Το Δημοτικό Διαμέρισμα Κοξαρέ περιλαμβάνει τους οικισμούς: Κοξαρέ, Ατσιπάδες (Ανω Κοξαρέ), Κατσογρίδα, Παλέ (Νέες Ατσιπάδες).

Ερειπωμένοι Οικισμοί: Κορέδω , Κουρτωλία , Τσικαλαριό, Φώνισσες .

Γεωγραφία

Το χωριό εντοπίζεται σε στρατηγική θέση σε μικρό οροπέδιο περιτριγυρισμένο από βουνά, σε μια από τις πιο εύφορες περιοχές και πεδιάδες της ενδοχώρας. Οι κάτοικοι ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η στροφή προς το τουρισμό με την ανέγερση τουριστικών κατοικιών άλλα και με τον εναλλακτικό τουρισμό καθώς τα όρη της Κουρούπας προσφέρουν πληθώρα πεζοπορικών διαδρομών, ποδηλασίας αλλά και canyoning στο Κουρταλιώτικο φαράγγι.

Απο το χωριό Κοξαρέ αρχίζει το Κουρταλιώτικο Φαράγγι που κυλάει ο ποταμός Κουρταλιώτης και χαρακτηρίζεται από πυκνή βλάστηση (πολλά φοινικόδεντρα) και τους απότομους ψηλούς όγκους πέτρας στις δύο πλευρές του. Το όνομα Κουρταλιώτικο λένε ότι προέρχεται από τον ομόηχο θόρυβο που ακούγεται όταν φυσάει δυνατός βόρειος άνεμος, νομίζει ότι πραγματικά χτυπούν κούρταλα «παλαμάκια». Στα μισά του δρόμου που περνάει μέσα από το φαράγγι υπάρχουν πάρκινγκ και μονοπάτια που οδηγούν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Αρκετά είδη άγριων ζώων και πουλιών συναντώνται στο φαράγγι.
Ιστορία

Στην Κοξαρέ, στο όρος Κόκκινη Ρίζα που βρίσκεται πάνω από τον οικισμό της Παλέ, υπάρχει το σπήλαιο Μπελιγκρέ σε υψόμετρο 470μ και πιο ψηλά το σπήλαιο Χώνος σε υψόμετρο 1100 μ. Το όνομά του χωριού προέρχεται από τον πρώτο οικιστή της Κόξαρη, γόνο βυζαντινής οικογένειας. Οι πρώτες μαρτυρίες για κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή ανάγονται στα μεσομινωικά χρόνια: στα όρη της Κουρούπας σε υψόμετρο 735 μ. εντοπίστηκε και ανασκάφηκε από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή το 1989 μινωικό ιερό Κορυφής. Πρόκειται για αίθριο ιερό, αγροτικού χαρακτήρα που καλύπτει έκταση περίπου 200 τ.μ. Εκτείνεται σε δύο άνδηρα που ορίζονται από φυσικούς βράχους, οι οποίοι αποτελούν τον «Περίβολο» του Ιερού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία οθωμανικού κτηματολόγιου που συντάχτηκε λίγο μετά το 1670, εκείνη την περίοδο το Κοξαρέ διέθετε 33 ιδιοκτήτες[1].

Κάτοικοι της Κοξαρέ συμμετείχαν ενεργά στη μάχη της Κρήτης, ενώ την 29η Αυγούστου του 1944 ανατινάχθηκε όλο το χωριό από τα στρατεύματα Κατοχής με εντολή αφανισμού του από προσώπου γης. Η εκκλησία, το σχολείο, τα σπίτια του χωριού τυλίχτηκαν στις φλόγες.

Κατά τα Γεναριανά του 1945 πραγματοποιήθηκε κοντά στον οικισμό συμπλοκή ανάμεσα σε καταδιωκόμενους αντάρτες του ΕΛΑΣ και αντάρτες του Παύλου Γύπαρη. Κατά τη σύγκρουση σκοτώθηκαν αρκετοί, μεταξύ των οποίων και ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Νίκος Παπαδάκης ή Λεμονιάς[2].

Το σημαντικότερο μνημείο της βυζαντινής περιόδου είναι η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στη θέση Φατρελιανά κοντά στη Παλέ ο οποίος χρονολογείται τον 15ο αιώνα. Διασώζεται το όνομα του κτήτορα Θεοδοσίου Σαγκαμά, ενώ στο εσωτερικό του ναού διακρίνονται οι τοιχογραφίες με θέματα την Κοίμηση της Θεοτόκου, τον Αγ. Γεώργιο, τον Ευαγγελισμό, την Φιλοξενία του Αβραάμ, την ανάσταση του Λαζάρου, την Μεταμόρφωση και άλλες.

Το 1866 κατασκευάζεται από τους κατακτητές στην περιοχή «Κουλές» στο Ορος Κουρούπα, φρούριο για την αποτελεσματικότερη άμυνα των επαναστατών τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα.

