Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (Μηλιές Πηλίου,1758 – Μηλιές Πηλίου, 1844) ήταν Έλληνας λόγιος, δάσκαλος και ιεροδιάκονος. Υπήρξε σημαντική προσωπικότητα στο προεπαναστατικό κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, συμμετείχε στην επανάσταση του 1821 και ίδρυσε τη Σχολή των Μηλεών Πηλίου. Διετέλεσε Έφορος της Παιδείας (1824-1828) και διορισμένος από τον Καποδίστρια στέλεχος του Ορφανοτροφείου της Αίγινας (1828-1834).
Βιογραφία
Γεννήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 1758 στις Μηλιές Πηλίου[1]. Οι γονείς του, ο Ευστάθιος Κωνσταντάς και η Συρήνω το γένος Φιλιππίδη, ήταν αγρότες που δούλευαν ως ζευγίτες σε τούρκικα τσιφλίκια[2]. Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς έμαθε τα πρώτα γράμματα στη γενέτειρά του από τον καλόγερο Άνθιμο Πανταζή. Το 1778, υπηρέτησε ως ιεροδιάκονος στην Επισκοπή Σκοπέλου, μετονομασθείς από Γεώργιος σε Γρηγόριο. Διατήρησε την ιεροσύνη μέχρι το τέλος της ζωής του, αλλά δεν χειροτονήθηκε ιερέας. Μετά τη Σκόπελο, επισκέφτηκε τον Άθω, τη Χίο και την Κωνσταντινούπολη, όπου για μικρό χρονικό διάστημα εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος, ενώ τελικά η περιήγηση αυτή κατέληξε το 1780 στο Βουκουρέστι.
Σπουδές: Βουκουρέστι, Χάλε, Βιέννη (1780-1794)
Στο Βουκουρέστι, μαθήτευσε στην Ηγεμονική Ακαδημία του Βουκουρεστίου, όπου παρακολούθησε τις παραδόσεις του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη και διδάχθηκε θρησκευτικά κείμενα, τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς, καθώς και άλλα εγκύκλια μαθήματα. Εκεί, συναντήθηκε και με τον εξάδελφό του, τον Δανιήλ Φιλιππίδη. Οι δύο εντάχθηκαν στον κύκλο του Δημητρίου Καταρτζή. Ο Καταρτζής, που θεωρείται κορυφαία μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού, ήταν ένθερμος ζηλωτής της δημοτικής και επηρέασε τα δυο ξαδέλφια, διδάσκοντάς τους τις αρχές του Διαφωτισμού, ενώ συνήθιζε να τους αποκαλεί «Δημητριείς». Μετά το θάνατο του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, επί ηγεμονίας Μαυρογένους, με πρόταση του επισκόπου Ριμνίκου Φιλάρετου, ο Κωνσταντάς διορίστηκε αρχικά διδάσκαλος της ελληνικής και λίγο αργότερα σχολάρχης στην Ηγεμονική Ακαδημία[3]. Όμως το 1787, λίγο μετά την κήρυξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1787-1792) αναγκάσθηκε να παραιτηθεί και λόγω του φόβου των πολεμικών γεγονότων[4], αλλά και λόγω των προβλημάτων της υγείας του, καθώς έπασχε από φυματίωση. Αναζητώντας περιοχές με καλύτερο κλίμα μετακόμισε στη Στεφανούπολη της Τρανσυλβανίας (σήμερα Μπρασόβ). Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, όπου τα επόμενα δύο χρόνια, παρέδιδε μαθήματα σε παιδιά Ελλήνων εμπόρων. Ταυτόχρονα μάθαινε ξένες γλώσσες και διεύρυνε την επιστημονική του κατάρτιση. Τον ίδιο καιρό, συνεργάσθηκε με τον εξάδελφό του Δανιήλ Φιλιππίδη στη συγγραφή της « Γεωγραφίας Νεωτερικής», σημαντικό βιβλίο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που εκδόθηκε το 1791. Συνέχισε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Χάλε στην Πρωσία, όπου διδάχθηκε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσικές επιστήμες[5]. Επανήλθε στη Βιέννη για να ασχοληθεί με την έκδοση των "Επιστολών του Συνεσίου" (1792). Καθώς όμως τα προβλήματα της υγείας του εξακολουθούσαν να τον βασανίζουν, και παρουσίασε συχνές αιμοπτύσεις, το 1794 μεταβαίνει στην Πάδοβα, όπου έμεινε για μικρό χρονικό διάστημα, πριν επιστρέψει στη γενέτειρά του, μέσω Κέρκυρας και Ιωαννίνων.
