Περιφέρεια : Ηπείρου
Νομός : Άρτας
Η Άρτα είναι η πρωτεύουσα της Π.Ε. Άρτας της Περιφέρειας Ηπείρου και του Δήμου Αρταίων, καθώς και η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ηπείρου μετά τα Γιάννενα με πληθυσμό 24.079 κατοίκους. Στην είσοδο της πόλης βρίσκεται το φημισμένο πέτρινο Γεφύρι της Άρτας, σήμα κατατεθέν της πόλης, γνωστό από το ομώνυμο δημοτικό ποίημα.[1] Η πόλη είναι χτισμένη στη θέση της αρχαίας Αμβρακίας[2] και έχει ιδιαίτερα σημαντική βυζαντινή παράδοση από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1205-1479).
Ιστορία της Άρτας
Κλασσική και Ρωμαϊκή εποχή
Κύριο λήμμα: Αρχαία Αμβρακία
Η ίδρυση της αρχαίας Αμβρακίας τοποθετείται από τους αρχαιολόγους στο 625 π.Χ. Ιδρύθηκε από τον Γόργο, νόθο γιό του Κύψελου, τυράννου της Κορίνθου σε μια περιοχή που ανήκε στους Δρύοπες, και έλαβε μέρος στους Περσικούς πολέμους, διαθέτοντας επτά πλοία στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και πεντακόσιους οπλίτες στη Μάχη των Πλαταιών.[2]
Στον Αμβρακικό κόλπο υπήρχε επίνειον της Αμβρακίας με το όνομα Άμβρακος. Η Αμβρακία και ο Άμβρακος συνδέονταν με την πλακόστρωτη ή σκυρόστρωτη (χαλικόστρωτη) Ιερά Οδό πλάτος 12 μέτρων, εκ της οποίας έχουν αποκαλυφθεί 300m κοντά στο στάδιο της Άρτας[εκκρεμεί παραπομπή]. Διάσημοι Αμβρακιώτες ήταν ο γλύπτης Πολύστρατος, ο μουσικός Επίγονος, ο ποιητής της μέσης κωμωδίας Επικράτης και ο ολυμπιονίκης Λέων της 96ης Ολυμπιάδας (Παυσανίας). Το 500 π.Χ. κτίσθηκε στην Αμβρακία ο μεγάλος Ναός του Απόλλωνος Σωτήρος[3]. Τα ερείπιά του σώζονται κοντά στην Πλατεία Κιλκίς της σημερινής Άρτας. Επί βασιλέως Πύρρου, το 295 μ.Χ., η Αμβρακία έφτασε στη μέγιστη ακμή της, όντας πρωτεύουσα του βασιλείου του. Ο Πύρρος γέμισε την Αμβρακία με μεγάλες οικοδομές, ναούς, αγάλματα και ζωγραφικούς πίνακες.[2] Τότε χτίστηκε η αρχική μορφή του γεφυριού του Αράχθου, το Μικρό Θέατρο (κοντά στον Άγιο Κωνσταντίνο), το Μεγάλο Θέατρο (κοντά στον ναό του Απόλλωνα), και το Πρυτανείο (δίπλα στον ναό του Απόλλωνα).[4]
Μετά το θάνατο της Βασίλισσας της Ηπείρου Δηϊδάμειας B΄, το έτος 232 π.Χ., οι Ηπειρωτικές πόλεις αποφάσισαν να συνενωθούν πολιτικά, υπό το «Κοινό των Ηπειρωτών» ως ομόσπονδο κράτος με το δικό της κοινό αντιπροσώπων, ή συνέδριο όπως αναφέρονταν αλλά και κοινό νόμισμα. Το Κοινό των Ηπειρωτών έπαυσε να υπάρχει με τη ρωμαϊκή εισβολή του 168 π.Χ.
Η Αμβρακία επαναστάτησε κατά των Ρωμαίων αλλά υποχρεώθηκε να συνθηκολογήσει και ο ύπατος Marcus Fulvious Noviliorus διέταξε να μεταφερθούν πολλοί καλλιτεχνικοί θησαυροί της Αμβρακίας στη Ρώμη το έτος 168 π.Χ. Μετά το 31 π.Χ., οι Ρωμαίοι μετέφεραν τον πληθυσμό της στη Νικόπολη και, για 1.000 χρόνια, η πόλη ήταν έρημη, όπως μαρτυρεί και ο Παυσανίας.[2]
Βυζαντινή εποχή (324 μ.Χ. - 1205 μ.Χ.)
