Μεθόδιος Ανθρακίτης

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1660 - 1736) ήταν Έλληνας κληρικός, θεολόγος, παιδαγωγός και μαθηματικός. Κατέχει διαπρεπή θέση στον πρώιμο Νεοελληνικό Διαφωτισμό κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα και είναι ο πρώτος που αντικατέστησε την αρχαΐζουσα, ως γλώσσα διδασκαλίας, με τη δημώδη[1] και από τους πρώτους που δίδαξε νεότερα μαθηματικά. «Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης», κατά τον Κωνσταντίνο Κούμα, «έφερε περί το 1708 από την Ιταλία τας γεωμετρικάς επιστήμας ικανάς να ανάψωσι το φως του Λόγου και να διερεθίσωσιν επί πλέον την έμφυτον του ανθρώπου φιλομάθειαν...»[2] Και ο Μανουήλ Γεδεών αναφέρει τον Μεθόδιο Ανθρακίτη ως προδρομική φυσιογνωμία και συμπληρώνει «...ούτος δε εραδιουργείτο προς το Πατριαρχείον... Είναι η απαρχή του νεοελληνικού διαφωτισμού».[3] Η διδασκαλία των προγενεστέρων του, όπως του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών Αλεξάνδρου, Νικολάου και Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου γίνεται στην αρχαΐζουσα, η οποία δεν ήταν κατανοητή από το λαό. Και με την έννοια αυτή ο Μεθόδιος Ανθρακίτης αναντίρρητα θεωρείται προδρομική φυσιογνωμία. Ενάντιος στο μυστικισμό, στην μισαλλοδοξία και την θρησκευτική πρόληψη υφίσταται και υπομένει την απεριόριστη και αυθαίρετη εξουσία, το καταθλιπτικό βάρος του σκοταδισμού και της υποδούλωσης στην παράδοση.

Τα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στο χωριό Καμινιά (σημερινό Ανθρακίτη) των Ανατολικών Ζαγορίων του νομού Ιωαννίνων. Σπούδασε στη Γκιούμειο Σχολή των Ιωαννίνων, όπου και παρακολούθησε τα μαθήματα του σχολάρχη Γεώργιου Σουγδουρή. Διδάχθηκε γραμματική, φυσική και μεταφυσική και έπειτα από προτροπή του δασκάλου του συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία.[4] Το 1697, έχοντας ήδη γίνει ιερομόναχος, μετέβη στη Βενετία για να παρακολουθήσει μαθήματα φιλοσοφίας και μαθηματικών.[5]

Η περίοδος στη Βενετία

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης υπηρετούσε ως εφημέριος στον Ορθόδοξο Ναό του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας και συνεργάζονταν και ως διορθωτής[6] κειμένων στον εκδοτικό οίκο των Γλυκήδων. Στην ηλικία των σαράντα οκτώ ετών εγκαταλείπει τη Βενετία κι έρχεται στην Καστοριά ως αναγνωρισμένος ήδη Λόγιος και Θεολόγος προσκεκλημένος από τον Γεώργιο Καστοριώτη ή Γεώργιο Καστριώτη το 1708 για να διδάξει στην Εκκλησιαστική του Σχολή (των Ιερών Γραμμάτων, όπως ονομάζονταν τότε που ιδρύθηκε το 1705) στη συνοικία του Αγίου Νικολάου Μουζεμβίκη.[7] Μόλις είχε τυπωθεί στο γνωστό τότε εκδοτικό οίκο των Γλυκήδων από τα Γιάννενα το τρίτο του βιβλίο μετά την Πνευματική Επίσκεψιν: Βοσκός Λογικών προβάτων. Το κρίσιμο ερώτημα που ανακύπτει είναι: Τι άραγε ώθησε τον Ανθρακίτη να έρθει στην τουρκοκρατούμενη τότε Καστοριά αφήνοντας μια ήρεμη και δημιουργική ζωή! Αναντίρρητα η απάντηση είναι διττή. Οι ιδιαίτερες ικανότητες του Γεωργίου Καστριώτη (είχε χρηματίσει Μέγας Κομίσος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες) και η ευαισθησία του Ανθρακίτη να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο χειμαζόμενο λαό της πατρίδας του.

