Το Πυργί είναι το μεγαλύτερο από τα χωριά της Χίου. Είναι πλουσιότατο και σπουδαιότατο από λαογραφικής, αρχαιολογικής και γλωσσικής άποψης. Το χωριό που βρίσκεται στην ανατολικό-μεσημβρινή πλευρά του λόφου Πατέλλα, είναι ωοειδές, περιβαλλόμενο από μεσαιωνικό περίβολο, ο οποίος αποτελεί τον εξωτερικό τοίχο των ακραίων σπιτιών του. Επειδή ελάχιστα πλήγηκε από τον σεισμό του 1881 διατηρεί και εσωτερικά τη μεσαιωνική του όψη.

Οι δρόμοι είναι στενοί, τα σπίτια ψηλά, διώροφα και τριώροφα τα περισσότερα και συνεχόμενα μεταξύ τους κατά μήκος των δρόμων, κατά την αρχαία εποχή αρκετά σπίτια είχαν πυραμοειδή στέγη (τραβάκα).Οι δρόμοι είναι γραφικότατοι τα σπίτια των οποίων , συνδέονται με τα απέναντι με αψίδες (δοξαράδες).

Πυργί Χίου

Έχει μεγάλη τετραγωνική πλατεία (λιβάδι) στην οποία γίνονται τα πανηγύρια του χωριού και πολλούς ναούς, από τους οποίους ξεχωρίζει ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου που εορτάζεται στις 15 Αυγούστου, στο πανηγύρι της οποίας έρχονται πάρα πολλοί επισκέπτες από τη Χίο και την Αθήνα για να θαυμάσουν τον Πυργούσικο χορό ο οποίος είναι ιδιόμορφος, γρήγορος και ορμητικός και αποτελείται από βηματισμούς μικρούς και γρήγορους προς τα εμπρός, προς τα πίσω και προς τα πλάγια. Χορεύεται από τρεις χορευτές , δύο άντρες και μια γυναίκα στη μέση η οποία κρατιέται «αγκαζέ» από τους δύο καβαλιέρους από τη μια και την άλλη πλευρά.

Το Πυργί ονομάστηκε έτσι από το μεγάλο και ψηλό πύργο του, γύρω από τον οποίο χτίστηκε το σημερινό χωριό από πολλούς μικρούς και μεγάλους οικισμούς.

Οι οικισμοί αυτοί ήταν:

1) Το Πυργί ή Πυργούσικο, στο οποίο συνενώθηκαν όλοι οι παρακάτω οικισμοί.

2) Το Χαλκιός 3) Καλλικάδος, 4) Σώζοντα. Για τον οικισμό αυτό από την παράδοση λέγεται μέχρι σήμερα ότι πειρατές οι οποίοι αποβιβάστηκαν στον Εμποριό ήρθαν και τον λεηλάτησαν και πολλούς από τους κατοίκους τους κατάσφαξαν. 5) Μάναγρος 6) Κέρος ή Άνω Χωριό 7)Εμποριός 8) Άνω Φανά

9) Μαγιάτικος 10) Δότια 11) μικροί οικισμοί από τα Μπρούκια α)Αγ.Γεώργιος β) Αγ.Θεόδωροι.

Το χωριό έχει πολλούς και εύφορους κάμπους και παράγει μαστίχα, λάδι, αμύγδαλα Δημητριακά και όσπρια παλιότερα καπνό και βαμβάκι από το οποίο κατασκευάζονταν τα ρούχα των Πυργούσων και τα ανδρικά και τα γυναικεία .Έχει (αναφέρετε στο 1963) 2000 κατοίκους οι οποίοι ξεχωρίζουν από τους άλλους κατοίκους της Χίου για την εμμονή τους στα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμα.