Μετά την ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η περιοχή ακολούθησε την πορεία του Θέματος Νικοπόλεως. Περί το έτος 1000 μ.Χ. εμφανίζεται το όνομα Άρτα, από το λατινικό artus, arta, artum = στενός, στενή, στενό[εκκρεμεί παραπομπή]. Κατ’ άλλη άποψη του Σεραφείμ Ξενόπουλου του Βυζαντίου[5] το όνομα προήλθε από το αρτίζομαι, και τη φράση «Άρτα αρτυμή του κόσμου» λόγω της παραγωγής σιτηρών που τάϊζε τον κόσμο.[εκκρεμεί παραπομπή] Στην περιοχή υπάρχουν πολλές εκκλησίες που χρονολογούνται από τον 9ο και τον 10ο αιώνα μ.Χ., η Άρτα αναφέρεται για πρώτη φορά την εποχή που ο Νορμανδός Βοημούνδος Α΄ της Αντιόχειας πολιόρκησε την πόλη.[6] Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό τη Δυναστεία των Κομνηνών είχε συνεχείς διασυνδέσεις με τη Δημοκρατία της Βενετίας και ήταν έδρα επισκοπής (1157).[6][7] Ο Ιουδαίος περιηγητής Μπενχαμίν οφ Τουδέλα την επισκέφτηκε (1165).[6] Στα τέλη του 12ου αιώνα η Άρτα έγινε Επίσκεψις υπό το Θέμα Νικοπόλεως.[7]
Δεσποτάτο της Ηπείρου
Κύριο λήμμα: Δεσποτάτο της Ηπείρου
Όταν οι Λατίνοι κατέκτησαν στην Δ΄ Σταυροφορία την Κωνσταντινούπολη η Άρτα καταγράφεται στην Λατινική διανομή, εισήλθε στο μερίδιο της Βενετίας.[6] Οι Βενετοί δεν πρόλαβαν να αναλάβουν τον έλεγχο, κατέφθασε ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, ίδρυσε τη δυναστεία του και δημιούργησε το δικό του κράτος το Δεσποτάτο της Ηπείρου.[6] Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, μαζί με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, θεωρούνταν η νόμιμη συνέχεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το έτος 1205 μ.Χ., ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, επιστρέφει εσπευσμένα στην Ήπειρο, κατόπιν έκκλησης για βοήθεια από τον διοικητή της Νικοπόλεως Σεναχηρείμ, αλλά τον βρίσκει νεκρό από τους στασιαστές Νικοπολίτες, οι οποίοι τον είχαν ήδη δολοφονήσει. O Μιχαήλ Κομνηνός βρίσκει την ευκαιρία να σφετερισθεί την περιουσία του Σεναχηρείμ και την κηδεμονία της πρώην αυτοκρατορικής επαρχίας του «Θέματος Νικοπόλεως» και αμέσως ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με νέα έδρα, την Άρτα, διαλύοντας τη συμμαχία με τον Βονιφάτιο Μομφερρατικό. Επί εποχής του Μιχαήλ Κομνηνού κτίζεται το Κάστρο της Άρτας, παρέμεινε η πρωτεύουσα του Δεσποτάτου στο μεγαλύτερο διάστημα της ύπαρξης του.[6] Στην πόλη σημειώθηκε σημαντική οικοδομική δραστηριότητα, πολλές εκκλησίες κτίστηκαν και πολλές άλλες ανακαινίστηκαν όπως η Εκκλησία της Παρηγορήτισσας και η εκκλησία της Κάτω Παναγιάς.[7] Μετά το 1227 δημιουργήθηκαν στην Άρτα νέες οχυρώσεις και έγινε η έδρα εκκλησιαστικού Συμβουλίου (1213, 1219, 1225).[6] Το Χρονικό των Τόκκων που γράφτηκε τον 15ο αιώνα την περιγράφει σαν "το επίκεντρο της αγροτικής γονιμότητας με πολλούς ταύρους, αγελάδες και άλογα". Η πόλη είχε απευθείας σύνδεση με τη Δημοκρατία της Βενετίας και τη Ραγκούζα, εξήγαγε κρέας, σαλάμι και λουκάνικα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα έδειξαν επίσης μια τοπική μορφή κεραμικής.[7]
Το Δεσποτάτο της Ηπείρου γεωγραφικά εκτείνονταν, νότια από την Πάτρα έως και τη μισή περίπου σημερινή Αλβανία μέχρι το Δυρράχιο και δυτικά από την Πρέβεζα έως τη Θεσσαλία και τις Πρέσπες. Το έτος 1210 μ.Χ. ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, συμμάχησε με τη Βενετία και επιτέθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας κατέλαβε μία σειρά από πόλεις επεκτείνοντας τα όρια του Δεσποτάτου: Λάρισα (έτος 1212), Δυρράχιο (1214), Κέρκυρα (1214). Επίσης κατέλαβε την παραλιακή ζώνη του Κορινθιακού κόλπου. Μετά τη Μάχη της Πελαγονίας (1259) κατέλαβαν την πόλη τα αντίπαλα στρατεύματα από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας που σύντομα ανέκτησαν την Κωνσταντινούπολη (1261) αλλά την ανακατέλαβε ο Ιωάννης Α΄ Δούκας.[6] Ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος έκανε νέα επίθεση στην Άρτα από ξηρά και θάλασσα αλλά χωρίς καμιά επιτυχία (1292).[6] Η πόλη καταστράφηκε από φωτιά (1313), την επόμενη χρονιά επιτέθηκαν ξανά τα Βυζαντινά στρατεύματα.[6] Ο τελευταίος απόγονος του Μιχαήλ Α΄ Θωμάς Κομνηνός Δούκας δολοφονήθηκε (1318) από τον Παλατίνο κόμη της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου Νικόλαο Ορσίνι, η Ήπειρος πέρασε στην Ιταλική Οικογένεια Ορσίνι. Ο Ιωάννης Β΄ Ορσίνι δολοφόνησε με τη σειρά του τον αδελφό του Νικόλαο (1323), ο Γκωτιέ ΣΤ΄ του Μπριέν κατέλαβε την Άρτα και πολλές άλλες περιοχές όπως την Λευκάδα, ο Ορσίνι δέχτηκε την Ανδεγαυική κυριαρχία.