Το διδακτικό του έργο
Το εξώφυλλο του βιβλίου του Μεθοδίου Ανθρακίτη:Βοσκός Λογικών προβάτων που εκδόθηκε στη Βενετία (ạΨΗ) το 1708

Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού που τόσο προφητική θα αποδεικνύονταν. Στον τίτλο του πρώτου του βιβλίου: Θεωρίαι Χριστιανικαί και ψυχοφελείς (sic) νουθεσίαι δεν αναφέρεται το όνομα τού συγγραφέα, αλλά το λεκτικό, διανέμεται δωρεάν: τοις ευσεβέσι Χριστιανοίς εις ψυχικήν ωφέλειαν. Για ένα άνθρωπο του πνευματικού αναστήματος του Ανθρακίτη μια εκκλησιαστική Σχολή περιορίζει κατά πολύ τον ορίζοντα της διδασκαλίας του. Έτσι δέχεται το 1710 πρόσκληση του Δημητρίου Κυρίτζη (πατρός) να αναλάβει τη διεύθυνση και το κύριο διδακτικό έργο της μαθηματικής και ιδιαίτερα της φιλοσοφίας. Η Σχολή Κυρίτζη Καστοριάς αποκτά φήμη και συρρέουν σπουδαστές από πολλά σημεία της ευρύτερης γεωγραφικής περιφέρειας και ιδίως από το Άγιον Όρος ακόμα και από τα Γιάννενα και το μακρινό Βουκουρέστι από όπου ο Μάρκος Πορφυρόπουλος στέλνει μαθητές του στην Καστοριά. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Μαθητές του στη σχολή Κυρίτζη υπήρξαν ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος που δεν προτιμά την περίφημη Γκιούμειο Σχολή στα Ιωάννινα, ο Καστοριανός Σεβαστός Λεοντιάδης, ο Παχώμιος που αργότερα γίνεται γνωστός στην Θεσσαλονίκη. Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης είναι ο πρώτος που αποκλίνει από την επίσημη θέση της τότε Εκκλησίας, «η φιλοσοφία στην υπηρεσία της Θεολογίας» και ο πρώτος επίσης που αντικατέστησε την αρχαϊζουσα ως γλώσσα διδασκαλίας με τη δημώδη. Διδάσκει λογική και νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Καρτέσιο (Descartes) και Μαλμπράνς (Malebranche).
«Βρήκα στη Σιάτιστα και την Καστοριά τον φιλόσοφο ιερομόναχο Μεθόδιο και άκουσα εκεί λογική και μαθηματικά» [8]

Άλλοι γνωστοί μαθητές του υπήρξαν ο Σεβαστός Λεοντιάδης, ο Παχώμιος που έγινε πασίγνωστος στην Θεσσαλονίκη, ο Ευγένιος Βούλγαρης, όταν ο Μεθόδιος Ανθρακίτης μετά την δίωξή του δίδασκε στην Επιφάνιο Σχολή των Ιωαννίνων κ.α.

Η δίωξη και η αποκατάστασή του

Η προσπάθειά του, όμως, για εκσυγχρονισμό της ελληνικής παιδείας συνάντησε αντιδράσεις από μερίδα συντηρητικών κύκλων. Ο Μακάριος ο Πάτμιος έγραφε «(...) ο κύρ Μεθόδιος τρίγωνα και τετράγωνα διδάσκει τους μαθητάς του και την άλλην πολυάσχολον ματαιοπονίαν της Μαθηματικής». Κατηγορήθηκε ακόμη και ως αιρετικός και συγκεκριμένα οπαδός του αιρετικού Ισπανού θεολόγου Μιγκέλ ντε Μολινός (Miguel de Molinos).[9] Εξαιτίας αυτών των συκοφαντικών κατηγοριών, η Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τον κάλεσε σε απολογία ενώπιόν της με αποτέλεσμα ο Ανθρακίτης αρχικά να εγκαταλείψει την Καστοριά το 1719 και να μεταβεί στην Σιάτιστα, όπου επρόκειτο να διδάξει για τα επόμενα δύο περίπου χρόνια.

