν αναχώρησε για την Ιταλία όπου παρακολούθησε μαθήματα στα πανεπιστήμια της Πάντοβα και της Μπολώνια[2].

Το 1748 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου χρίστηκε ιερομόναχος. Φέρεται ότι το 1758 άνοιξε δική του σχολή στην Κέρκυρα[3], το «Κοινόν Φροντιστήριον» όπου δίδασκε μια ευρεία ποικιλία μαθημάτων: Έλληνική και Ιταλική λογοτεχνία, γραμματική, γεωγραφία, ρητορική, φυσική, και μαθηματικά, καθώς και φιλοσοφία.

Εντέλει ο Νικηφόρος Θεοτόκης έλκυσε την προσοχή του Οικουμενικού Πατριάρχη Σαμουήλ Χαντζερή, ο οποίος τον όρισε ιεροκήρυκα της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, το 1756. Ωστόσο ο Θεοτόκης πέρασε την επόμενη δεκαετία μεταξύ της Λειψίας, όπου έκδωσε τα Φυσικά του και του Ιασίου.

Κατά την παραμονή του στη Λειψία εκλέχθηκε στο θρόνο του αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας[4], μια θέση που δεν αποδέχθηκε κατόπιν τριών χρόνων αλληλογραφίας με τους εκπροσώπους της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας. Οι όροι του για ανεξάρτητη λειτουργία της ορθόδοξης εκκλησίας έναντι των ενετικών αρχών και της καθολικής εκκλησίας δεν εισακούστηκαν, γεγονός που τον ανάγκασε οριστική παραίτησή του από το αξίωμα.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Αικατερίνης Β' σημαντικός αριθμός ελλήνων λογίων προσκλήθηκε στην αυτοκρατορία για να βοηθήσει στη διαχείριση των νεοκατακτημένων εδαφών της Νέας Ρωσίας, στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας, τη σημερινή νότια Ουκρανία. Το 1776 κατέφθασε εκεί ο Νικηφόρος προσκεκλημένος του Ευγένιου Βούλγαρη, αρχιεπισκόπου «Σκλαβενίου και Χερσώνος»[5]. Ο Βούλγαρης αρχικά τον τοποθέτησε στο αρχιεπισκοπικό συμβούλιο της Παλτάβα και το 1779, παραιτούμενος από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο, τον όρισε διάδοχό του, το 1779, όταν και παραιτήθηκε από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Το 1782 μετατέθηκε στην αρχιεπισκοπή Αστραχανίου, όπου παρέμεινε έως 1792, οπότε αποσύρθηκε σε μεγάλη ηλικία πλέον στη μονή του Αγίου Δανιήλ, στη Μόσχα, όπου και απεβίωσε το 1800.

Ιδεολογία

Στο επεισόδιο της εκλογής του στη μητρόπολη Φιλαδελφείας ο Νικηφόρος Θεοτόκης επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο και προσκόλληση στην ιδέα της ελεύθερης λειτουργίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά και της υπαγωγής της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, κάτι το οποίο βέβαια οι ενετικές αρχές δεν ήταν δυνατόν να επιτρέψουν. Οι δε προσπάθειες των Καθολικών να ελέγξουν την Ορθόδοξη Εκκλησία, τον βρήκαν να αντιδρά έντονα αποκηρύσσοντας την ουνία[6].

Στη Ρωσία πέραν του λόγιου και θεολογικού του έργου, ο Νικηφόρος είναι επίσης γνωστός για την πολεμική που άσκησε κατά θρησκευτικών ομάδων, όπως Αρχαίοι Πιστεύοντες και οι Πνευματικοί Χριστιανοί. Απόγοητευμένος από τη μικρή επιτυχία της προπαγάνδας και της πίεσης επί των Αρχαίων Πιστευόντων να εγκαταλείψουν τα τελετουργικά τους και να ενωθούν με την επίσημη εκκλησία, άρχισε από το 1780 να έρχεται σε επαφή με τις κοινότητές τους, προσφέροντας νομιμοποίηση των εκκλησιών τους, εφόσον αποδέχονταν την κυριαρχία της επίσημης εκκλησίας.

Όταν αποδέχθηκε τις συγκεκριμένες διευθετήσεις ένας αριθμός τέτοιων κοινοτήτων στις επόμενες δύο δεκαετίες, οι ρυθμίσεις έγιναν αποδεκτές σε εθνικό επίπεδο, με το όνομα 'Ενότητα στην Πίστη'[7][8]. Ορισμένοι ακαδημαϊκοί, επίσης, τον πιστώνουν με τον όρο Ντουχομπόρ[9] περί το 1786, ενώ άλλοι τον αποδίδουν στον διάδοχό του στην Πολτάβα, τον αρχιεπίσκοπο Αμβρόσιο.