Δάσκαλος στα Αμπελάκια-Συγγραφή βιβλίων(1794-1806)
Το εξώφυλλο του βιβλίου "Φιλοθέου Πάρεργα" που αποδίδεται στον Νικόλαο Μαυροκορδάτο (1670-1730) και εκδόθηκε το 1800 από τον Γρηγόριο Κωνσταντά.
Ευρισκόμενος στις Μηλιές του έγινε πρόταση, την οποία αποδέχθηκε, να διδάξει στα Αμπελάκια. Εκεί έμεινε οκτώ χρόνια. Δίδαξε μαθηματικά, φιλοσοφία και αρχαία ελληνικά, ενώ επέμενε στην απαραίτητη εκμάθηση μιας τουλάχιστον ξένης γλώσσας, διδάσκοντας και τα ιταλικά. Κατά την παραμονή του στα Αμπελάκια, παράλληλα με τα διδακτικά του καθήκοντα, ασχολείται με τη συγγραφή, μετάφραση και έκδοση βιβλίων. Το 1800, εκδίδει το "Φιλοθέου Πάρεργα" του Νικολάου Μαυροκορδάτου, με πρόλογο γραμμένο στα Αμπελάκια στις 16 Απριλίου 1800. Το 1802 ο Κωνσταντάς μεταβαίνει στη Βενετία, προκειμένου να επιμεληθεί της έκδοσης σε τέσσερεις τόμους του βιβλίου του Francesco Soave "Στοιχεία της Φιλοσοφίας" το οποίο είχε μεταφράσει ο ίδιος και τυπώθηκε το 1804. Δύο χρόνια αργότερα, το 1806, τυπώθηκε στη Βιέννη και το βιβλίο του Γάλλου αββά Millot "Γενική Ιστορία", μεταφρασμένο επίσης από τον ίδιο.
Κωνσταντινούπολη- Σχολή των Μηλεών(1807-1821)
Το 1807 ο Κωνσταντάς επιστρέφει στην πατρίδα του και από εκεί μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου παρέμεινε από το 1809 μέχρι το 1812, εργαζόμενος ως δάσκαλος του ανεψιού του μητροπολίτου Εφέσου. Όμως το 1811 πέθανε στις Μηλιές ο δάσκαλός του, ο Άνθιμος Πανταζής, ο οποίος του κληροδότησε την ιδιοκτησία του σχολείου. Παρόλο ότι εκείνη την εποχή ο Κωνσταντάς είχε δεχθεί προτάσεις τόσο από τον λόρδο Guilford να διδάξει στην Ιόνιο Ακαδημία, όσο και να αναλάβει τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Σχολής της Ξηροκρήνης, εκείνος προτίμησε να επιστρέψει στις Μηλιές και να διδάξει στον τόπο του. Προηγουμένως όμως εξασφάλισε από το Πατριαρχείο ένα σιγίλλιο, ώστε η Σχολή να λειτουργεί ως Πατριαρχική. Μαζί με τον συμπατριώτη και συγγενή του, τον Άνθιμο Γαζή, και με τη φιλοδοξία να μετατρέψουν τη σχολή σε ανώτατο εκπαιδευτήριο, την 1η Ιουλίου του 1814 συνυπέγραψαν ένα υποσχετικό, το οποίο προέβλεπε ότι θα συνεισέφεραν όχι μόνο την προσωπική τους εργασία, αλλά και από 500 χρυσά νομίσματα ο καθένας, ώστε να υλοποιηθεί η κοινή τους προσπάθεια σε νεόκτιστο κτίριο. Το κτίριο κτίσθηκε με την επίβλεψη του Κωνσταντά, ενώ ο ίδιος είχε ήδη αρχίσει να διδάσκει δωρεάν. Με έμβλημα το «Ψυχής άκος» (θεραπεία ψυχής) στην είσοδο της πλούσιας βιβλιοθήκης της Σχολής, η Σχολή των Μηλεών απέκτησε γρήγορα φήμη σημαντικού εκπαιδευτικού κέντρου. Τα διασωθέντα βιβλία της Σχολής αποτελούν τον πυρήνα της σημερινής Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μηλεών Μαγνησίας. Όταν, το 1817 ο Γαζής έφθασε από τη Βιέννη στις Μηλιές, το κτίριο είχε ολοκληρωθεί και λειτουργούσε. Ο Γαζής δίδαξε στη Σχολή μέχρι το 1821, ενώ ταυτόχρονα αφιέρωνε πολύ χρόνο και στην προπαρασκευή της ελληνικής επανάστασης.