[6] Με τον θάνατο του Ιωάννη Β΄ (1335) την Ήπειρο κληρονόμησε ο ανήλικος Νικηφόρος Β΄ Ορσίνι και η μητέρα του Άννα Παλαιολογίνα, ο Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος βρήκε την ευκαιρία να καταλάβει την Ήπειρο και να την ενσωματώσει στην αυτοκρατορία του.[8] Η Βυζαντινή κυριαρχία στη συνέχεια δεν ήταν δημοφιλής, στην Άρτα ξέσπασε εξέγερση με αρχηγό τον Νικόλαο Βασιλίτζη. Ο Ανδρόνικος Γ΄ και ο αρχιστράτηγος του Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός προχώρησαν σε εκστρατεία στην Ήπειρο και κατέλαβαν πολλά κάστρα είτε με πολιορκία είτε με διαπραγματεύσεις. Η Βυζαντινή κυριαρχία αποκαταστάθηκε στην Ήπειρο στα τέλη του 1340 και ο Σεβαστοκράτωρ Ιωάννης Άγγελος διορίστηκε αυτοκρατορικός κυβερνήτης της Άρτας.[9][10]
Δεσποτάτο της Άρτας
Κύριο λήμμα: Δεσποτάτο της Άρτας
Την εποχή που ξέσπασαν ο Βυζαντινός Εμφύλιος Πόλεμος (1341-1347) και η Μαύρη πανώλη το φθινόπωρο του 1347 κατέλαβε την Άρτα ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Δουσάν. Ο ετεροθαλής αδελφός του Δουσάν Συμεών Ούρεσης Παλαιολόγος παντρεύτηκε την κόρη του Ιωάννη Β΄ Ορσίνι Θωμαΐς Κομνηνή Αγγελίνα Παλαιολογίνα και διορίστηκε κυβερνήτης της Ηπείρου.[11] Η πόλη εντάχθηκε στη Σερβική Αυτοκρατορία μέχρι τον θάνατο του Δουσάν (1355). Ο Νικηφόρος Β΄ Ορσίνι ανέκτησε την Ήπειρο (1356) αλλά όταν έπεσε στη Μάχη του Αχελώου (1359) εναντίον των Αρβανιτών που επιτέθηκαν στο βασίλειο του η Άρτα επέστρεψε στον Συμεών Ουρέση που προτίμησε τη Θεσσαλία από την Ήπειρο.[12][13][14] Ακολούθησε μεγάλη μετανάστευση Αρβανιτων που κατέκλυσαν ολόκληρη την Ήπειρο εκτός από τα Ιωάννινα.[15] Ο Συμεών Ούρεσης παραχώρησε την Άρτα στους Αρβανίτες, έγινε πρωτεύουσα στο Δεσποτάτο της Άρτας (1367) με τον Πέτρο Λιόσα, τον διαδέχθηκε ο Ιωάννης Μπούας Σπάτας από την Οικογένεια Σπάτα (1174).[16] Οι Αρβανίτες δέχθηκαν επιθέσεις από την Ανδεγαυική Αυτοκρατορία (1374-1384) και από τον Χουάν Φερνάντεθ ντε Ερέδια Μέγα Μάγιστρο των Οσπιτάλιων Ιπποτών (1378) αλλά λεηλατήθηκαν από την Οθωμανική αυτοκρατορία (1384).[16] Ο Παλατίνος κόμης της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου Κάρολος Α΄ Τόκκος εκμεταλλεύτηκε την εξασθένιση των Αλβανών και ξεκίνησε επιθέσεις στην Άρτα. Ο Αλβανός δούκας Γιακούμπ Σπάτας ζήτησε τη βοήθεια των Οθωμανών αλλά δεν μπόρεσε να εμποδίσει τον Τόκκο να καταλάβει την Άρτα μετά από μακρόχρονη πολιορκία (1416). Ο Κάρολος Α΄ Τόκκος είχε καταλάβει ήδη τα Ιωάννινα αναγνωρίστηκε άρχοντας της Ηπείρου τόσο από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία όσο και από την Οθωμανική.[17] Τον Κάρολο Α΄ διαδέχθηκε ο ανεψιός του Κάρολος Β΄ Τόκκος (1429), οι εμφύλιες διαμάχες που ξέσπασαν ωστόσο στην Οικογένεια των Τόκκων είχαν σαν αποτέλεσμα να κληθούν οι Οθωμανοί και να καταλάβουν την πόλη (1449).[16]
Οθωμανική αυτοκρατορία - A΄ περίοδος (1449-1788)
Το έτος 1449 μ.Χ., Οι Οθωμανοί φθάνουν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου το οποίο βρίσκεται σε παρακμή. Οθωμανικές δυνάμεις αποβιβάζονται στα παράλια της Ηπείρου από την Πρέβεζα και την Άρτα μέχρι το Δυρράχιο της Αλβανίας και την καταλαμβάνουν.[εκκρεμεί παραπομπή] Είναι βέβαιο ότι η Άρτα κατελήφθη από τους Οθωμανούς στις 24 Μαρτίου 1449 μ.Χ., κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Κάρλο Β΄ Τόκκου. Στη συνέχεια, ίσως και πριν, κυρίευσαν την Πρέβεζα, την Αμφιλοχία, το Αγγελόκαστρο, την Ακαρνανία, και αργότερα τη Ναύπακτο.[18] Το 1470 μ.Χ. γεννήθηκε στην Άρτα ο Μάξιμος Γραικός. Ο Μάξιμος ο Γραικός (1470-1555), μετοίκησε στη Ρωσία όπου σπούδασε και διέπρεψε ως λογοτέχνης. Έγραψε 365 έργα και η προσφορά του στον ρωσικό πολιτισμό είναι τεράστια όπως και η συμβολή του στην αναμόρφωση των εκκλησιαστικών της Ρωσίας. Έχει ανακηρυχθεί άγιος από τη Ρωσική εκκλησία. Στα έτη 1602-1606 μ.Χ. κτίζεται στην Άρτα το διάσημο πέτρινο Γεφύρι της Άρτας. Το πέτρινο γεφύρι της Άρτας, είναι το πιο ξακουστό στην Ελλάδα και αυτό βέβαια το χρωστάει στο θρύλο για τη «θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα», που η λαϊκή μούσα τον έκανε τραγούδι. Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι η χρηματοδότηση της κατασκευής του Γεφυριού της Άρτας, έγινε από έναν Αρτινό παντοπώλη, τον Ιωάννη Θιακογιάννη ή Γυφτοφάγο, ο οποίος προφανώς είχε εμπορικές δραστηριότητες και ενδιαφερόταν για τη διάβαση του Αράχθου ποταμού από τα μουλάρια με τα φορτία του.[19] Τα έτη 1644-1646 μ.Χ., εξαπλώθηκε επιδημία πανώλης στην Άρτα και την Πρέβεζα. Το έτος 1650 μ.Χ., κτίσθηκε το Οθωμανικό Ρολόι της Άρτας.