Έχει μεγάλη λαογραφική σημασία γιατί είναι το μόνο χωριό στη Χίο το οποίο διατηρεί εν μέρει την παλιά τοπική φορεσιά και πολλά ήθη και έθιμα ιδιόμορφα και πολύ αξιοπερίεργα. Οι ηλικιωμένες γυναίκες διατηρούν την παλιά τοπική φορεσιά που αποτελείται από φόρεμα πτυχωτό που ονομάζεται πρηστίδα με περιστήθιο επίσης πτυχωτό , από τα μπουστομάνικα (μανίκια τα οποία έχουν ιδιόμορφα κεντήματα) και από το επίσης κεντητό στηθόπανο (γεμενί) και τον ιδιότυπο κεφαλόδεσμο (σαρίκι ή μαντήλι) με διάφορα κεντήματα και κοσμήματα (καρκαβελόνους) .

Η φορεσιά των ανδρών αποτελείται από μακρύ λευκό ένδυμα (ποδιά) ανοικτό στα πλάγια από τη μέση και κάτω και παντελόνι πτυχούμενο στους αστραγάλους σαν φυσαρμόνικα . Ελάχιστοι την φορούν ακόμη. (1963) . Τις φορεσιές ανδρικές και γυναικείες ύφαιναν οι γυναίκες του χωριού.

Τα σπίτια της πλατείας και κάποια άλλα μέσα στο χωριό έχουν εξωτερικά ασβεστώδες επίχρισμα περίεργο, με διάφορα γραμμικά εγχάρακτα σχέδια (ή στολίδια), τα οποία , κατ΄ άλλους μεν είναι ανατολίτικη τεχνοτροπία , κατ΄ άλλους δε Ιταλικής προελεύσεως (STUCCO). Το επίχρισμα αυτό με τα διάφορα σχέδια λέγεται στη γλώσσα του χωριού «ΞΥΣΤΑ» . Τα ξυστά αρχίζουν πάντα σχεδόν από τα μισά της πόρτας και σε άλλα σε άλλα πάνω από την πόρτα. Τα σχέδια τους αποτελούνται από τετράγωνα, ρόμβους, τρίγωνα, πολλά απ’ αυτά έχουν μπουκέτα σε βάζο, πελαργούς, κλαδιά δέντρων, φύλλα στενόμακρα κλπ. Τα ξυστά γίνονται κατ΄ αρχή με ένα καλό επίχρισμα, μετά γίνεται ένα δεύτερο επίχρισμα από μαύρη άμμο την οποία φέρνουν από τη θάλασσα τα Μαύρα Λιλάδια ή Μαύρο Γιαλό. Όταν ενωθούν περνούν ένα τρίτο επίχρισμα (ασβέστη) στον οποίο όταν είναι φρέσκος χαράζουν με το διαβήτη και το χάρακα τα σχέδια . Μετά χαράζουν τα σχέδια με το πιρούνι και μένει το άσπρο. Το χαραγμένο παίρνει σκούρο χρώμα και τότε παρουσιάζεται μια παράξενη ποιότητα απαλού ανάγλυφου. Το χωριό έχει μεσαιωνική όψη. Η συγκέντρωση όλων των συνοικισμών έγινε πιθανότατα πριν τον 13ο αιώνα και αυτό έγινε για την ασφάλεια των κατοίκων.

Ο πύργος του χωριού χτίστηκε την εποχή των Γενουατών περιβαλλόταν από ισχυρότατο τετραγωνικό τείχος στην ΝΑ και ΝΔ γωνία του οποίου υπάρχουν ακόμα από ένας ψηλός πυργίσκος (Πυργόπουλο). Φαίνεται ότι και στις άλλες δύο γωνίες υπήρχαν τέτοιοι πυργίσκοι οι οποίοι καταστράφηκαν. Το εσωτερικό του πύργου ο χώρος που περικλείεται από το τετράγωνο του τείχους και οι δύο κυκλικοί πυργίσκοι πουλήθηκαν πριν από πολλά χρόνια σε ιδιώτες οι οποίοι έχτισαν σπίτια. Εσωτερικά του τετράγωνου τείχους υπήρχε και υπάρχει (1963) πηγάδι. Εξωτερικά αυτού υπάρχουν δρόμοι που σχηματίζουν δύο ομόκεντρα τετράγωνα με κέντρο τον πύργο. Ο πύργος είναι τετράγωνος και οι τρεις από τις τέσσερις (εκτός από τη Νότια) πλευρές του διατηρούνται. Καμιά οροφή δεν διατηρείται. Στην κορυφή υπήρχαν τριγωνικές επάλξεις οι οποίες ήταν το καλλιτεχνικό πράγματι κόσμημα όχι μόνο του πύργου αλλά και του χωριού. Δυστυχώς όμως κατεδαφίστηκαν προ 25ετείας (1938) αφού χαρακτηρίστηκαν από μηχανικούς ως ετοιμόρροπες.