Τα χρόνια της Επανάστασης και της Αίγινας (1821-1833)
Το βιβλίο του Francesco Soave, μεταφρασμένο από τον Γρηγόριο Κωνσταντά, τυπώθηκε σε 4 τόμους το 1804 στη Βενετία.
Ο Γαζής, ως μέλος της Φιλικής Εταιρείας και οργανωτής της Επανάστασης στο Πήλιο, δεν εμπιστευόταν τον Κωνσταντά και όχι μόνο δεν τον μύησε στην Εταιρεία, αλλά τουναντίον απέφυγε να τον ενημερώσει για τα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας. Ο Κωνσταντάς θεωρούσε ότι οι συνθήκες δεν ήταν ώριμες, ώστε να επιτύχει η επανάσταση στο Πήλιο. Αυτό ίσως εξηγεί και τη συμπεριφορά του Γαζή. Όμως η πολιτική εκτίμηση του Κωνσταντά δυστυχώς αποδείχθηκε ρεαλιστική. Ωστόσο, όταν στις 7 Μαΐου του 1821 ο Γαζής κήρυξε την επανάσταση στην πλατεία των Μηλεών, ο Κωνσταντάς κινητοποιήθηκε υπέρ του Αγώνα, δίπλα στο Γαζή και τον ακολούθησε[6]. Του ανατέθηκε να μεταβεί στα Ψαρά και να ζητήσει βοήθεια για τους εξεγερθέντες Πηλιορείτες. Η βοήθεια όμως, που εγκρίθηκε από τη Βουλή των Ψαρών, δεν έφθασε έγκαιρα, καθώς στις 19 Ιουνίου 1821 οι Τούρκοι του Μαχμούτ Πασά Δράμαλη είχαν καταλάβει τις Μηλιές, είχαν κατασφάξει τους άοπλους επαναστάτες, και έκαψαν μάλιστα ένα μέρος της βιβλιοθήκης[7]. Ο Κωνσταντάς, μετά την καταστολή της τοπικής επανάστασης, φεύγοντας από τα Ψαρά έφθασε στα Κύθηρα. Όταν όμως πληροφορείται πως ο Υψηλάντης και ο Μαυροκορδάτος βρίσκονταν στην Πελοπόννησο μετακινήθηκε κι’ αυτός στην Πελοπόννησο, όπου και συμμετείχε σε κυβερνητικές επιτροπές και Εθνοσυνελεύσεις. Εκπροσώπησε την περιοχή του στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, όπου και εκλέχθηκε μέλος του Βουλευτικού, και στη Β' Εθνοσυνέλευση του Άστρους. Η Β΄ Εθνοσυνέλευση καθιέρωσε τον θεσμό του Εφόρου Παιδείας και στη θέση αυτή διόρισε το Θεόκλητο Φαρμακίδη. Όταν όμως ο Φαρμακίδης ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή στην Ιόνιο Ακαδημία, το Βουλευτικό στις 25 Ιουλίου 1824 διόρισε ως Γενικό Έφορο της Παιδείας τον Κωνσταντά[8]. Ως Έφορος Παιδείας (1824-1828) ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα στην ίδρυση σχολείων, εξεύρεση δασκάλων και διδακτικών βιβλίων, ταξιδεύοντας στην ηπειρωτική και νησιωτική χώρα. Συνέταξε έκθεση