Χρυσός

Ο χρυσός (στα λατινικά Aurum και στα αγγλικά Gold) είναι το χημικό στοιχείο, με χημικό σύμβολο Au, ατομικό αριθμό 79, σχετική ατομική μάζα 196,966569, (κανονική) θερμοκρασία τήξης 1.064,43 °C και (κανονική) θερμοκρασία βρασμού 2.807 °C Ο χημικά καθαρός χρυσός, στις κανονικές συνθήκες περιβάλλοντος, δηλαδή σε θερμοκρασία 25 °C και υπό πίεση 1 atm, είναι πυκνό, μαλακό, αστραφτερό, ελατό και όλκιμο ελαφρά κοκκινωπό κίτρινο στερεό[1] μέταλλο. Ο χρυσός και ο χαλκός είναι τα δυο μοναδικά «έγχρωμα μέταλλα». Οι παραπάνω αναφερόμενες ιδιότητες παραμένουν ίδιες και όταν ο χρυσός εκτεθεί στον ατμοσφαιρικό αέρα ή σε νερό. Χημικά, ο χρυσός είναι μέταλλο μετάπτωσης. Πιο συγκεκριμένα, ο χρυσός ανήκει στην ομάδα 11 (πρώην IB) του περιοδικού συστήματος. Είναι ένα από τα λιγότερο δραστικά χημικά στοιχεία. Για το λόγο αυτό βρίσκεται συχνά στην ελεύθερη στοιχειακή μορφή, συνήθως στη μορφή σβώλων ή κόκκων, ανάμεσα σε πετρώματα, σε «φλέβες» ή και σε προσχωσιγενή κοιτάσματα. Έχει βρεθεί, επίσης, σε μορφή διαφόρων στερεών διαλυμάτων με επίσης στοιχειακό άργυρο (Ag), καθώς και σε φυσικά κράματα με χαλκό (Cu) και παλλάδιο (Pd). Λιγότερο συχνά, βρίσκεται σε ορυκτά που περιέχουν χημικές ενώσεις χρυσού, συχνά με το χημικό στοιχείο τελλούριο (Te), δηλαδή τελλουρίδια του χρυσού.

Ο χρυσός στο σύμπαν θεωρείται παραδοσιακά ότι προήλθε από πυρηνοσύνθεση σε υπερκαινοφανείς αστέρες, που τροφοδοτούν τους δίσκους σκόνης από τους οποίους σχηματίζονται τα διάφορα αστρικά συστήματα. Επειδή η Γη είχε λιώσει, κατά το σχηματισμό της, θεωρείται ότι σχεδόν όλος ο αρχικός χρυσός που περιείχε βυθίστηκε στον πυρήνα της. Ο δε χρυσός που βρίσκεται στις μέρες μας στο φλοιό της και στο μανδύα της, θεωρείται ότι έπεσε αργότερα από τον αρχικό σχηματισμό του πλανήτη μας, κατά το σταδιακό μεταγενέστερο βαρύ βομβαρδισμό του από αστεροειδείς και κομήτες, εδώ και περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια[2][3][4][5][6].

Ο χρυσός αντιστέκεται στην προσβολή από μεμονωμένα οξέα, αλλά μπορεί να διαβρωθεί από το αποκαλούμενο βασιλικό ύδωρ (ή νιτροϋδροχλωρικό οξύ), που είναι μείγμα πυκνού υδροχλωρικού οξέος (HCl) και πυκνού νιτρικού οξέος (HNO3), σε αναλογία μίξης 3:1. Το συγκεκριμένο μείγμα ονομάστηκε «βασιλικό ύδωρ» ακριβώς επειδή μπορεί να διαβρώσει και το χρυσό, το «βασιλιά των μετάλλων», δηλαδή το κατ' εξοχήν «ευγενές» μέταλλο. Με την επίδραση του βασιλικού ύδατος στο χρυσό παράγεται διαλυτό στο νερό τετραχλωροχρυσικό ιόν ([AuCl]-). Ο χρυσός διαλύεται, επίσης, σε αλκαλικά διαλύματα ανιόντων κυανίου (CN-), ιδιότητα που αξιοποιείται συνήθως ευρύτατα κατά την εξόρυξη του μετάλλου από τα κοιτάσματά του. Ακόμη, ο χρυσός διαλύεται (ακόμη) σε υδράργυρο (Hg), με τον οποίο σχηματίζει αμαγάλματα. Πάντως, ο χρυσός είναι αδιάλυτος στο νιτρικό οξύ, που όμως διαλύει τον άργυρο (Ag) και τα υπόλοιπα βασικά μέταλλα, μια ιδιότητα που χρησιμοποιείται για να επιβεβαιωθεί η παρουσία χρυσού σε αντικείμενα. Η συγκεκριμένη διεργασία ονομάζεται «δοκιμασία οξέος» (acid test).