Εξωτερικά το χωριό περιβαλλόταν από ψηλό τείχος. Υπήρχαν δε δύο μόνο έξοδοι από αυτό που έκλειναν με σιδερένιες πύλες. Η μια ανατολικά (κάτω πόρτα) και η άλλη δυτικά (πάνω πόρτα). Αυτές είναι και μέχρι σήμερα οι κύριες έξοδοι από το χωριό. Η έκταση του χωριού πριν από το 1821 περιοριζόταν μόνο εντός των τειχών. Πολύ αργότερα επεκτάθηκε και έξω από αυτά προς την ανατολική και δυτική κατεύθυνση.

Το Πυργί έχει τις περισσότερες εκκλησίες από κάθε άλλο χωριό της Χίου, συναγωνιζόμενο ως προς το πλήθος των εκκλησιών και αυτή ακόμα την πρωτεύουσα. Το Πυργί συναγωνίζεται και η Βολισσός η οποία μαζί με το Πυργί ήταν ανεξάρτητες εκκλησιαστικά από την υπόλοιπη Χίο και ως προς το πλήθος και ως προς τη σπουδαιότητα των εκκλησιών. Η εκκλησία του Πυργίου ήταν ανεξάρτητη και ήταν άλλοτε όπως και η Βολισσός έδρα επισκόπου. Κοντά στην πλατεία είναι ο μικρός αλλά κομψός Βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων πλινθόκτιστος, τύπου Νέας Μονής, αλλά νεώτερος (ΙΓ΄ αιώνος)με άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες.

Οι τοιχογραφίες είναι πολύ αξιόλογες και αναπαραστούν σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Η ύπαρξη της μικρής αυτής εκκλησίας στο μέρος όπου βρίσκεται μαρτυρεί ότι το χωριό δεν συγκροτήθηκε πρώτα από τους γενουάτες αλλά ότι στο υπάρχον ήδη χωριό συγχωνεύτηκαν με τη μορφή οικισμών οι άλλες εγκαταστάσεις των ξένων της υπαίθρου, τους οποίους περιέλαβαν οι γενουάτες στο νέο ισχυρό τείχος για λόγους ασφαλείας για όσο χρόνο οχύρωναν και τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται ότι οι γενουάτες φρόντιζαν για την αύξηση του πληθυσμού της Χίου τον οποίο είχαν εκμηδενίσει με τα χέρια τους. Εκτός των τοιχογραφιών σώζονται και μερικές αναμνηστικές επιγραφές.

Δυτικά του χωριού και σε απόσταση 6 χιλιομέτρων βρίσκονται τα αρχαία ερείπια του ναού του Φαναίου Απόλλωνος .στη θέση αυτή γίνονταν επανειλημμένα ανασκαφές και η τελευταία το 1934 από το Χιώτη αρχαιολόγο Κ. Κουρουνιώτη. Κατά τις ανασκαφές αυτές αποκαλύφθηκε μέρος των θεμελίων του ναού θραύσματα κιόνων Ιωνικού ρυθμού, αγγεία Ναυκρατικά, αγαλματίδιο επίχρυσο και άλλα κομψοτεχνήματα που φυλάσσονται στο Χιακό μουσείο. Σε ένα διπλανό αγρό βρέθηκε πλάκα πολύ μεγάλων διαστάσεων η οποία κάλυπτε κατά πάσα πιθανότητα τάφο.