Επάρθη ορισμός με τζαούσην να τον σηκώσουν, τις οίδε! εις ποίαν νήσον να ξηροφιλοσοφά νέα μαθήματα•
Ιερόθεος Πελοποννήσιος ο Ιβηρίτης (από την Ι.Μ. Ιβήρων του Αγίου Όρους) και Μεθόδιος Ανθρακίτης ο εξ Ιωαννίνων, Σωφρόνιος Ευστρατιάδης[10]

Τελικά πάρθηκε απόφαση να καούν τα φιλοσοφικά του δοκίμια καθώς και οποιοδήποτε αντίγραφο που τυχόν θα βρισκόταν και επιπλέον τού απαγόρευσαν να διδάσκει προσωρινά το 1723. Η ανάκληση της απαγόρευσης της διδασκαλικής του δραστηριότητας το 1725 πραγματοποιήθηκε υπό τον όρον να διδάσκει την φιλοσοφία «κατά το σύστημα του Κορυδαλλέως... μηδεμίαν άλλην παράδοσιν ασυνήθους και ξένης φιλοσοσοφίας τολμήσαι όλως ποτέ».[11] Όπως σχολιάζει χαρακτηριστικά ο Κωνσταντίνος Δημαράς, «[...] ο Μεθόδιος δεν έγινε αντάρτης, αλλά ομολόγησε και αποκήρυξε[...]»[12] Μετά το 1725 φέρεται να αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Επιφανείου Σχολής, όπου το πρόγραμμα της διδασκαλίας του περιλαμβάνει εκτός της περιπατητικής φιλοσοφίας, λογική, μεταφυσική και ηθική.[13] Στη θέση αυτή θα παραμείνει πιθανότατα έως και το θάνατό του περίπου στα 1736.

O Iερόθεος ήρθε στην Σχολή Κυρίτζη Καστορίας το 1719 και συμπεριφέρετο αρχικά με σεβασμό και θαυμασμό προς το δάσκαλό του Μεθόδιο. Τελικά πήρε κάποια τετράδια τού Ανθρακίτη, μεταφράσεις του από το έργο του Μαλμπράνς και το παρουσίασε ως έργο του Μολίνο (Miguel De Molinos) και τα πήγε στο Πατριαρχείο. Ο ισπανός θεολόγος Μιγκουέλ Ντε Μολινό (sic) είχε καταδικασθεί από την Ιερά Εξέταση της Δυτικής Εκκλησίας να φέρει στην υπόλοιπη ζωή του το ένδυμα της μετανοίας. Ο Σωφρόνιος τον χαρακτηρίζει ως δείλαιο και παντοίδα [σ.τ.Μ. ξερόλα] ιερομόναχο[14]

Γενομένης συνόδου παρεστάθηκα έμπροσθέν τους. Πόσοι ήσαν δεν δύναμαι να μετρήσω. Μου παρουσίασαν τα τετράδια διδασκαλίας μου με γνώμες από αρχαίους φιλοσόφους και την Γεωμετρίαν του Ευκλείδου. "Είναι δικά σου;"... Δεν είναι δικές μου γνώμες, είναι γνώμες των φιλοσόφων. Τα κατεδίκασαν και τα έκαυσαν. Την άλλην Κυριακήν άναψαν φωτιά εις τρία μέρη της αυλής των Πατριαρχείων. Ολόγυρα, δια να ευχαριστηθούν το σωτήριον θέαμα, ευρίσκοντο κληρικοί και λαός άπειρος, γεμιτζήδες, παπουτσήδες, ραφτάδες. Συναθροίζουν Λογικές, Φυσικές, Ευκλείδην και έτερα Μαθηματικά και τα ρίπτουν στις πυρές. Οι φλόγες αντιφέγγισαν στα πρόσωπά τους, όχι όμως το φως μα τα σκοτάδια... Μου ζήτησαν να ομολογήσω, ότι παρεκινήθην από σατανικήν συνεργίαν, εθελοκακίαν και φρενοβλάβειαν και να τα αναθεματίσω ως δυσσεβή και γέμοντα πάσης βλασφημίας και ότι ουδέποτε πλέον θα διδάξω, ειδάλλως θα είμαι υπόδικος τω αιωνίω αναθέματι -30 Νοεμβρίου 1723- κρυμμένος σ΄«ανήλιον γούβαν» [15] στην Κωνσταντινούπολη.