για των περί Παιδείας διατάξεων, καθώς και τον Κανονισμό των καθηκόντων του Εφόρου, ενώ αργότερα τις προτάσεις του για την παιδεία τις υπέβαλε και στον Καποδίστρια. Ως βουλευτής έκανε πρόταση, που εγκρίθηκε από το Βουλευτικό, να δοθεί εντολή στους επάρχους «δια να συνάξουν τας αρχαιότητας» στα σχολεία. Αυτό υπήρξε η απαρχή δημιουργίας του πρώτου Αρχαιολογικού Μουσείου του κράτους στην Αίγινα. Σημειωτέον, ότι ενώ είχε εκλεγεί να συμμετάσχει και στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση, που έγινε στο Άργος το 1829, τελικά τον απέκλεισαν, όταν αποφασίστηκε οι κληρικοί να μη γίνονται δεκτοί ως αντιπρόσωποι. Ο Καποδίστριας τον κάλεσε να συμβάλει στη δημιουργία του Ορφανοτροφείου της Αίγινας και αργότερα τον διόρισε στη διοικούσα επιτροπή του ιδρύματος, μαζί με τον Βιάρο Καποδίστρια και τον Λεόντιο Καμπάνη. Συμμετείχε στη διεύθυνση, στην οικονομική διαχείριση και στη διδασκαλία των περίπου 500 οικότροφων του Ορφανοτροφείου, όπου συγκεντρώθηκαν τα ορφανά των νεκρών του 21. Έμεινε στην Αίγινα περίπου 6 χρόνια (1828-1834) [9].
Επιστροφή στις Μηλιές (1834-1844)
Ο τάφος του Γρηγορίου Κωνσταντά βρίσκεται στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου του Νέου, σε επαφή με το χώρο όπου ο ίδιος, το 1814, έκτισε τη Σχολή των Μηλεών.
Τρία χρόνια μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, στα οποία ο Κωνσταντάς κατέβαλε απέλπιδες προσπάθειες για να συνεχισθεί η λειτουργία του Ορφανοτροφείου, μέχρι που συνάντησε και τον Όθωνα για αυτό το σκοπό, συνειδητοποίησε ότι η κυβέρνηση είχε αποφασίσει το κλείσιμο του Ορφανοτροφείου. Παραγκωνισμένος από τη διοίκηση του Όθωνα, συκοφαντημένος από τοπικούς παράγοντες και απογοητευμένος από τη μη αναγνώριση της προσφοράς του, αναγκάσθηκε να αναχωρήσει προς την τουρκοκρατούμενη τότε γενέτειρά του. Εκεί, εκτός των διδακτικών καθηκόντων του, ως επίτροπος του Μητροπολίτη Δημητριάδος στις Μηλιές, ανέλαβε και την επίλυση διαφορών οικογενειακού δικαίου. Αφοσιωμένος στο σημαντικότερο για τη ζωή του έργο, συνέχισε να διδάσκει πάντοτε αμισθί μέχρι το θάνατό του, στις 6 Αυγούστου 1844. Με τον θάνατό του, σταμάτησε να λειτουργεί και η Μηλιώτικη Σχολή.