Πυργί Χίου

Λίθοι και πλάκες με ράμματα βρέθηκαν (αυτά πριν την ανασκαφή του Κ. Κουρουνώτη) και σε άλλα σημεία γύρω από το ιερό. Ο Ιερώνυμος λέει ότι ο τάφος του Οινοπίωνα βρισκόταν στο ναό του Φαναίου Απόλλωνος. Προς τα δυτικά του χωριού είκοσι λεπτά της ώρας στο δρόμο προς Φανά, βρίσκονται αθρόα λείψανα μεσαιωνικού συνοικισμού που ονομάζεται Θόλος από κάποιο κτίριο που βρίσκεται κοντά στη βρύση του Μαναγρού. Σε ένα από τους ερειπωμένους ναΐσκους που βρίσκονται στον Μαναγρό, που είναι της Παναγιάς των Εισοδίων, υπάρχουν εντοιχισμένα πάρα πολλά αρχιτεκτονικά κομμάτια, κοσμήματα ή στολίδια προερχόμενα κυρίως από ένα μετρίου μεγέθους ιωνικό κτίριο, το οποίο αποτελούσε θαυμάσιο υπόδειγμα, πλούσια διακοσμημένου αρχαϊκού μικρασιατικού ναού. Λίγα μέτρα προς τα δυτικά αυτής της εκκλησίας στην οποί βρίσκονται τα αρχιτεκτονικά μέλη, υπάρχουν εκτός αγρού διάφοροι λίθοι μεγάλοι, που επιτρέπουν την υπόθεση ότι πρόκειται για αρχαία περίβολο Ως προς τον πλούτο των αρχιτεκτονικών κοσμημάτων μόνο με το θησαυρό των Σίφνιων των Δελφών και το Ερεχθείο μπορεί να συγκριθεί το ιωνικό κομψοτέχνημα που αποτελεί ο μικρός αυτός ναΐσκος ,αλλά είναι και πιο ιδιόρρυθμα από αυτά και έχουν ίσως μεγαλύτερη σπουδαιότητα για την ιστορία της ιωνικής τέχνης τα τεμάχια του ναού αυτού. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ή στο Μαναγρό ή κάπου κοντά ήταν ο κομψότατος αυτός ναός και ίσως είναι ο ναός αυτός αφιερωμένος στο Διόνυσο και τον Ηρακλή, του οποίου βρέθηκαν διάφορες επιγραφές,, μία στην Ελάτα άλλη στη Καλαμωτή και Τρίτη στο Πυργί. Η διασπορά των επιγραφών δεν έχει σημασία γιατί μπορεί και ο τόπος αυτός –όπως και το Φαναίο ιερό να χρησίμευαν για όλα τα διπλανά σα λατομείο ετοίμων μαρμάρων.

ΔΟΤΙΑ Τα Δότια είναι ένας μεγάλος κάμπος του χωριού και απέχει γύρω στα 10 χιλ. από το Πυργί με ναό του Αγ. Γεωργίου. Κοντά στο ναό σώζεται πύργος τετραγωνικός του οποίου οι πλευρές συγκλίνουν μέχρι το ? ή 1/5 του ολικού ύψους του και μετά ανεβαίνουν κατακόρυφα. Ο πύργος χτίστηκε επί των Γενουατών αλλά οι οροφές και η νότια πλευρά καταστράφηκαν από το χρόνο. Διατηρούνται εν μέρει οι επάλξεις του και το εξωτερικό τείχος το οποίο τον περιέβαλλε και οι δύο κυκλικοί πυργίσκοι στα άκρα της ανατολικής πλευράς του τείχους ημικατεστραμμένοι. Στα Δότια βρέθηκαν τάφοι και μια αρχαία μαρμάρινη κεφαλή.

Στο Αγ. Γεώργιο Δοτίων υπάρχουν λίθοι πολλοί και μεγάλοι και κατάσπαρτοι σε μεγάλη απόσταση και κομμάτια κεράμων, λίθοι σκουρόχρωμοι τετράγωνοι και στα δυτικά του ναού υπήρχε κιονόκρανο ιωνικό (έλικες). Πολλοί λίθοι κατεργασμένοι από την ίδια ύλη είναι χτισμένοι στον πύργο των Δοτιών.