Ο χρυσός έχει μεγάλη οικονομική αξία, ως πολύτιμο μέταλλο για νομίσματα, κοσμήματα και άλλα τεχνουργήματα, τουλάχιστον από την αρχή της γνωστής Ιστορίας. Τα αποθέματα χρυσού είχαν γίνει η πιο συνηθισμένη βάση της νομισματικής πολιτικής, από τα βάθη της γνωστής ιστορίας της πολιτικής και της οικονομίας, αν και σ' αυτόν τον ρόλο έχει αρχίσει σταδιακά να υποκαθίσταται από τα αποθέματα σκληρών νομισμάτων, από τη δεκαετία του '30. Το τελευταίο πιστοποιητικό χρυσού, καθώς και τα τελευταία χρυσά νομίσματα (των 100$) εκδόθηκαν από τις ΗΠΑ το 1932. Στην Ευρώπη, οι περισσότερες χώρες άφησαν το χρυσό οικονομικό αξιακό πρότυπο με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914, γιατί με τα τεράστια έξοδα και χρέη του μεγάλου αυτού πολέμου, ο χρυσός απέτυχε να παίξει πια το ρόλο του ως κυρίαρχο οικονομικό πρότυπο. Μεταπολεμικά, επίσης απέτυχε να επιστρέψει ο χρυσός ως κυρίαρχο μέσο σύγκρισης αξίας και συναλλαγής.

Υπολογίζεται ότι, από την αρχή της γνωστής ανθρώπινης ιστορίας μέχρι και το 2010, (υπολογίστηκε ότι) εξορύχτηκαν συνολικά 168.300 τόννοι ή περίπου 8.740 m³ χρυσού.[7] Η παγκόσμια κατανάλωση του εξορυσσόμενου χρυσού είναι περίπου 50% σε κοσμήματα, 40% σε επενδυτικά αποθέματα, και 10% σε βιομηχανικές εφαρμογές[8].

Εκτός από τις ευρύτατα διαδεδομένες νομισματικές και συμβολικές λειτουργίες, ο χρυσός έχει και πολλές πρακτικές εφαρμογές, στην οδοντιατρική, στην ηλεκτρονική και σε άλλα πεδία. Τα πλεονεκτήματά χρήσης του είναι ότι έχει μεγάλη ελατότητα, ολκιμότητα, αντίσταση στην επίδραση των περισσοτέρων χημικών ουσιών, αλλά και μεγάλη ηλεκτρική αγωγιμότητα. Οι εφαρμογές του χρυσού περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, ηλεκτρικά καλώδια, παραγωγή χρωματιστού γυαλιού, χρυσά ή επιχρυσωμένα σερβίτσια φαγητού και (παλαιότερα) στην κατασκευή CD-ROM και φωτοβολταϊκών.

Ετυμολογία και προέλευση

Η λέξη χρυσός απαντάται στην ελληνική γλώσσα από τα αρχαία χρόνια. Εικάζεται, όμως, πως έχει χετιτική και κατά δεύτερο λόγο σημιτική προέλευση[9].

Η αγγλόφωνη λέξη gold είναι ανάλογη με παρόμοιες λέξεις σε πολλές γερμανικές γλώσσες, προερχόμενη από την πρωτογερμανική gulþ η οποία με τη σειρά της προήλθε από την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ghel, λέξη από την οποία προήλθε και η λέξη yellow, που σημαίνει κίτρινο χρώμα, στα ελληνικά[10][11].

Το διεθνές χημικό σύμβολο Au προέρχεται από τη λατινική λέξη aurum, που σύμφωνα με κάποιες πηγές σημαίνει «λαμπερή αυγή»[12], από την σαμπινική λέξη ausum, που κι αυτή σημαίνει «λαμπερή αυγή»[13] . Σύμφωνα με κάποιους προσδιορισμούς σε λατινικά λεξικά, όμως, η έννοια της λέξης aurum επεκτείνεται στη σημερινή σημασία της λεξης μέταλλο[14]. Οι διαφωνίες μεταξύ των ετυμολογιών είναι πιθανό να υφίσταται εξαιτίας της συσσώρευσης των αποδείξεων από την αρχαιολογία για τη μεγάλη αρχαιότητα της χρήσης του πολύτιμου αυτού μετάλλου στον πολιτισμό, σύμφωνα και με την έκφραση «γνωστό από την αυγή του πολιτισμού»[15]. Και με αυτόν το σεβασμό έχει υιοθετηθεί η σημερινή σημασία της λέξης aurum, άσχετα με την αρχική ετυμολογική σημασία που είχε στη λατινική γλώσσα[16].
Tο αποθεματικό δυναμικό κοιτασμάτων χρυσού στην Ελλάδα