Β΄ Οθωμανική περίοδος Αλή Πασά Τεπελενλή (1788-1822)
Η Άρτα περιήλθε στην εξουσία του Αλή Πασά Τεπελενλή το έτος 1788 και τερματίσθηκε με τον αποκεφαλισμό του το 1822. Η Επανάσταση του 1821 έχει να επιδείξει πολλές ιστορικές μάχες στην περιοχή της Άρτας και στα γύρω χωριά. Μετά τις νικηφόρες μάχες του Γώγου Μπακόλα στη Λαγκάδα, στο Πέτα, στην Πλάκα, στα Άγναντα και στο Σταυρό Θεοδώριανων, οι Οθωμανοί πανικοβλήθηκαν γιατί εγκλωβίστηκαν πλέον στην Άρτα. Έτσι ξέσπασαν σε αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό και σε αιχμαλώτους κρατούμενους στο κάστρο της πόλης. Γράφει ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, Αρτινός αγωνιστής του 1821. «Και μόριχναν εμένα ξύλο! Και από τα χτυπήματα επρίστηκε το σώμα μου και εκαντήλιασε και ήμουν εις θάνατον… ενώ η πόλις της Άρτας επλημμύρει αίματος και μαρτυρίων». Άλλος αυτόπτης μάρτυρας περιγράφει: «Αι εκτελέσεις ελάμβανον χώραν εις την πλατείαν, την καλουμένην Μονοπωλειό… Η πέτρινη γέφυρα της Αρτας ήτο στολισμένη με ανθρωπίνους κεφαλάς και άπειρα κορμιά έκειντο άνευ κεφαλής επί της γεφύρας…». Μέσα στο κλίμα αυτό, έγινε σύσκεψη στο Κομπότι και αποφασίστηκε η επίθεση κατά της Άρτας. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Γώγος Μπακόλας και αρκετοί συνεργαζόμενοι Μουσουλμάνοι Αρβανίτες αγωνιστές, επιτέθηκαν στην πόλη από το πρωί της 15ης Νοεμβρίου 1821 και την κατέλαβαν στις 17 Νοεμβρίου 1821.[20][21]. Όμως οι Αρβανίτες σύμμαχοι στην Άρτα δεν τήρησαν τη συμφωνία συνεργασίας, είχαν τάσεις προσχώρησης στις σουλτανικές δυνάμεις του Κιουταχή και του Χουρσίτ, πιθανώς είτε γιατί φοβήθηκαν τις ερχόμενες επικουρίες των Τούρκων, είτε γιατί δωροδοκήθηκαν. Έτσι, σε λίγες μέρες ο λαός της Άρτας και το στρατόπεδο των Ελλήνων πολεμιστών κινδύνευσε να εγκλωβισθεί από την ερχόμενη νέα Οθωμανική δύναμη με επικεφαλής τον Κιουταχή Πασά. Η εξυπνάδα όμως του Γεώργιου Καραϊσκάκη τους έσωσε έγκαιρα, και διέφυγαν όλοι, αγωνιστές και 500 οικογένειες Αρτινών, στο Πετροβούνι και από εκεί προς το Πέτα, το Κομπότι και στα ορεινά των Τζουμέρκων. Η πόλη άδειασε και ο Καραϊσκάκης απεχώρησε τελευταίος με τη σάλπιγγα στο χέρι στις 2 Δεκεμβρίου 1821. Έτσι ο Καραϊσκάκης διατήρησε ακέραιες τις δυνάμεις του, τις οποίες χρησιμοποίησε σύντομα στα όρη του Βάλτου (Πύργος της Σουμερού, Μεσόπυργος, Μάχη του Γαύρογου) τον Φεβρουάριο 1822.[20][21]
Γ΄ Οθωμανική περίοδος (1822-1881)
Μετά τον αποκεφαλισμό του Αλή Πασά Τεπελενλή το 1822, η Άρτα περιήλθε στην εξουσία του Χουρσίτ Πασά και σύντομα στον Κιουταχή Πασά. Στις 4 Ιουλίου 1822 διεξήχθη, δίπλα στην, Άρτα η Μάχη του Πέτα, μια από τις μεγαλύτερες ήττες που γνώρισαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Τελικά, η πορεία της Επανάστασης του 1821 δεν κατάφερε να προσαρτήσει την Άρτα στα εδάφη του νέου κράτους. Έτσι η Άρτα παρέμεινε όπως και η Ήπειρος, η μισή Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Θράκη και η Κρήτη υπό Οθωμανική κυριαρχία.