Επίλογος
Διαπρεπής λόγιος, αλλά κυρίως δάσκαλος, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς επιχείρησε να αναδείξει τη γενέτειρά του, τις Μηλιές Πηλίου, σε ελληνόφωνο εκπαιδευτικό κέντρο του καιρού του. Ανέπτυξε συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα, συμμετέχοντας ενεργά στην κοινή προσπάθεια πολλών εκ των συγχρόνων του Ελλήνων λογίων για την πνευματική πρόοδο της Πατρίδος. Υπηρέτησε την ιδέα ότι η Παιδεία μπορεί να αλλάξει τον άνθρωπο και την κοινωνία. Οι πολεμικές και κατόπιν οι πολιτικές συνθήκες δεν επέτρεψαν στον Κωνσταντά να ολοκληρώσει το εκπαιδευτικό του έργο και να αφήσει στην ιστορία το αποτύπωμά του ως εκσυγχρονιστής της εκπαίδευσης, όπως θα το επιθυμούσε και είχε τις ικανότητες να το επιτύχει. Εν τούτοις, πέρα από το πρωτοποριακό συγγραφικό και εκδοτικό του έργο, έδωσε λαμπρό παράδειγμα ανιδιοτελούς προσήλωσης στα ιδανικά του, συνέπειας, ταπεινοφροσύνης και φιλοπατρίας.
Εργογραφία
1.Γεωγραφία Νεωτερική, Τυπ. Θωμά Τράττνερν, Βιέννη, 1791.
Η Γεωγραφία Νεωτερική (Βιέννη, 1791) συγγράφηκε μαζί με τον Δανιήλ Φιλιππίδη. Στο τρίτομο αυτό έργο, του οποίου τελικά μόνο ο πρώτος τόμος τυπώθηκε, επιχειρείται μια ανθρωπογεωγραφική περιγραφή των τότε Ευρωπαϊκών κρατών, σε γλώσσα απλοελληνική. Η "Γεωγραφία" αποτελεί ένα από τα πλέον καινοτόμα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, χάρη τόσο στην πρωτοποριακή παράθεση των εμπειριών των ιδίων των συγγραφέων, που επέτυχαν να περιγράψουν τη σύγχρονή τους στιγμή του Ελληνισμού, όσο και στη βιβλιογραφική χρησιμοποίηση των καλύτερων ευρωπαϊκών εγχειριδίων. Το νεωτερικό πνεύμα της Γεωγραφίας εκφραζόταν επίσης και από τη χρήση μιας ζωντανής γλώσσας. Πάντως , η γλωσσική μορφή του έργου προκάλεσε αρνητικά σχόλια πολλών, μεταξύ των οποίων του Κοραή, αλλά ακόμη και του δασκάλου των Δημητριέων, του Δημητρίου Καταρτζή. Σήμερα όμως η πρωτοποριακή αυτή γλώσσα αναγνωρίζεται ως «θαυμάσιο επίτευγμα πηγαίας «φυσικής» δημοτικής»[10], και θεωρείται ότι αποτελεί εξαιρετική αποτύπωση της τότε καθομιλουμένης.
2.Κωνσταντά Γρηγ. (επιμέλεια): Αι επιστολαί του Συνεσίου μετά των σχολίων του Νεόφυτου Ιεροδιακόνου του Πελοποννησίου (Καυσοκαλυβίτη). Τυπ. Γεωργίου Βεντότου, Βιέννη, 1792.
Ο Συνέσιος, που έζησε από το 370 ως το 412, στην Κυρήνη της Βόρειας Αφρικής ήταν φιλόσοφος και υπήρξε μαθητής της Υπατίας στην Αλεξάνδρεια. Λίγο πριν το θάνατό του, χειροτονήθηκε επίσκοπος Πτολεμαΐδας. Έγραψε πολλές επιστολές, στις οποίες εκφράζει και τις φιλοσοφικές του σκέψεις. Προσπάθησε να συνδυάσει τη νεοπλατωνική φιλοσοφία με τη χριστιανική διδασκαλία.
3.Ν. Μαυροκορδάτου: Φιλοθέου Πάρεργα.(επιμέλεια και πρόλογος Γρηγ. Κωνσταντά), Εν Βιέννη της Αουστρίας, Παρά τω Φράντζ Αντωνίω Σχραίμβλ, 1800.