Στην ανατολική Χαλκιδική και συγκεκριμένα στην περιοχή Ολυμπιάδας, βρίσκεται ένα από τα σημαντικότερα πολυμεταλλικά μεταλλεύματα χρυσού παγκοσμίως, το οποίο περιλαμβάνει αποθέματα (βέβαια και πιθανά) 14,53 εκατ. τόνων με περιεκτικότητες 9,31g/t Au, 128,59g/t Ag, 4,18% Pb, 5,57% Zn. Στην ίδια περιοχή έχει ανακαλυφθεί και το κοίτασμα πορφυρικού χρυσού των «Σκουριών» με εκτίμηση των εκμεταλλεύσιμων μεταλλευτικών αποθεμάτων σε 153,6 εκ. τόνους με μέση περιεκτικότητα 0,89 g/t Au, 0,56% Cu [17]. Επί του παρόντος[18] η παραγωγική εκμετάλλευση περιορίζεται στο κοίτασμα των Μαύρων Πετρών στην περιοχή Στρατονίκης με διαθέσιμο αποθεματικό δυναμικό 2,12 εκατ. τόννων μικτού θειούχου μεταλλεύματος και περιεκτικότητες 7,62% Pb, 10,25% Zn, 179g/t Ag. Η εξορυκτική παραγωγή του μεταλλείου ανέρχεται περίπου σε 200.000 τόννους ενώ στο εργοστάσιο εμπλουτισμού Στρατωνίου, παράγονται ετησίως 25.300 τόννοι αργυρούχου συμπυκνώματος μολύβδου (γαληνίτη) και 42.100 τόννοι συμπυκνώματος ψευδαργύρου (σφαλερίτη) οι οποίοι στο σύνολό τους πωλούνται σε μεταλλουργίες του εξωτερικού[19]. Επίσης στην περιοχή του Κιλκίς (Ποντοκερασιά, Γερακαριό, Βάθη) υπάρχουν κοιτάσματα πορφυριτικού χαλκού-χρυσού, πέραν του προσχωματικού χρυσού, που σχετίζεται με αλλουβιακές αποθέσεις και προσχώσεις των χειμάρρων Αξιού και Γαλλικού ποταμού[20]. Στην Θράκη υφίστανται επίσης σημαντικά κοιτάσματα επιθερμικού χρυσού α) στην περιοχή Περάματος & Πετρωτών Νομών Ροδόπης και Έβρου με εκμεταλλεύσιμα αποθέματα 11 εκατομμυρίων τόννων με μέση περιεκτικότητα σε χρυσό 3,8 g/tn και β) στην περιοχή Σαπών, Νομού Ροδόπης με αποθέματα 1,5 εκατ. τόννων εκμεταλλεύσιμου χρυσοφόρου μεταλλεύματος[21][22] Αν προστεθεί ο χρυσός από τα συνολικά βεβαιωμένα αποθέματα όλων των ανωτέρω μεταλλογενετικών τύπων, ανέρχεται -σύμφωνα με μελέτη του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ)- περίπου σε 450 τόννους ανακτήσιμου χρυσού, γεγονός που σε περίπτωση μεταλλουργικής παραγωγής, θα καθιστούσε την Ελλάδα σημαντική παραγωγό χρυσού[23][24]

Εκτός από τις μεθόδους βιομηχανικής κλίμακας για την εξόρυξη του χρυσού, τελευταία κερδίζει έδαφος και η μικρής κλίμακας συλλογή του χρυσού, δηλαδή η χρήση "κοσκίνων", το γνωστό gold panning, η αρχαιότερη μέθοδος εξαγωγής χρυσού από προσχωσιγενή κοιτάσματα. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται κυρίως για ερασιτεχνικούς λόγους συνδυαζόμενη με την φυσιολατρία και τον γεωτουρισμό[25].
Χρήσεις
Κοσμηματοποιία