Απελευθέρωση και νεότερη Ιστορία της Άρτας (1881-σήμερα)
Στις 28 Μαρτίου 1881, η Θεσσαλία και η Άρτα περιέρχονται στην Ελλάδα: Ανακοινώνεται μετά από τη Συμφωνία της Κωνσταντινούπολης, η προσάρτηση της Θεσσαλίας και λωρίδας της Ηπείρου μέχρι και της Άρτας στο Ελληνικό Κράτος. Την 16η Αυγούστου 1881 ορκίστηκαν οι κάτοικοι της Άρτας τον όρκο του Έλληνα πολίτη. Στο τέλος του Αυγούστου 1881 γίνεται απογραφή των κατοίκων της πόλης και βρέθηκαν 4.328 Χριστιανοί, 617 Ισραηλίτες και 45 Οθωμανoί. Η Άρτα κατοικήθηκε και από εβραϊκό πληθυσμό, όχι όμως από τους Εβραίους του Μοναστηρίου (Μπίτολα)[22].
Παρά τις συνεχείς εξεγέρσεις των κατοίκων της περιοχής (1854, 1867, 1878 ) η περιοχή της Άρτας όταν απελευθερώθηκε το 1881 αφορούσε, στην πραγματικότητα, εκτός από την πόλη της Άρτας 14 μόνο χωριά, γιατί τα υπόλοιπα δεν ανήκαν στους κατοίκους, αλλά σε κάποιον τσιφλικά και οι κάτοικοι δεν ήταν ουσιαστικά ελεύθεροι αλλά δουλοπάροικοι. Οι Τούρκοι τσιφλικάδες πριν φύγουν πούλησαν τα τσιφλίκια τους σε Έλληνες, με μικρό αντίτιμο.
Το Βουργαρέλι παραδείγματος χάριν, ήταν τσιφλίκι του Αβραάμ Πασά Καρακεχαγιά. Για να περιέλθει στους κατοίκους του, χρειάστηκε να γίνει η εξαγορά του, η οποία επιτεύχθηκε μετά από σκληρό αγώνα. Σ’ αυτόν πρωτοστάτησε ο δήμαρχος Θεοδωρίας Γεώργιος Ι. Οικονομίδης [23][24]. Το έτος 1882 λόγω του αγροτικού ζητήματος στην Άρτα[25], έγινε σύγκρουση τσιφλικάδων με κολίγους, τριάντα χρόνια πριν τα παρόμοια γεγονότα στο Κιλελέρ της Θεσσαλίας (1910)[26][27]. Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες αν το κίνημα αυτό επεκτάθηκε και στην Πρέβεζα, αλλά είναι μάλλον απίθανο, γιατί η Πρέβεζα ήταν υπό Οθωμανική κατοχή.
Το έτος 1884 εξεδόθη το πρώτο βιβλίο για την Άρτα και την Πρέβεζα: Ο Μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλος o Βυζάντιος εκδίδει το βιβλίο «Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης».[28] Στον ατυχή Πόλεμο του 1897 η Άρτα αποτέλεσε βάση εξόρμησης και εφοδιασμού του Ελληνικού Στρατού. Οι περισσότερες όμως μάχες έλαβαν χώρα στον σημερινό Νομό Πρέβεζας.
Στις 21 και 22 Δεκεμβρίου 1944, κατά τη Μάχη της Άρτας, διεξάγονταν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της πόλης. Η έκβαση της μάχης απέβη υπέρ του ΕΛΑΣ και οι αντάρτες του ΕΔΕΣ αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη μαζί με πλήθος αμάχων. Οι απώλειες και για τις δύο πλευρές ήταν βαρύτατες[29].
Μεταπολιτευτικά, ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής θεμελιώνει το μεγάλο υδροηλεκτρικό έργο της ΔΕΗ στο Πουρνάρι της Άρτας[30]. Η θεμελίωση και ουσιαστικά ή έναρξη κατασκευής του τεχνητού χωμάτινου αναχώματος του φράγματος έγινε στις 12 Σεπτεμβρίου 1975.[31].
Επιπλέον, σημαντικό επίτευγμα για την Άρτα είναι το νέο Νοσοκομείο (στο Λόφο Περάνθης), το ΤΕΙ Ηπείρου και τελευταία το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας[32]. Στο παλιό γεφύρι της Άρτας διατηρείται το Τουρκικό φυλάκιο-τελωνείο, που έχει μετατραπεί σήμερα σε Εθνογραφικό Λαογραφικό Μουσείο.
Εκκλησίες
Βυζαντινός Ναός Αγίου Βασιλείου
Τα στοιχεία που περιέχονται στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται στη Δημοτική κοινότητα Αρταίων με έκταση 29,4 τ.χλμ. και περιλαμβάνει τους οικισμούς Άρτα, Αγία Τριάδα, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Γεώργιος Γλυκορρίζου, Γλυκόρριζο, Μαραθοβούνι, Μονή Κάτω Παναγιάς. Τα διοικητικά όρια του Δήμου Αρταίων διευρύνθηκαν με τα σχέδια Καποδίστριας (1998) και Καλλικράτης (2010). Οι απογραφές 1940-1981 αναφέρονται σε πραγματικό πληθυσμό και οι επόμενες σε μόνιμο.
Ιστορική εξέλιξη πληθυσμού της Άρτας [33] Έτος Πληθυσμός %±
1940 9.441 —
1951 14.177 50,2
1961 17.654 24,5
1971 20.538 16,3
1981 20.004 -2,6
1991 23.549 17,7
2001 24.725 5,0
2011 [34] 24.427 -1,2
Συνοικίες
Πλατεία Αγίου Δημητρίου (Κέντρο)
Άγιος Νικόλαος
Τρίγωνο
Σκοπευτήριο
Πλατεία Κιλκίς
Κέντρο
Γύφτικα
Κεντρική Βαλαώρα
Πρόσβαση
Από τη Βόρεια Ελλάδα η Άρτα είναι εύκολα προσβάσιμη μέσω της Εγνατίας Οδού έως τον κόμβο της Πεδινής και από εκεί υπάρχει σύνδεση με την Ιόνια Οδό. Από τη Νότια Ελλάδα με την Ολυμπία Οδό έως το τέλος της και από εκεί σύνδεση με την Ιόνια Οδό. Η Άρτα εξυπηρετείται από το αεροδρόμιο των Ιωαννίνων και από το αεροδρόμιο του Ακτίου.