O Εμπορειός

Ο Εμπορειός ή Καμάρι είναι ένας ημικυκλικός ορμίσκος που επέχει από το Πυργί 6 km . Είναι το επίνειο του Πυργίου.

Στον Εμπορειό έκανε ανασκαφές η Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, οι οποίες άρχισαν από το 1953.Κατά τις ανασκαφές αποκαλύφθηκε μια πόλη η οποία είχε ιδρυθεί – όπως διαπιστώθηκε πρόσφατα – κατά τους τελευταίους αιώνες της Νεοελληνικής εποχής και άρχισε να ακμάζει μαζί με τους αρχαιότερους πολιτισμούς της Τροίας. Η πόλη αυτή σύμφωνα με τον διενεργήσοντα τις ανασκαφές Κ. Σίνκλαιρ Χούντ παρουσίαζε κατά την περίοδο του χαλκού εκδηλώσεις πολιτισμού όπως της Τροίας κατά τη 3η και 2η χιλιετηρίδα π.Χ. Τα ευρήματα και τα ερείπια των ανασκαφών του Εμπορειού αντιπροσωπεύουν όχι μόνο τον πολιτισμό των προϊστορικών αιώνων , από τα τελευταία χρόνια της Νεολιθικής Εποχής ως τη Μυκηναϊκή περίοδο αλλά και τη μεταγενέστερη εποχή επειδή η πόλη ξαναχτίστηκε κατά την Αρχαϊκή περίοδο τον 7ο αιώνα π.Χ. και καταστράφηκε τελικά από τους άραβες όταν αυτοί έκαναν επιδρομή στο Αιγαίο και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη από το 674-678 μ.Χ. Πιστεύεται ότι ο πληθυσμός του Εμπορειού εγκαταστάθηκε μετά την καταστροφή στο Πυργί και τα ευρήματα των ανασκαφών του Εμπορειού είναι αποκαλυπτικότατα για τον πολιτισμό των περιόδων τις οποίες αντιπροσώπευαν. Τα ευρήματα αυτά βρίσκονται στο μουσείο της Χίου τα οποία είναι ανάγκη να επανέλθουν στον Εμπορειό και να τοποθετηθούν σε ιδιαίτερο Μουσείο το οποίο μπορούν να χτίσουν οι φιλότιμοι πλούσιοι της Χίου που έχουν χτίσει κατοικίες στον Εμποριό. Είναι δε αυτά υπεραρκετά για ιδιαίτερο μουσείο και επιβάλλεται να βρίσκονται κοντά στον τόπο της προέλευσης τους. Όταν μάλιστα συμπληρωθεί η μελέτη των ευρημάτων θα καταπλήξουν τους επισκέπτες του.

Ο όρμος του Εμπορειού προστατεύεται από τους νότιους ανέμους με μια χερσόνησο στην οποία είχε ιδρυθεί ο οικισμός της περιοχής κατά την εποχή του χαλκού.

Στη ΝΑ πλαγιά του βραχώδους λόφου του προφήτη Ηλία και μέχρι το ύψος της ακροπόλεως ανακαλύφθηκαν από τον κ. Χουντ τα ερείπια 50 περίπου οικιών της αρχαϊκής πόλεως του 7ου μ.Χ. αιώνα. Μέσα στο τείχος του οικισμού αυτού αποκαλύφθηκε ο ναός της Αθηνάς και παλάτι του Βασιλιά του τόπου. Οι δρόμοι ανόδου στη πόλη του 7ου μ.Χ. αιώνα και στην σύγχρονη τους αρχαϊκή ακρόπολη ήταν λαξευτοί ή κτιστοί στους βράχους των πλαγιών του γυμνού από χώματα λόφου του προφήτη Ηλία . Η αρχαιολογική έρευνα διαπίστωσε το κύριο δρόμο σε μήκος 300 μέτρων και διαπιστώθηκε ότι ήταν σε σύστημα ζιγκ-ζαγκ. Τα πενήντα σπίτια του οικισμού του 7ου π.Χ. αιώνα , τα ερείπια του ναού της Αθηνάς και της κατοικίας του άρχοντα στην ακρόπολη μας επιτρέπουν να έχουμε μια μοναδική εικόνα ελληνικής πόλεως της αρχαϊκής περιόδου.