Ο Κωνσταντάς αντέγραψε το κείμενο από χειρόγραφο που βρέθηκε στο Βουκουρέστι. Το κείμενο είναι γραμμένο σε αρχαΐζουσα γλώσσα και σε παρόμοια γλώσσα συνέταξε και ο Κωνσταντάς τον πρόλογό του. Ο συγγραφέας Νικόλαος Μαυροκορδάτος (1670-1730) ήταν Φαναριώτης λόγιος και ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας. Το βιβλίο του, «Φιλοθέου πάρεργα» , που δημοσιεύτηκε 70 χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα, θεωρείται πρόδρομο έργο του νεοελληνικού Διαφωτισμού και «η πρώτη νεοελληνική απόπειρα συγγραφής μυθιστορήματος» των νεότερων χρόνων.
4.Κωνσταντά Γρηγ. : Στοιχεία της Λογικής, Μεταφυσικής και Ηθικής, συνταχθέντα εις την Ιταλικήν Διάλεκτον υπό Φραγγίσκου Σοαυίου, Βασιλικού Διδασκάλου. Μεταφρασθέντα εις την ημετέραν διάλεκτον παρά Γρηγορίου Ιεροδιακόνου Κωνσταντά του Μηλιώτου. Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων, Ενετίησιν,1804.
Το τετράτομο έργο του Fr.Soave μετέφρασε ο Κωνσταντάς από τα Ιταλικά, ο οποίος και προσέθεσε δικά του πρωτότυπα σχόλια. Είναι αφιερωμένο στον Κωνσταντίνο Υψηλάντη, ηγεμόνα πάσης Ουγγροβλαχίας (1802-1806). Η ύλη περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, Διαλεκτική, Ψυχολογία, Οντολογία, Κοσμολογία και Φυσική Θεολογία.
5.Millot: Γενική Ιστορία (1806). ( μετάφραση Κωνσταντά Γρηγ.)
Το έργο του Γάλλου αββά Μιλιότ, που εκδόθηκε σε δύο τόμους, μεταφράσθηκε από τα Γαλλικά στην καθομιλουμένη Ελληνική από τον Κωνσταντά με τη συνεργασία ένος φίλου του, Ζήση Κάβρα, ιατρού από τα Αμπελάκια. Το έργο αυτό είναι εκλαϊκευτικό της Ιστορίας και προοριζόταν στο να χρησιμοποιηθεί ως διδακτικό βοήθημα για τη μόρφωση των νέων.
6.Έκθεσις περί παιδείας
7. Κανονισμός των καθηκόντων του Εφόρου
Παραπομπές
Μουρτζανός, Θεμιστοκλής, Γρηγόριος Κωνσταντάς: βίος, έργο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Θεολογική. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, 2009 ,σελ.32-34. Στη βιβλιοθήκη των Μηλέων διασώζεται σε μορφή επιστολής σύντομη αυτοβιογραφία του Κωνσταντά. Στην αρχή της γράφει: «Ο υποφαινόμενος εγεννήθην την 27ην Δεκεμβρίου του 1758 έτους εν Μηλίαις...» Ο Μουρτζανός στην διδακτορική διατριβή του αναφέρει πως για τον Σάθα γεννήθηκε το 1753, και άλλοι ερευνητές την τοποθετούν την γέννησή του, στα 1750
Λέγονταν "ζευγίτες", γιατί καλλιεργούσαν τη γη με ένα ζευγάρι ζώων ζεμένων σε άροτρο
Καμηλάρις, Ρήγας Ν. (1897). Γρηγορίου Κωνσταντά, Βιογραφίαι- Λόγοι- Επιστολαί. Εν Αθήναις: Α. Κωνσταντινίδου, σελ. 11.
Μουρτζανός, Θεμιστοκλής (2009). Γρηγόριος Κωνσταντάς: Βίος, Έργο. Θεσσαλονίκη: Διατριβή Α.Π.Θ., σελ. 33.