Σημαντικά Δρώμενα στην πόλη
Γυναικείο καρναβάλι (το Σάββατο πριν από το τριήμερο της Καθάρας Δευτέρας)
Ελευθέρια Άρτας (σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων για τον εορτασμό της απελθερώσης στις 24 Ιουνίου 1881 από τους Τούρκους)
Κολυμβητικός Διάπλους Αμβρακικού
Ο δρόμος του γιοφυριού (Ημιμαραθώνιος)
Τριτοβάθμια εκπαίδευση
Η Άρτα ήταν έδρα του πρώην ΤΕΙ Ηπείρου μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2018, όπου και καταργήθηκε σύμφωνα με τον νόμο 4559/3-8-2018. Οι Σχολές και τα Τμήματα του πρώην ΤΕΙ Ηπείρου εντάχθηκαν στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, με τον ίδιο νόμο.
Στην Άρτα σήμερα λειτουργούν τα εξής τμήματα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων:
Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών
Τμήμα Μουσικών Σπουδών
Τμήμα Γεωπονίας
Αξιοθέατα
Από την αρχαία Αμβρακία διασώθηκαν ελάχιστα μνημεία, αρκετά όμως έργα τέχνης. Στον δρόμο ενός ταφικού περιβόλου, στην ανατολική πλευρά της Ιεράς Οδού της Αμβρακίας, διασώθηκε μια σημαντικότατη - για το είδος και τον τρόπο γραφής- επιγραφή του 6ου π.Χ. Δίπλα στο σημερινό ναό του Αγ. Κωνσταντίνου αποκαλύφθηκε ένα μικρό θέατρο - ίσως το μικρό θέατρο που μνημονεύει ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας - με την ορχήστρα του και τέσσερις σειρές κερκίδων. Κοντά στην πλατεία Κιλκίς διασώθηκε τμήμα του μεγάλου ναού του Πύθιου Απόλλωνα Σωτήρα - το μέχρι την ευθυντηρία τμήμα - διαστάσεων 20,75 Χ 44 μ. Εκεί βρέθηκε και ενεπίγραφη στήλη με κείμενο συνθήκης καθορισμού ορίων μεταξύ Αμβρακίας και Χαράδρου. Διασώθηκαν τμήματα του αρχαίου τείχους, που δείχνουν πως το τείχος ήταν επιβλητικό και επιμελημένης κατασκευής. Στο βορειοανατολικό τμήμα του επιχτίστηκε αργότερα το βυζαντινό κάστρο (13ος αιώνας) που είναι από τα ωραιότερα κάστρα και διασώζεται, με επισκευές των Τούρκων, σε άριστη κατάσταση. Στα μουσεία της Άρτας, των Ιωαννίνων, της Αθήνας, της Ρώμης, του Λονδίνου, υπάρχουν αγάλματα, επιγραφές, κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία, ειδώλια κ.λπ. προερχόμενα από την αρχαία Αμβρακία. Άλλα αξιοθέατα:
Το γιοφύρι της Άρτας
Το Κάστρο της Άρτας
Το Οθωμανικό ρολόι της Άρτας
Το μικρό θέατρο Αμβρακίας
Τα τείχη της Αμβρακίας
Ο Ναός του Απόλλωνα
Το νοτιοδυτικό νεκροταφείο της Αμβρακίας
Το Τζαμί του Φαϊκ Πασά στο Ιμαρέτ
Η Οικία Ζορμπά
Το εμπορικό Κατάστημα του Νικολάου Σκουφά
Βυζαντινός Ναός Παρηγορίτισσας
Βυζαντινός Ναός Αγίας Θεοδώρας
Η Μονή Κάτω Παναγιάς
Η Παναγία της Βλαχέρνας
Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Βασιλείου, του 13ου αι.[35]
ο Τσολιάς του 17
Μουσεία της Άρτας
Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας (έναρξη 2010)
Δημοτική Πινακοθήκη Άρτας «Γ. Μόραλης»
Λαογραφικό Μουσείο Συλλόγου «Σκουφάς»
Ιστορικό Μουσείο Συλλόγου «Σκουφάς»
Βιβλιοθήκη «Σκουφάς»
Λαογραφικό Μουσείο στο Γεφύρι της Άρτας (Οθωμανικό Τελωνείο)
Προσωπικότητες
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ
Πύρρος Α΄ ή Πύρρος της Ηπείρου (318 - 272 π. Χ.), ένας από τους σπουδαιότερους Βασιλιάδες της πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου καθώς και Βασιλιάς των Μολοσσών.
Ολυμπιάδα, σύζυγος του Βασιλιά των Μακεδόνων, Φιλίππου Β´ και μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου των Μακεδόνων.
Μιχαήλ Α΄ Δούκας από τον Οίκο των Αγγέλων ήταν ο ιδρυτής του Δεσποτάτου της Ηπείρου και πρώτος Δεσπότης της Ηπείρου (1205 - 1215).
Αγία Θεοδώρα της Άρτας, ήταν σύζυγος του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, Πολιούχος Άρτας και Ορθόδοξη Χριστιανή Αγία.