Εργογραφία

* Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα, υπό Νικηφόρου Ιερομονάχου του Θεοτόκου, τόμοι Α'-Β', Λειψία 1766-1767.
* Λόγοι εις την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν, μετά και τινών πανηγυρικών, επιφωνηματικών και επιταφίων, Λειψία 1766.
* Πόνημα χρυσούν Σαμουήλ Ραββί του Ιουδαίαου εξελέγχον την των Ιουδαίων πλάνην, Λειψία 1769.
* Του οσίου πατρός ημών Ισαακ επισκόπου Νινευί του Σύρου τα ευρεθέντα ασκητικά, Λειψία 1770.
* Σειρά ενός και πεντήκονοτα υπομνηματιστών εις την οκτάτευχον και τα των Βασιλειών, Λειψία 1772.
* Απόκρισις Ορθοδόξου τινός πρός τινα αδελφόν Ορθόδοξον περί των της Κατολίκων Δυναστείας και περί του τίνες οι Σχίσται και οι Σχισματικοί και οι Εσχισμένοι, Χάλλη 1775.
* Προσφώνημα τη ευσεβεστάτη, θεοστέπτω, σεβαστή, τρισμεγίστη και φιλανθρωποτάτη αυγούστη κυρία Αικατερίνη Αλεξιάδι, ..., εκφωνηθέν υπό Νικηφόρου, αρχιεπισκόπου Σλαβονίου και Χερσώνος, καθ' ην ημέραν επί τον της αρχιερωσύνης βαθμόν προεβιβάσθη, Βερολίνο 1968[10].
* Απόδειξις του κύρους των της νέας και παλαιάς Διαθήκης βιβλίων, και των εν αυτοίς αληθείας υπεράσπισις ή ανασκευή της εκ του Βολταίρου βίβλου, Βιέννη 1794.
* Κυριακοδρόμιον, ήτοι ερμηνεία και μετ' αυτήν ηθική ομιλία εις το κατά πάσαν Κυριακή εν ταις αγίαις των Ορθοδόξων Εκκλησίαις αναγιγνωσκόμενον Ευαγγέλιον, Μόσχα 1796[11].
* Στοιχείων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθένων, τόμοι 3, Μόσχα 1798 (ο πρώτος τόμος) –1799(οι δύο άλλοι)[12][13][14].
* Στοιχεία Γεωγραφίας, Βιέννη 1804[15].
* Εξήγησις του κατά Ρασκολνίκων λόγου εν τη επιστρέψει αυτών, 1915 .
* Λόγος εκφωνηθείς εν τη Κυριακή της Ορθοδοξίας, εν Πουλτάνη Ρωσίας, 1915 .
* Νικηφόρου του Θεοτόκη λόγος "Μακάριος ος εύρε φρόνησιν", 1892.
* Λόγος εις τον αποχωρισμόν αυτού εκ της επαρχίας, 1892.
* Διάφοροι λόγοι Νικηφόρου ιερομονάχου Θεοτόκου αφιερούμενοι τω πατριάρχη Ιεροσολύμων κυρίων Εφραίμ, Λειψία 1770.[16]