Μεγάλη είναι η αξία του χρυσού στην κατασκευή κοσμημάτων. Εκεί ελάχιστα χρησιμοποιείται καθαρός αλλά με προσμείξεις. Η καθαρότητά του μετράται είτε με καράτια (24 καράτια είναι ο καθαρός χρυσός) είτε με χιλιοστά (1000 χιλιοστά ο καθαρός χρυσός). Στα κοσμήματα χρησιμοποιείται η ποιότητα των 14 καρατιών (585 χιλιοστά) και η ποιότητα 18 καρατιών (750 χιλιοστά). Συνήθως είναι αποδεκτή μία φύρα 10% χρυσού για την επεξεργασία και το γυάλισμα των κοσμημάτων. Η αξία ενός κοσμήματος συνήθως καθορίζεται από το βάρος του καθαρού χρυσού, την εργασία του και την αξία των πολύτιμων λίθων που περιέχει. Πολλές φορές η αξία των λίθων αυτών είναι πολλαπλάσια του χρυσού.
Ιατρική

ιστορικά στην λεγόμενη «χρυσοθεραπεία», όπου ο χρυσός και οι ενώσεις του αποτελούν συστατικά φαρμάκων για πολλές παθήσεις όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, αλλά, και πρόσφατα, κάποιες μορφές καρκίνου,
στα stents για την απόφραξη αρτηριών,κλπ.,
σε εμφυτευμένες ιατρικές συσκευές όπως βηματοδότες και αντλίες ινσουλίνης,
στην «Βιο-βαλλιστική», δηλαδή την επακριβώς ελεγχόμενη έγχυση κλώνων DNA αναμεμιγμένων σε χρυσόσκονη επί συγκεκριμένων κυττάρων για διερεύνηση των σχετικών αντιδράσεων),
σε εφαρμογές microchip drug delivery, όπου μικροσκοπικές δόσεις φαρμάκων τοποθετούνται εντός χρυσού περιβλήματος και εισάγονται στο σώμα του ασθενούς, εκλύοντας ηλεκτρονικά ελεγχόμενες, δόσεις του φαρμάκου.

Παραπομπές και σημειώσεις

Εννοείται στις συνηθισμένες συνθήκες, δηλαδή σε θερμοκρασία 25°C και υπό πίεση 1 atm
Meteorites delivered gold to Earth - BBC News
Where does all Earth's gold come from? Precious metals the result of meteorite bombardment, rock analysis finds - ScienceDaily
http://www.ees.rochester.edu/ees119/reading2.pdf
Meteor Shower Rained Gold On Ancient Earth
http://www.nature.com/nature/journal/v477/n7363/full/nature10399.html#/access
«Liquidity in the global gold market» (PDF). World Gold Council. Απρίλιος 2011. Ανακτήθηκε στις 16 Ιουνίου 2015.
Soos, Andy (2011-01-06). «Gold Mining Boom Increasing Mercury Pollution Risk». Advanced Media Solutions, Inc. (Oilprice.com). Ανακτήθηκε στις 2011-03-26.
Χρ. Γ. Ντούμας, «Η προέλευση του ονόματος του χρυσού» Αρχειοθετήθηκε 2011-07-22 στο Wayback Machine., εφημ. Η Καθημερινή, 2 Μαΐου 2010.
Oxford English Dictionary
Hesse, R W. Jewelrymaking Through History: An Encyclopedia, Greenwood Publishing Group, 2007 ISBN 0-313-33507-9
Supporting references – "shining dawn" Google-scholar & Google-books Retrieved 2012-06-07
Christie, A and Brathwaite, R. Mineral Commodity Report, Institute of geological and Nuclear sciences Ltd – Retrieved 2012-06-07
Notre Dame University Latin Dictionary Retrieved 2012-06-07
Maspero, G and Sayce, A H (1910) The Dawn of Civilization: Egypt and Chaldæa
Crooks, G R; Ingersley, C F and Schem, A J. A new Latin-English school-lexicon: on the basis of the Latin-German lexicon of Dr. C. F. Ingerslev, J.B. Lippincott, 1861 Retrieved 2012-06-07
«Ο τομέας μικτών θειούχων κοιτασμάτων (χρυσού, αργύρου, μολύβδου, ψευδαργύρου, χαλκού)».
«Ο απολογισμός του 2013 για την ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ ΑΕ».
«Ο Ελληνικός Χρυσός. Το αποθεματικό δυναμικό του χρυσού στην Ελλάδα».
«Το μεταλλείο Αβρέτ Χισάρ, ο Κασβίνσκυ και ο χρυσός του Μακεδονικού Κιλκίς».
«Ο τομέας ευκατέργαστου χρυσού».
«"Χρυσωρυχείο" η Θράκη: το Έργο Χρυσού Περάματος στη Θράκη».
«Ο χρυσός στην Ελλάδα και αλλού!».
Η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων χρυσού στην Ελλάδα. Νομικό Καθεστώς και προοπτικές ανάπτυξης
«Ερασιτεχνικό Gold panning και γεωτουρισμός».

Εγκυκλοπαίδεια Φυσικής

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License