Άγιος Μάξιμος ο Γραικός, Ορθόδοξος Χριστιανός Άγιος και λόγιος του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1475 στην Άρτα.[36]
ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ
Γεώργιος Καραϊσκάκης, ήρωας και κορυφαίος αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Μακρυγιάννης, ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Νικόλαος Σκουφάς, ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ
Σπυρίδων Λάμπρου, Πρωθυπουργός της Ελλάδος.
Αλέξης Τσίπρας, Πρωθυπουργός της Ελλάδος.
Γεώργιος Παχύς, Βουλευτής Άρτας.
Γεώργιος Ι. Οικονομίδης, Πολιτικός 19ος αιώνας.
Κωνσταντίνος Γ. Οικονομίδης, Βουλευτής Άρτας & Πρεβέζης & Λευκάδος.
Ναπολέων Ζέρβας, στρατιωτικός και πολιτικός, ιδρυτής του Ε.Δ.Ε.Σ.
Πέτρος Γαρουφαλιάς (1901-1984), Πολιτικός και συγγραφέας.
Δημήτριος Καρατζένης (1904-1989), δικηγόρος και Βουλευτής Άρτας.
Κωνσταντίνος Ν. Παπαδημητρίου (1914-2006), ιατρός και Βουλευτής Άρτας.
Δημήτρης Τσοβόλας, αρχηγός πολιτικού κόμματος, Υπουργός και Βουλευτής Άρτας.
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ
Αλέξιος - Μεταβυζαντινός αγιογράφος.
Κώστας Κρυστάλλης, ποιητής και λογοτέχνης, «ο ποιητής του βουνού και της στάνης».
Γιώργος Κοτζιούλας, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός.
Μιχάλης Περάνθης, ποιητής, πεζογράφος και κριτικός, από τους σπουδαιότερους της νεώτερης Ελληνικής λογοτεχνίας.
Γιάννης Μόραλης, υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους Έλληνες καλλιτέχνες του 20ού αιώνα.
Ηλίας Λάγιος (1958-2005), ποιητής.
Γρηγόρης Βαφιάς, Ηθοποιός.
Νίκος Ρίζος, Ηθοποιός.
Μαρίζα Ρίζου, Τραγουδίστρια.
ΚΛΗΡΙΚΟΙ
Ιωαννίκιος Χατζές, Μητροπολίτης Άρτης (1722-1727).
Σεραφείμ Ξενόπουλος, (Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη) - Μητροπολίτης Άρτης & Πρεβέζης (1864-1894).
Χρυσόστομος Ζαφείρης, Μητροπολίτης Περιστερίου.
Ιγνάτιος Δ΄ Αλεξίου, Μητροπολίτης Άρτης (1988-2016)
Βενιαμίν Ζεέβ Μπεν Ματαθίας, Ραββίνος γεννηθείς στην Άρτα στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα και υπήρξε μέλος του τοπικού Μπεθ Ντιν (εβραϊκού θρησκευτικού δικαστηρίου).
ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ
Αδερφοί Ζάρρα (Γεώργιος και Αλέξανδρος) ευεργέτες, διέθεσαν οικόπεδό τους τριάντα δύο στρεμμάτων στην πόλη της Άρτας, όπου και με δικά τους έξοδα κτίστηκε το φερώνυμο νοσοκομείο, Ζάρρειο.
Χρήστος και Σαπφώ Μπαρμπαστάθη, άφησαν ως κληροδότημα τα Μπαρμπαστάθεια Βραβεία.
Βασίλειος Αγραφιώτης, ήταν έμπορος με μεγάλη δωρεά στο σύλλογο Σκουφά.
Αδελφοποιημένες πόλεις
Σαλαμίνα, [37]
Πάνω Λεύκαρα, [38]
Διδυμότειχο, [39]
Δείτε επίση
Νομός Άρτας
Θεοδώρα Πετραλείφα
Παραπομπές
«Δημοτικό Τραγούδι - Το γεφύρι της Άρτας». www.artainfo.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Οκτωβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 4 Οκτωβρίου 2016.
«Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού | Αμβρακία». odysseus.culture.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Μαρτίου 2018. Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2021.
«Ο ναός του Απόλλωνα - Πολιτιστική Διαδρομή Αρχαίων Θεάτρων της Ηπείρου». Αρχαία Θέατρα Ηπείρου. Ανακτήθηκε στις 18 Ιουλίου 2023.
Κώστας Τραχανάς: «Η ιστορία της Αμβρακίας και της Άρτας», 2006
Σεραφείμ Ξενόπουλος: «Περί Άρτης και Πρεβέζης Δοκίμιον», έκδοση 1884
Soustal & Koder 1981, σ. 113
Gregory, Timothy E.; Ševčenko, Nancy Patterson (1991). "Arta". In Kazhdan, Alexander (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford and New York: Oxford University Press. σσ. 191–192
Fine 1994, σσ. 253–254
Fine 1994, pp. 254–255
Nicol 2010, σσ. 114–121, 124
Fine 1994, σ. 320
Soustal & Koder 1981, σσ. 70, 113–114
Fine 1994, σσ. 347–350
Nicol 2010, σσ. 123–138
Fine 1994, σσ. 350–351
Soustal & Koder 1981, σ. 114
Soustal & Koder 1981, σσ. 72–73, 114
Θέμις Χατζηγεωργίου: «Το Δεσποτάτον της Ηπείρου», Αθήνα 1962, σελίδα 143-144
Σεραφείμ Ξενόπουλος ο Βυζάντιος, μητροπολίτης Άρτας: «Δοκίμιον περί Άρτης και Πρεβέζης»,
Νίκος Ντασκαγιάννης: «Η πολεμική δράση του Καραϊσκάκη στην Άρτα», Περιοδικό Απειρος Χώρα, Μάϊος, 2009, σελίδες 12 και 13
Κάδμιος: «Πολεμικαί Επιχειρήσεις παρά την Πρέβεζαν», εκδόσεις Σαλίβερου, Αθήναι 1900, σελίδα 30
«Απελευθέρωση Άρτας».