Ενάντιος στο μυστικισμό, στη μισαλλοδοξία και την θρησκευτική πρόληψη υφίσταται και υπομένει την απεριόριστη και αθαίρετη εξουσία, το καταθλιπτικό βάρος του σκοταδισμού και της υποδούλωσης στην παράδοση. Αυτή η διαδηλούμενη εναντιότητα είναι σε γενικές γραμμές το κύριο χαρακτηριστικό του Διαφωτισμού που οριοθετείται περίπου λίγα χρόνια πριν από το (1685) με τον Τζων Λοκ στην Αγγλία και λίγες δεκαετίες πριν από τη Γαλλική Επανάσταση (1789) ιδίως με τους λεγόμενους εγκυκλοπαιδιστές, Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Ντιντερό (1713-1784)

Τα έργα του
Συλλογή Γ.Ζαβίρα, από την εισαγωγή στη λογική του Μεθοδίου Ανθρακίτη.

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης συνέβαλλε αποφασιστικά στον νέο προσανατολισμό της ελληνικής παιδείας του 18ου αιώνα. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού. Ορθώνεται στους αντίποδες του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών που δίδασκαν στην αρχαϊζουσα που δεν απευθύνονταν στο λαό παρά μονάχα στους «σπουδαίους».

Το κύριο έργο του:

«Οδός Μαθηματική» που περιλαμβάνει γεωμετρία, εικονομετρία, αστρονομία, τριγωνομετρία, άλγεβρα και φυσικές επιστήμες είναι το πρώτο ελληνικό και μάλιστα ολοκληρωμένο μαθηματικό εγχειρίδιο της νεότερης ιστορίας μας γραμμένο από τον Μεθόδιο Ανθρακίτη για χρήση στα ελληνικά σχολεία κατά την εποχή της τουρκοκρατίας». Το επεξεργάστηκε ο μαθητής του Μπαλάνος Βασιλόπουλος και το δημοσίευσε το 1749.
Λογική Ελάττων (μετά τον θάνατό του ο μαθητής του Μπαλάνος Βασιλόπουλος επιμελείται τις σεμειώσεις του και τελικά εκδίδεται το 1953.
Εισαγωγή της Λογικής που δεν έχει εκδοθεί.
Θεωρίαι Χριστιανικαί και ψυχοφελείς νουθεσίαι 1699
Επίσκεψις Πνευματική, Βενετία 1707.
Βοσκός λογικών προβάτων, 1708.
Λόγος εις τον προφήτην Ηλίαν «Κήρυγμα Προφήτη Ηλία», (χειρόγραφο).

Αξιοσημείωτες αναφορές

Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υπεύθυνοι γι΄αυτή την ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude. Έχε θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου. Tούτο είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού κατά τον Εμμάνουελ Καντ.

Περί δέ του καλού μας κύρ Μεθοδίου τί να γράψωμεν, θαυμαζόμεθα. Διότι ημείς τον υπερασπασπιζόμεθα ως μή λατινόφρονα και τούτο μας εφαίνετο να αληθεύωμεν όθεν και κατά την ημετέραν βεβαίωσιν του έγραψε και ο παναγιώτατος και σεβασμιώτατος δεσπότης και οικουμενικός πατριάρχης και ημείς συστατικά και παρακλητικά γράμματα, ότι δεν επιστεύθησαν αι κατ΄αυτού διαβολαί και τόν έχομεν ευσεβή, και άς προχωρή εις τό έργον της διδασκαλίας του αόκνως δια να έχη και πλείονας μισθούς παρά του αγίου Θεού». Από την επιστολή του Χρύσανθου Νοταρά, Πατριάρχη Ιεροσολύμων (1707-31) προς τον ομώνυμόν του μητροπολίτη Καστορίας (...) ύστερον δέ ελθών ενταύθα ο κατήγορος αυτού ιερομόναχος (Ιερόθεος) αγιορείτης έδειξέ τινα τετράδια αυτού τάχα θεολογικά ερεσχελιών (φλυαρών και μωρολογών) και εμείναμε εξηστοκότες... 4 Ιουλίου 1723