Τα σπίτια αυτά προκαλούν μεγάλη εντύπωση για την εξαιρετική επιμέλεια που έχουν κτιστεί και μας δίνουν ακόμη ένα παράδειγμα της καλαισθησίας των ελλήνων των χρόνων εκείνων. Ο συγκεκριμένος οικισμός αποδεικνύεται από τα ερείπια του ότι ήταν ιδιαίτερα πλούσιος . Οι Άγγλοι αρχαιολόγοι παραδέχονται ότι ο οικισμός αυτός ονομάζεται «Λευκώνιο» από τις άσπρες πέτρες από τις οποίες ήταν κτισμένα τα σπίτια και ότι μπορεί να ήταν η πόλη που αναφέρει ο Θουκυδίδης (8,24) ότι κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο οι Αθηναίοι έκαναν αποβάσεις «εν τε Καρδαμύλη…και εν Βολίσκω» επίσης «εν Φαναίς» και τελευταία «εν Λευκονίω» .Τα στρατηγικά του Πολυαίνου αναφέρουν ότι εξ’ αιτίας μιας πόλης που ονομαζόταν Λευκωνία ή Λευκώνιο οι Χιώτες βρίσκονται σε πόλεμο με τους κατοίκους της απέναντι Μικρασιατικής Ερυθραίας.

Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση το Λευκώνιο (ή Λευκωνία) χτίστηκε από οικογένειες που είχαν εξοριστεί από την κυρίως πόλη της Χίου επειδή τα μέλη τους είχαν φονεύσει το Βασιλιά της Χίου σε φιλονικία η οποία άναψε κατά τη διάρκεια ενός γαμήλιου συμποσίου. Από τα ευρήματα αποδεικνύεται ότι η πόλη βρίσκεται κατά την εποχή αυτή σε επικοινωνία με άλλες ελληνικές πόλεις της ανατολικής περιοχής του Αιγαίου και με την Κόρινθο. Στην Κορυφή της αρχαϊκής ακρόπολης ανακαλύφθηκε από τον κ. Χούντ ένας ναός της Αθηνάς και το ανάκτορο του βασιλιά του οικισμού το οποίο έχει απλό «μεγαροειδές» σχήμα διαστάσεων 18 επί 6 περίπου μέτρων. Ο Βασιλιάς κατοικούσε εντός των τειχών της ακρόπολης χωρίς άλλα οικοδομήματα εκτός από το ανάκτορο και το ναό σύμφωνα με το έθιμο που τηρούνταν και στην ακρόπολη των Αθηνών στην αρχαιότατη εποχή. Ο ναός είχε διαστάσεις 10 επί 6 μέτρων περίπου. Μέσα στο ναό αυτό βρέθηκαν το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος της θεάς και μια τετράγωνη τράπεζα προσφορών ( το άγαλμα της θεάς ήταν ξύλινο «ξόανο» και είχε εννιά διακοσμητικά εξαρτήματα από μόλυβδο τα οποία κατέληγαν σε κεφάλια γρυπών και τα οποία εκτίθονται στο μουσείο της Χίου. Έξω από το ναό στη βόρεια πλευρά του υπήρχε ο βωμός για τις θυσίες .Ο βωμός είχε ορθογώνιο σχήμα και ήταν κοίλος περικλειόταν δε από μικρό τείχος. Αργότερα μετά την εγκατάλειψη των οικιών της Ν.Α. πλαγιάς και την ανάπτυξη της πόλης κοντά στην παραλία του όρμου κτίστηκε στην είσοδο του ναού βωμός χωρίς κοιλότητα. Τα αγγεία , τα πήλινα κουταλάκια («ειδώλια») και γενικά τα αφιερώματα τα οποία βρέθηκαν μέσα στο ναό της ακρόπολης είναι όλα σχεδόν από τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής της Χίου. Μεταξύ των ευρημάτων του ναού είναι λύχνοι , πιάτα και το κάτω μέρος μικρού μαρμάρινου αγάλματος αρχαϊκής κόρης, 15 πήλινα αγαλματάκια , τα οποία παριστάνουν μορφές γυναικών και άλλα διάφορα. Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. όταν εγκαταλείφθηκε ο οικισμός του πρ.Ηλία είχε ιδρυθεί στην παραλία του Εμπορειού ένα άλλο ιερό πιθανώς πλουσιότερο από εκείνο της ακρόπολης. Το Ιερό αυτό λατρεύονταν προς τιμή της Ήρας και του Απόλλωνα. Τα ευρήματα του ιερού ναού της παραλίας αποδεικνύουν ότι είχε χτιστεί ο ναός αυτός κατά τον 7ο & 6ο π.Χ. αιώνα. Στην παραλία του όρμου βρέθηκαν κομμάτια ενός αγάλματος από μάρμαρο του Απόλλωνα του 5ου π.Χ. αιώνα φυσικού μεγέθους. Ο ναός αυτός είχε 4 Ιωνικούς κίονες του 5ου π.Χ. αιώνα. Κατά τα προχριστιανικά ευρήματα του Εμπορειού προκύπτει ότι η περιοχή αυτή είχε κατοικηθεί κατά τα τελευταία χρόνια της Νεολιθικής εποχής και ότι οι κάτοικοι αυτής είχαν εγκατασταθεί κατά την εποχή του Χαλκού δηλαδή κατά την 3η και 2η χιλιετηρίδα π.Χ. στη χερσόνησο που βρίσκεται νότια του όρμου και ότι σε αυτήν είχαν ιδρύσει ακρόπολη η οποία προστατευόταν από τείχος . Συγχρόνως είχε αναπτυχθεί οικισμός και έξω από την ακρόπολη της χερσονήσου και κοντά στην παραλία του όρμου. Η ζωή του οικισμού της παραλίας του όρμου συνεχίζεται μέχρι της τελευταίας Μυκηναϊκής περιόδου της εποχής του χαλκού. Αργότερα κατά τις αρχές της 1ης χιλιετηρίδας π.Χ. κατά τη γεωμετρική περίοδο , ιδρύθηκε στο ύψωμα του πρ. Ηλία υπαίθριος ναός στην έκταση του ναού της Αθηνάς του 7ου π.Χ. αιώνα της αρχαϊκής περιόδου για την εξυπηρέτηση της πόλης. Κατά το τέλος του 7ου αιώνα είτε εξ αιτίας κάποιου σεισμού , είτα γιατί σταμάτησαν να υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι εχθρικών επιθέσεων ο οικισμός του πρ. Ηλία εγκαταλείφθηκε και μεταφέρθηκε δυτικά του λιμανιού στη θέση «Πίντακας» και αργότερα στη παραλία του όρμου. Ο ναός της Αθηνάς στο ύψωμα του πρ. Ηλία εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται και στη κλασική περίοδο καθώς και στα χρόνια της ελληνιστικής περιόδου ίσως μέχρι τον 2ο π.Χ. αιώνα. Η ζωή της πόλης της παραλίας του Εμπορειού συνεχίζεται και κατά τη Ρωμαϊκή εποχή και κατά την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας επειδή κατά τους χρόνους του Ιουστινιανού χτίστηκε ναός Βασιλικής με μεγάλο Βαπτηστήρι για την ανέγερση του οποίου χρησιμοποιήθηκαν και αρχιτεκτονικά μέλη του ειδωλολατρικού ναού του 5ου π.Χ. αιώνα. Τον 6ο μ.Χ. αιώνα χτίστηκε πάνω στο βραχώδη λόφο της χερσονήσου του όρμου ( εκεί που βρέθηκαν τα ερείπια της 3ης και 2ης χιλιετίας π.Χ. καθώς και ίχνη κλασικών χρόνων ) ένα βυζαντινό φρούριο με περίβολο 300 μέτρα μήκος και 100 μέτρα πλάτος . Προς το μέρος της ξηράς το φρούριο είχε τρεις ορθογώνιους πύργους διαφορετικού μεγέθους και τη Κύρια πύλη προς τη βόρεια πλευρά και προς το μέρος του όρμου. Μια μικρότερη πύλη από τη νότια πλευρά επέτρεπε την κάθοδο προς την παραλία. Ο μεγαλύτερος από τους πύργους είχε στο εσωτερικό του διαμέρισμα που χρησίμευε ως αποθήκη εφοδίων της φρουράς των Βυζαντινών στρατιωτών. Στην αποθήκη του πύργου βρέθηκαν μεγάλοι πίθοι και αμφορείς κρασιού.