«"Οικονομίδης Γεώργιος - Ἡ ἐξαγορά τοῦ Βουργαρελίου καί τό πρόβλημα της". Έκδοση - πρόλογος - επιμέλεια Κων/νου Ν. Παπαδημητρίου - Αθήνα 1976 - αρχείο Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος». σελ. 5.
«Βουργαρέλι».
Μαλαμής, Βασίλης. Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα:Η περίπτωση Καραπάνου(αρχές 19ου-μέσα 20ου αιώνα).
«14 Το αγροτικό ζήτημα - Το Ματωμένο Θέρος του 1882». ARTI NEWS (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 4 Ιουνίου 2023.
«Τεκμήρια: Ἡ ἐξαγορά τοῦ Βουργαρελίου καί τό πρόβλημα της" - Επιμελητής έκδοσης Κων/νος Ν. Παπαδημητρίου (1914-2006) - Ιατρός, Βουλευτής Άρτας». σελ. 6.
Σεραφείμ Ξενόπουλος: «Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης», έκδοση 1884. Ανατύπωση συλλόγου Σκουφάς, Αρτα 1986
«Ταχυδρόμος Άρτας».
«Η δημιουργία της τεχνιτής λίμνης Πουρναρίου | Κορφοβούνι Άρτας». www.korfovouni.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Ιουνίου 2023.
Ibid.
efaart. «Αρχαιολογικό Μουσείo Άρτας». Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Ιανουαρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 10 Ιανουαρίου 2022.
http://dlib.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/categoryyears?p_cat=10007862&p_topic=10007862
«Αρχειοθετημένο αντίγραφο» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 23 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2013.
«Άγιος Βασίλειος πόλης». Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Μαρτίου 2022. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2022.
Μήτσος Αλεξάνδρου, Σκηνές από το βίο του Μάξιμου Γραικού, 2002 εκδ. ελληνικά γράμματα ISBN 960-406-258-1
«Η ιστορία ενώνει Άρτα και Σαλαμίνα». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2012.
«Αδελφοποίηση της Άρτας με τα Λεύκαρα της Κύπρου». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 2 Αυγούστου 2013.
[1]
Βιβλιογραφία
Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Nicol, Donald MacGillivray (2010). The Despotate of Epiros 1267–1479: A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press.
Soustal, Peter; Koder, Johannes (1981). Tabula Imperii Byzantini, Band 3: Nikopolis und Kephallēnia (in German). Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Zečević, Nada (2014). The Tocco of the Greek Realm: Nobility, Power and Migration in Latin Greece (14th-15th centuries). Belgrade: Makart.
Κωνσταντίνος Στεργιόπουλος, «Ο πληθυσμός της Άρτας επί Τουρκοκρατίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.21, σελ.377-468
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Άρτα 1881-1941, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 2010. ISBN 978-960-8342-87-3
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Κάποτε στην Άρτα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2011. ISBN 978-960-303-189-5
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Μια αναδρομή στην ιστορία του 1ου γυμνασίου Άρτας - Από το 1881 έως τα μέσα του 20ού αιώνα, εκδ. Διαπολιτισμός, Πάτρα 2013, ISBN 978-618-80641-3-3
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Η Λιτανεία, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2016. ISBN 978-960-303-235-9
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Οι σημειώσεις του φαροφύλακα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2019. ISBN 978-960-303-256-4
|
Συνοικίες της Οθωμανικής Άρτας Αγία Θεοδώρα - Αλμπαναριά - Μονοπώλειο - Μουχούστι - Περίβλεπτος - Πλάτανος - Ρωμιοπάζαρο - Ταμπακιάδες Μουσουλμανικές συνοικίες Βαγιαζίτ - Γεφυρόπουλο - Ελιγιασβέη - Μπέηδων - Τουρκοπάζαρο Eβραϊκές συνοικίες Eβραϊκά |
| ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΤΑΙΩΝ |
|---|
| Δημοτική Κοινότητα Αρταίων |
| Αγία Τριάδα, η |
| Άγιοι Ανάργυροι, οι |
| Άγιος Γεώργιος Γλυκορρίζου, ο |
| Άρτα, η |
| Γλυκόρριζο, το |
| Ελεούσα, η |
| Μαραθοβούνι, το |
| Μονή Γεννήσεως Θεοτόκου ή Κάτω Παναγίας, η |
| Τοπική Κοινότητα Κεραματών |
| Κεραμάτες, αι |
| Τοπική Κοινότητα Κωστακιών |
| Θανασαίικα, τα |
| Κωστακιοί, οι |
| Συγγουνέικα, τα |
| Τοπική Κοινότητα Λιμίνης |
| Λιμίνη, η |
|
Νομός Άρτας: Δήμος, Κοινότητα Αρταίων | Αγνάντων | Αθαμανίας | Αμβρακικού | Αράχθου | Βλαχέρνας | Γεωργίου Καραϊσκάκη | Ηράκλειας | Κομποτίου | Ξηροβουνίου | Πέτα | Τετραφυλίας | Φιλοθέης Θεοδωριάνων | Κομμένου | Μελισσουργών Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Άρτας. |
Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος
Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω
|
Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία. |
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