Ε. Αμυγδαλάκη, Α. Παρασκευοπούλου. «Κωνσταντάς Γρηγόριος 1753/1758, Μηλιές Πηλίου - 1844, Μηλιές Πηλίου». Ελληνομνήμων. Ανακτήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 2016.
Λιάπης, Κώστας (2002). Οι τρείς Μηλιώτες Διδάσκαλοι του Γένους. Βόλος: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Μηλεών, σελ. 49-51-66. ISBN 960-8185-09-2.
Μουρτζανός, Θεμιστοκλής (2009). Γρηγόριος Κωνσταντάς: Βίος, Έργο. Θεσσαλονίκη: Διατριβή Α.Π.Θ., σελ. 44.
Κούκκου Ελένη (1975). Παιδεία 1821-1827, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.Τομ.ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 587-589.
Μουρτζανός, Θεμιστοκλής (2009). Γρηγόριος Κωνσταντάς: Βίος, Έργο. Θεσσαλονίκη: Διατριβή Α.Π.Θ., σελ. 60.
Κουμαριανού, Αικατερίνη (2011). Η Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων, Βιέννη 1791. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Ζήτη, σελ. 51. ISBN 978-960-456-295-4.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Μουρτζανός, Θεμιστοκλής: Γρηγόριος Κωνσταντάς: βίος, έργο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Θεολογική. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, 2009 [1]
Ε. Αμυγδαλάκη, Α. Παρασκευοπούλου: Κωνσταντάς Γρηγόριος 1753, Μηλιές Πηλίου - 1844, Μηλιές Πηλίου
Κωνσταντά Γρηγ.: Στοιχεία της Λογικής, Μεταφυσικής και Ηθικής, συνταχθέντα εις την Ιταλικήν Διάλεκτον υπό Φραγγίσκου Σοαυίου, Βασιλικού Διδασκάλου. Μεταφρασθέντα μεν εις την ημετέραν διάλεκτον παρά Γρηγορίου Ιεροδιακόνου Κωνσταντά του Μηλιώτου. Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων, Ενετίησιν,1804. http://www.addthis.com/bookmark.php
Ν. Μαυροκορδάτου: Φιλοθέου Πάρεργα.(επιμέλεια Κωνσταντά Γρηγ.), Εν Βιέννη της Αουστρίας, Παρά τω Φράντζ Αντωνίω Σχραίμβλ, 1800.http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/e/8/metadata-18-0000021.tkl
|
Νεοελληνικός Διαφωτισμός
|
|
| Δημοσιεύσεις |
Γεωγραφία νεωτερική vΕλληνική Νομαρχία - Εφημερίς - Ερμής ο Λόγιος - Χάρτα του Ρήγα - Καλλιόπη |
| Ακαδημίες |
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Αθωνιάδα Ακαδημία - Ακαδημία Κυδωνιών - Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης - Καπλάνειος - Μαρουτσαία - Νέα Ακαδημία - Μεγάλη του Γένους Σχολή - Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης - Φροντιστήριο Τραπεζούντας - Φροντιστήριο Χερσώνος Στη διασπορά: Φλαγγινιανό φροντιστήριο - Αυθεντική Ακαδημία - Βουκουρεστίου Αυθεντική Ακαδημία Ιασίου |
| Εκπρόσωποι | Μεθόδιος Ανθρακίτης - Νεόφυτος Δούκας - Θεόκλητος Φαρμακίδης - Ρήγας Φεραίος - Άνθιμος Γαζής - Θεόφιλος Καΐρης - Δημήτριος Καταρτζής - Θεόδωρος Καβαλιώτης - Γρηγόριος Κωνσταντάς - Μηνάς Μηνωίδης - Αδαμάντιος Κοραής - Βενιαμίν Λέσβιος - Ιώσηπος Μοισιόδακας - Δανιήλ Φιλιππίδης - Αθανάσιος Ψαλίδας - Αθανάσιος Σταγειρίτης - Νικηφόρος Θεοτόκης - Ευγένιος Βούλγαρης |
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