(...) δηλώνουν δε ότι τον γνωρίζουν εξ απαλών ονύχων ως ευσεβή και χριστιανικώτατον και το μαρτυρούν βάρει των ψυχών τους, προστρέχουν μάλιστα και ζητούν τη συμπαράσταση του Ιεράρχη για να διαφυλάξουν χωρίς ναυάγιον την αγαθήν φήμη του. Επειδή,όπως γράφουν στη συνέχεια, επροστάχθη να ανέβη ν΄ απολογηθή, τον παρακαλούν να εμποδίση την πρόσκλησιν, γιατί υπάρχει πενέστατος, ασθενής και αδύνατος και ουκ ισχύουσιν αι γηραλαίαι σάρκες του ν΄αντιπαλαίωσιν εις τοιαύτην σκληρότητα. Απόσπασμα επιστολής των συμπατριωτών του από τα Ιωάννινα της 14ης Αυγούστου 1723 προς τον μητροπολίτη Νικομηδείας Παϊσιον[16]

...οι άλλοι άπαντες αρχιερείς μετά του Ιεροθέου και άλλων πολλών συνεβουλεύσαντο εις την σύνοδον εξάπαντος να κατακαύσουν τα τεράδια και να με εξορίσουν εις τόπον όπου ούτε εγώ να ακούω την γλώσσαν τους, ουδ΄αυτοί την εδικήν μου.Ο Ιωαννίκιος διδάκαλος Βερροίας προς τον Νεόφυτο, Οκτώβριος 1723.

Ηρίστευσεν ο λογιώτατος Ιερόθεος κατά του αμεθόδως φιλοσοφούντος Κακομεθοδίου ως γελείον (sic) παιζόμενον εν μέσω της ιεράς Συνόδου. Αυτός ιδίαις χερσί παρέδωσε τα εαυτού εβδελυγμένα τετράδια τω Ηφαίστω (δηλ. στην πυρά). Πέμπονται γράμματα ανά πάσαν την Ευρώπην, ίνα παύσωνται του μαθητεύειν τους εκείνου ακροαταίς, πολλώ μάλλον αυτού. Ο Ηρακλείας Καλλίνικος προς τον Νεόφυτο πρώην Άρτης (Άγιον Όρος), 27 Νοεμβρίου 1723.

Ερείπιο σωματικό και ψυχικό γυρίζει στα Γιάννενα, όπου πεθαίνει. Ο δρόμος προς την αλήθεια και το φως ήτανε και είναι πάντα δύσκολος και ακανθώδης στον κόσμό μας.
— Δημήτρης Φωτιάδης

Υποσημειώσεις-Παραπομπές

Δημήτριος Φωτιάδης, Η Επανάσταση του 21 σ. 159, Εκδοτικός οίκος Ν. Βότσης
Κωνσταντίνος Κούμας: «Σύνταγμα φιλοσοφίας»,τ. Α΄, σ. στ
Μανουήλ Γεδεών, «Λυκαυγές πνευματικής κινήσεως του Γένους μας, 1700-1730»
Χρήστου Π, Βίος, δράσις και ανέκδοτα έργα του Μεθοδίου Ανθρακίτη, Ιωάννινα 1953.
Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και τα Τετράδια, Πανεπιστήμιον Ιωαννίνων-Εργαστήριο Ερευνών Νεότερης Φιλοσοφίας,Ελληνικά (1995) σσ. 111-127.
Κ.Θ.Κυριακόπουλος- Μελέτιος Μήτρος Αθηνών, Ο Γεωγράφος (1661-1714).Επιστολή Μελετίου Μήτρου †το 1707 προς τον εκδότη Δ.Γλυκή σχετικά με την έκδοση της Γεωγραφίας.
Γεώργιος Κουρνούτος, Τα Σχολεία της τουρκοκρατουμένης Καστοριάς σ.248 (1953).
Παρθένιος Πάβλοβιτς (περ.1695-1760), Απομνημονεύματα (Απρίλιος 1746)
Ιερόθεος Πελοποννήσιος ο Ιβηρίτης (από την Ι.Μ. Ιβήρων του Αγίου Όρους) και Μεθόδιος Ανθρακίτης ο εξ Ιωαννίνων, Σωφρονίου Ευστρατιάδη (1933)
Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, ο.π. σ.262
Το επίσημο κείμενο της καθαίρεσης του Μεθοδίου του Ανθρακίτου (Ιερεμίου Γ , «Καθαίρεσις διεξοδική του κακομεθοδίου, του φιλοσοφούντος από την επαρχίαν Αχρίδος, δια τα μιαρά και ασεβείας γέμοντα συγγράμματα αυτού», εκδ. 1720 μ.Χ., τ. 3, σελ. 868-873
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Μεθόδιος Ανθρακίτης», στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα Α' Από την παιδεία στην λογοτεχνία, (επιμ.Αλέξης Πολίτης), Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ.69-70
Φιλάρετος Βαφείδης Μητροπολίτης Καστορίας και κατόπιν Διδυμοτείχου, « Κώδιξ της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας και τινα εκκλησιαστικά βιβλία αποκείμενα εν τισι των εκκλησιών αυτής» 1900
Π. Αρχ.Βρετού Β΄, 300
Δημήτριος Φωτιάδης, Η Επανάσταση του 21, Τόμ. 1ος σ.160