Γύρω στα 674-678 μ.Χ. το Βυζαντινό αυτό φρούριο καταστράφηκε καθώς και η Βασιλική με το Βαπτιστήρι από τους Άραβες όταν μετέβαιναν για την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Όταν η πόλη του Εμπορειού καταστράφηκε από τους Άραβες αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Κωνσταντίνος ο Δ΄ ο Πωγωνάτος ο οποίος κατέστρεψε τα πλοία των Αράβων με υγρό πυρ το 678 μ.Χ. Η αντίσταση του φρουρίου του Εμπορειού είναι δυνατόν να συνετέλεσε στην αποτυχία των σχεδίων των Αράβων οι οποίοι μάταια για 5 χρόνια προσπαθούσαν να κυριεύσουν την πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Λόγω της καταστροφής αυτής της πόλης του Εμπορειού οι κάτοικοι αποσύρθηκαν στα μεσόγεια και στο μέρος του σημερινού Πυργίου. Από το όνομα Εμποριός αποδεικνύεται ότι ήταν λιμάνι με μεγάλη εμπορική κίνηση και δικαιολογείται από την εξαγωγή μαστίχας των Μαστιχοχωρίων των Νοτίων χωριών της Χίου.

Από επιγραφή που βρέθηκε σε μια εκκλησία της περιοχής αποδεικνύεται ότι ο όρμος λεγόταν Εμποριός ή Εμπόριο και πριν από την καταστροφή της πόλης από τους Άραβες του χαλίφη Μωαβία του ιδρυτή της δυναστείας των Ομμεϊαδών , ο οποίος επιχείρησε την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως.

Το πιο κάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΖΗΝΩΝ τον Απρίλιο του 1963. Η μεταφορά του κειμένου στη δημοτική γλώσσα έγινε από την φιλόλογο Ειρήνη Κ. Βολάκη.

Το κείμενο αυτό έχει δημοσιευτεί από μένα σε 2 προσωπικές ιστοσελίδες και υπάρχει προτότυπο που μου άφησε ο Νικόλαος Ντούλης (παππούς μου) πριν τον θάνατο του το 1995

Δημοτική Ενότητα Μαστιχοχωρίων
Δημοτική Κοινότητα Πυργίου
Βενέτικο, το (νησίς)
Δότια, τα
Εμπορειός, ο
Καρύντα, η
Μονή Αγίου Γεωργίου, η
Πελαγόνησος, η (νησίς)
Πυργίον, το
Τοπική Κοινότητα Αρμολίων
Αρμόλια, τα
Τοπική Κοινότητα Βέσσης
Βέσσα, η
Τοπική Κοινότητα Ελάτας
Άγιος Στέφανος, ο (νησίς)
Ελάτα, η
Τοπική Κοινότητα Καλαμωτής
Αλμυρός, ο
Καλαμωτή, η
Κώμη, η
Τοπική Κοινότητα Λιθίου
Λιθίον, το
Λιμένας Λιθίου, ο
Τοπική Κοινότητα Μεστών
Καλόγερος, ο (νησίς)
Λιμένας, ο
Μερικούντα, η
Μεστά, τα
Νησάκι, το (νησίς)
Τραχύλια, τα
Τοπική Κοινότητα Ολύμπων
Ολύμποι, οι
Τοπική Κοινότητα Πατρικών
Πατρικά, τα