Σημειώσεις παραπομπές

1. ↑ Κέρκυρα - Ελλάδα - Λογοτεχνία.
2. ↑ «Θεοτόκης Νικηφόρος [1731, Κέρκυρα – 1800, Μόσχα», στο Ελληνομνήμων].
3. ↑ Μουρούτη-Γκενάκου 1979, 3. Όπως παρατίθεται στο Ελληνομνήμων
4. ↑ Πρακτικά εκλογής του Νικηφόρου Θεοτόκη ως μητροπολίτη Φιλαδελφείας και επικύρωσή της από τις βενετικές αρχές.
5. ↑ Никифор Феотоки - Βιογραφία (Ρωσικά)
6. ↑ Θεοτόκης Νικηφόρος [1731, Κέρκυρα – 1800, Μόσχα στη βιβλιοθήκη Ελληνομνήμων].
7. ↑ Yu.A. Katunin (Катунин Ю. А.), A.V. Belsky (Бельский А. В.) ЭТАПЫ БОРЬБЫ ЗА СОЗДАНИЕ ЦЕРКВИ У СТАРООБРЯДЦЕВ (Stages of the struggle for creating a church among the Old Believers)
8. ↑ Irina Paert. "Old Believers, Religious Dissent and Gender in Russia, 1760-1850". Manchester University Press, 2003. ISBN 0719063221 On Google Books
9. ↑ Spiritual Origins and the Beginnings of Doukhobor History. A keynote address given by Russian ethnographer and archivist Svetlana A. Inikova at the Doukhobor Centenary Conference, held at the University of Ottawa on October 22-24, 1999.
10. ↑ Ψηφιοποιημένο κείμενο .pdf στη Βιβλιοθήκη Ανέμη.
11. ↑ Κυριακοδρόμιον: ήτοι Ερμηνεία και μετ' αυτήν ηθική ομιλία εις τα κατά πάσαν Κυριακήν εν ταις αγίαις των ορθοδόξων χριστιανών εκκλησίαις αναγινωσκόμενα Ευαγγέλια. / Νικηφόρου Θεοτόκου του Αστραχανίου και Σταυρουπόλεως Αρχιεπισκόπου Έκδοσις τετάρτη, Υπό των του αοιδίμου Νικολάου Π. Ζωσιμά ευγενεστάτων και ευσεβεστάτων γενικών επιτρόπων, των εν Μόσχα, κυρίων Αντωνίου Π. Κομιζοπούλου, Μιχαήλ Ι. Μποσταντζόγλου Και Τριανταφύλλου Δ. Κρίτζου, Ελλήνων πολιτών Νίζνης, ίνα διανεμηθή δωρεάν εις τας αγίας των ορθοδόξων εκκλησίας, κατ' ενδιάθηκον αυτού εντολήν. Ένα από τα Κυριακοδρόμια στν πραγματικότητα.
12. ↑ Α' Τόμος Στοιχείων μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων / Συνερανισθέντων υπό του πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου πρώην Αστραχανίου κυρίου Νικηφόρου, Φιλοτίμω δε δαπάνη εκδοθέντων, Όπως δωρεάν διανέμωνται τοις εν τοις Ελληνομουσείοις Φοιτώσιν, υπό των τιμιωτάτων και φιλογενών αυταδέλφων Ζωσιμά.
13. ↑ Β' Τόμος.
14. ↑ Γ' Τόμος.
15. ↑ Στοιχεία Γεωγραφίας / ερανισθέντα υπό του Αρχιεπισκόπου Νικηφόρου του Θεοτόκου πλείστοις δε Σημειώμασι και Σχήμασι πλουτισθέντα υπό Ανθίμου Γαζή. Επιστασία Ιωνά του εκ Μονής Κλήμεντος της εν Ολύμπω.
16. ↑ Μουρούτη-Γκενάκου, 1979, όπως παρατίθεται στο Ελληνομνήμων.

Βιβλιογραφία

* Πατηνιώτης, Μ. 2001, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα. Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, Διδακτορική διατριβή, Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, Αθήνα.
* Μουρούτη-Γκενάκου, Ζ. 1979, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) και η συμβολή αυτού εις την παιδείαν του γένους, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, Αθήνα.

Δικτυακοί τόποι

* Μ. Πατηνιώτης, «Θεοτόκης Νικηφόρος [1731, Κέρκυρα – 1800, Μόσχα», Ελληνομνήμων.

Νεοελληνικός Διαφωτισμός
Δημοσιεύσεις	Γεωγραφία νεωτερική vΕλληνική Νομαρχία - Εφημερίς - Ερμής ο Λόγιος - Χάρτα του Ρήγα - Καλλιόπη
Ακαδημίες	Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Αθωνιάδα Ακαδημία - Ακαδημία Κυδωνιών - Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης - Καπλάνειος - Μαρουτσαία - Νέα Ακαδημία - Μεγάλη του Γένους Σχολή - Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης - Φροντιστήριο Τραπεζούντας - Φροντιστήριο Χερσώνος Στη διασπορά: Φλαγγινιανό φροντιστήριο - Αυθεντική Ακαδημία - Βουκουρεστίου Αυθεντική Ακαδημία Ιασίου
Εκπρόσωποι	Μεθόδιος Ανθρακίτης - Νεόφυτος Δούκας - Θεόκλητος Φαρμακίδης - Ρήγας Φεραίος - Άνθιμος Γαζής - Θεόφιλος Καΐρης - Δημήτριος Καταρτζής - Θεόδωρος Καβαλιώτης - Γρηγόριος Κωνσταντάς - Μηνάς Μηνωίδης - Αδαμάντιος Κοραής - Βενιαμίν Λέσβιος - Ιώσηπος Μοισιόδακας - Δανιήλ Φιλιππίδης - Αθανάσιος Ψαλίδας - Αθανάσιος Σταγειρίτης - Νικηφόρος Θεοτόκης - Ευγένιος Βούλγαρης