Ο Παϊσιος Νικομηδείας υπογράφει την καταδικαστική απόφαση.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Παλαιότερες διηγήσεις (Δημητρίου Προκοπίου, Καισάριος Δαπόντες, Κ.Σάθας, Γ. Ζαβίρας).
Σωφρόνιος Ευστρατιάδης «Ιερόθεος Πελοποννήσιος ο Ιβηρίτης και Μεθόδιος Ανθρακίτης ο εξ Ιωαννίνων»(1933) σσ. 257-315.
Χρήστου Π., Μεθόδιος Ανθρακίτης -Βίος, Δράσις, ανέκδοτα έργα -Ιωάννινα 1953
Άλκης Αγγέλλου «Η δίκη του Μεθοδίου Ανθρακίτη, όπως την αφηγείται ο ίδιος», Αθήνα 1956 σ. 168.
Δημήτρης Φωτιαδης- Η Επανάσταση το 21 σσ 159-160.
Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη- Μαρτυρίες για την νεοελληνική Παιδεία και Ιστορικά Μελετήματα (16ος- 19ος αιώνας) Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και τα "Τετράδια".
Δημήτρης Χατζής. «Το κείμενο της ομολογίας του Μεθόδιου Ανθρακίτη» (pdf). Ελληνικά, τομ. 17 (1962), σελ.296-306.

Πηγές

Παναγιώτης Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου, Β΄Αθήνα 1857 σ.278.
Μανουήλ Γεδεών, «Λυκαυγές πνευματικής κινήσεως παρ' ημίν, 1700-1730».
Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, «Μεθόδιος Ανθρακίτης», Θεολογία 4 σσ. 10-17 (1926).
G.P. Henderson, Η αναβίωση του ελληνικού στοχασμού 1620-1830, σσ 47-63
Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, λήμμα «Ανθρακίτης» και «Καστοριά».
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Μεθόδιος Ανθρακίτης», στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα Α΄ Από την παιδεία στην λογοτεχνία, (επιμ.Αλέξης Πολίτης), Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ.68-70

Νεοελληνικός Διαφωτισμός
Δημοσιεύσεις	Γεωγραφία νεωτερική vΕλληνική Νομαρχία - Εφημερίς - Ερμής ο Λόγιος - Χάρτα του Ρήγα - Καλλιόπη
Ακαδημίες	Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Αθωνιάδα Ακαδημία - Ακαδημία Κυδωνιών - Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης - Καπλάνειος - Μαρουτσαία - Νέα Ακαδημία - Μεγάλη του Γένους Σχολή - Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης - Φροντιστήριο Τραπεζούντας - Φροντιστήριο Χερσώνος Στη διασπορά: Φλαγγινιανό φροντιστήριο - Αυθεντική Ακαδημία - Βουκουρεστίου Αυθεντική Ακαδημία Ιασίου
Εκπρόσωποι	Μεθόδιος Ανθρακίτης - Νεόφυτος Δούκας - Θεόκλητος Φαρμακίδης - Ρήγας Φεραίος - Άνθιμος Γαζής - Θεόφιλος Καΐρης - Δημήτριος Καταρτζής - Θεόδωρος Καβαλιώτης - Γρηγόριος Κωνσταντάς - Μηνάς Μηνωίδης - Αδαμάντιος Κοραής - Βενιαμίν Λέσβιος - Ιώσηπος Μοισιόδακας - Δανιήλ Φιλιππίδης - Αθανάσιος Ψαλίδας - Αθανάσιος Σταγειρίτης - Νικηφόρος Θεοτόκης - Ευγένιος Βούλγαρης