Στην Κοξαρέ το 1821 οι κάτοικοι αποκεφάλισαν τον αιμοχαρή Τούρκο αρχηγό Ντελή Μουσταφά, που είχε, προηγουμένως, αιχμαλωτιστεί στο Βαθειακό. Αργότερα, το έτος 1878, στο φαράγγι της Κοξαρέ, έγιναν σφαγές πολλών χριστιανών από τους Τούρκους .
Ονομασία τού χωριού

Κατά τον Στέφανο Ξανθουδίδη το όνομα τού χωριού Κοξαρέ είναι μαρτυρημένο βυζαντινό επώνυμο από τον πρώτο οικιστή τού χωριού Κόξαρη . Ο Στυλιανός Αλεξίου το αποδίδει σε παρώνυμο γυναίκας, σημειώνοντας σχετικά: «Ο συσχετισμός τού κουτσός με το coxo ενισχύεται από το συγγενικό και μορφολογικά αλώβητο μεσαιωνικό κοξάριος, λατ. coxarius= ex coxa laborans= «πιασμένος», πβ. και τοπωνύμιο Κοξαρέ (= Κοξαρέα) στην Κρήτη από παρώνυμο γυναίκας» , ενώ και η Χρυσή Τσικριτσή - Κατσιανάκη επιβεβαιώνει τα παραπάνω δεχόμενη την προέλευσή του από όνομα Κοξαρέας.
Μορφές τού χωριού

Στον Κοξαρέ έδρευε η ισχυρή οικογένεια των Καλλέργηδων, η οποία ήταν εγκατεστημένη στη θέση Αρχοντικά ή Καλλεργιανά, όπου σώζονται ερείπια μεγάλων κτιριακών εγκαταστάσεων[3]. Στον οικισμό γεννήθηκαν το στέλεχος του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ Τάσος Λευτεριάς[4] (Βαγγέλης Παπαδάκης, απεβίωσε το 2002) και ο εκπαιδευτικός και στέλεχος του ΕΛΑΣ Γιάννης Μαθιουδάκης (1906-1944)[5]. Από την Κοξαρέ κατάγονται επίσης και οι επιχειρηματίες αδελφοί Δασκαλαντωνάκη.
Ριζίτικο

Λέει ένα παλιό ριζίτικο:

Στη Κοξαρέ ορθώνεται γιγάντιο πετροβούνι

και στσι Κουρούπας τη κορφή κάθεται παλικάρι

λογάται και αναρωτά που είν᾽ οι καπετάνιοι

μα ούλους τσ´ εκτελέσανε και μάνες σιγοκλαίνε

στο Κουρταλιώτη ποταμό.

Μαρτυρικά χωριά και πόλεις της Ελλάδας

Παραπομπές

Ευαγγελία Μπαλτά, Μουσταφά Ογκούζ (επιμ.), Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου. Tapu-Tahrir 822, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών (ΕΙΕ) - 98, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2007, σελ. 41.
Μπίβορ, Άντονυ (2004). Κρήτη. Η μάχη και η Αντίσταση. Αθήνα: Γκοβόστη. σελ. 476.
Γούδας, Αναστάσιος (1930). Βιογραφία Τσουδερών ή Καλλεργών. Εκ του ανεκδότου ενάτου τόμου των Παραλλήλων Βίων των κατά τον ιερόν αγώνα του 1821 διαπρεψάντων ανδρών. Εν Αθήναις: Τυπογραφείον «Εστία». σελ. 24.
«Πλούσια δράση με τον ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ». rizospastis.gr. Ριζοσπάστης. 24 Δεκεμβρίου 2002. Ανακτήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2018.
Λαδιά, Εύα (31 Μαρτίου 2015). «Γιάννης Μαθιουδάκης: Ένας πρωτόκλητος της λευτεριάς». rethnea.gr. Ρεθεμνιώτικα Νέα. Ανακτήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 201

Δημοτική Ενότητα Φοίνικα
Τοπική Κοινότητα Αγίου Βασιλείου
Άγιος Βασίλειος, ο
Τοπική Κοινότητα Αγίου Ιωάννου Αγίου Βασιλείου
Άγιος Ιωάννης, ο
Καλή Συκέα, η
Κάνεβος, η
Τοπική Κοινότητα Αγκουσελιανών
Αγκουσελιανά, τα
Παλαιόλουτρα, τα
Τοπική Κοινότητα Ασωμάτου
Ασώματος, ο
Κάτω Μονή Πρέβελη, η
Πίσω Μονή Πρέβελη, η
Τοπική Κοινότητα Κοξαρές
Ατσιπάδες, αι
Κατσογρίδα, η
Κοξαρέ, η
Παλέ, η
Τοπική Κοινότητα Λευκογείων
Αμμούδι, το
Γιαννιού, το
Λευκόγεια, τα
Σχοινάρια, τα
Τοπική Κοινότητα Μαριού
Δαμνόνι, το
Μαριού, το
Παλαιά Ταβέρνα, η
Τοπική Κοινότητα Μύρθιου
Καλυψώ, η
Κάμπος, ο
Κόκκινα Χωράφια, τα
Μυρθιανός Πλακιάς, ο
Μύρθιος, η
Φοίνιξ, ο
Τοπική Κοινότητα Ροδακίνου
Άνω Ροδάκινον, το
Κάτω Ροδάκινον, το
Κόρακας, ο
Πολύριζος, η
Τοπική Κοινότητα Σελλίων
Πλακιάς, ο
Σελλία, τα
Σούδα, η