Περιφέρεια : Στερεάς Ελλάδας
Νομός : Φωκίδας
H Άμφισσα είναι η πρωτεύουσα του νομού Φωκίδας και της επαρχίας Παρνασσίδας, με πληθυσμό 6.946 κατοίκους (απογραφή 2001). Βρίσκεται στο βόρειο άκρο του Κρισαίου Πεδίου, στους πρόποδες του βουνού Έλατος της Γκιώνας, ενώ ανατολικά της βρίσκεται ο Παρνασσός. Η Άμφισσα είναι τοποθετημένη νότια της Λαμίας, βορειοδυτικά της Λιβαδειάς και των Δελφών, βορειοανατολικά της Ναυπάκτου και ανατολικά του Λιδωρικίου. Το επίνειό της είναι η Ιτέα, η οποία απέχει 13 χιλιόμετρα και με την οποία η Άμφισσα συνδέεται με μια εξαιρετικής ποιότητας οδική αρτηρία.
Διοικητικά η Άμφισσα είναι η έδρα του Δήμου Αμφίσσης, ο οποίος έχει πληθυσμό 9.248 κατοίκους και στον οποίο ανήκουν τα χωριά Αγία Ευθυμία, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Δροσοχώρι, Ελαιώνας, Βίνιανη, Μοναστήρι, Προσήλιο και Σερνικάκι.
Πολλοί κάτοικοι ασχολούνται με παραδοσιακά επαγγέλματα της περιοχής όπως η βυρσοδεψεία, η κωδωνοποιία και η σχοινοποιία ενώ η Άμφισσα είναι πρώτη στην παραγωγή γάλατος κατσίκας. Όμως το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων της ασχολείται με την καλλιέργεια της ελιάς, αφού υπάρχει στην περιοχή τεράστια έκταση με ελιές, η οποία ονομάζεται "Ελαιώνας της Άμφισσας", όπου παράγονται οι περίφημες "ελιές Αμφίσσης", και η οποία προστατεύεται ως μέρος του Δελφικού Τοπίου.
Προέλευση ονόματος
Η Άμφισσα, οφείλει το όνομά της κατά μία εκδοχή στην Άμφισσα, που σύμφωνα με την μυθολογία ήταν κόρη του Μάκαρος (γιος του Αιόλου) και ερωμένη του θεού Απόλλωνα και κατά μία άλλη, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης[1], στο ρήμα αμφιέννυμι, που σημαίνει περιβάλλω επειδή η πόλη περιβάλλεται από βουνά (Γκιώνα και Παρνασσός). Κατά τον 13ο αιώνα η πόλη γίνεται γνωστή με την ονομασία Σάλωνα ή Σάλονα, για την οποία υπάρχουν δυο εκδοχές: είτε πρόκειται για παραφθορά της λέξης Σαλονίκη (Θεσσαλονίκη) και δόθηκε στην Άμφισσα από τον Φράγκο βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο Μομφερρατικό ο οποίος την κατέλαβε, είτε προέρχεται από τη λέξη σάλος που σημαίνει τράνταγμα, εξαιτίας των πολλών σεισμών που συνέβαιναν στην περιοχή. Η πρώτη εκδοχή είναι ευρύτερα αποδεκτή. Μόλις το 1833 η πόλη ξαναπήρε το όνομα Άμφισσα.
Ιστορία
Αρχαίοι και ρωμαϊκοί χρόνοι
Γυναίκες της Άμφισσας βοηθάνε της Μαινάδες των Δελφών, Alma Tadema
Η ιστορία της Άμφισσας ξεκινάει από την αρχαιότητα, αφού κατοικείτο από τους πανάρχαιους χρόνους όπως μαρτυρούν τα "Κυκλώπεια Τείχη" της Ακρόπολής της αλλά και η αναφορά του Παυσανία σε δύο αξιομνημόνευτους τάφους που υπήρχαν στην πόλη, της Άμφισσας και του Ανδραίμονος που ήταν γιός του βασιλέα των Αιτωλών και ήρωα του Τρωϊκού πολέμου, Θόαντος. Η Άμφισσα αποτελούσε μεγάλη πόλη-κράτος και πρωτεύουσα των Εσπερίων ή Οζολών Λοκρών. Ο Ηρόδοτος την αναφέρει ως "ύπερθεν του Κρισαίου πεδίου" και σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία είχε πληθυσμό 70.000 κατοίκων το 180 π.Χ.
Από τον 8ο αιώνα π.Χ. διατηρούσε εμπορικές σχέσεις με την Κόρινθο και πόλεις της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Τον 7ο αιώνα π.Χ. η Άμφισσα οργανώθηκε ως πόλη-κράτος με τις τέχνες και το εμπόριο να γνωρίζουν άνθηση που διήρκησε για τρείς αιώνες. Το 653 π.Χ. κάτοικοι της πόλης και της ευρύτερης περιοχής μετανάστευσαν στην Κάτω Ιταλία όπου ίδρυσαν την αποικία των Επιζεφύριων Λοκρών, μια πόλη που υπάρχει μέχρι σήμερα με το όνομα Locri. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο 431-404 π.Χ. οι Αμφισσείς τάχθηκαν με το μέρος των Σπαρτιατών εναντίον των Αθηναίων. Το 338 π.Χ. η Άμφισσα καταστράφηκε από τον Φίλιππο Β' της Μακεδονίας, καλεσμένο από τους Αμφικτίονες κατά τον Γ' Ιερό Πόλεμο, ως τιμωρία επειδή οι Αμφισσείς είχαν καλλιεργήσει κτήματα του Κρισαίου Πεδίου που ανήκαν στο Αμφικτιονικό Συνέδριο.
Η πόλη ανοικοδομήθηκε και αποτέλεσε μέρος της πανίσχυρης Αιτωλικής Συμπολιτείας και μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της. Κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. η Άμφισσα γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της, κόβοντας δικά της νομίσματα, ενώ διέθετε Βουλή και Εκκλησία του Δήμου. Έτσι σύμφωνα με το δόγμα της Ρωμαϊκής Συγκλήτου αποτέλεσε την πρωτεύουσα της Οζολίας Λοκρίδας. Το 190 π.Χ. ο Ρωμαίος ύπατος Μάνιος Ακίλιος Γλαβρίωνας απέτυχε να εκπορθήσει την πόλη ενώ την περίοδο 174-160 π.Χ. γνώρισε μεγάλες καταστροφές από τον πόλεμο μεταξύ των φιλορωμαίων Αιτωλών και των εθνικιστών, και πολλά κτίρια της πυρπολήθηκαν. Το 27 π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος, σε ανάμνηση της νίκης του στο Άκτιο, ίδρυσε τη Νικόπολη, αλλά πολλοί Αιτωλοί δεν υπάκουσαν στη διαταγή του να εποικίσουν τη νέα πόλη και προτίμησαν να μετοικήσουν στην Άμφισσα όπως τους υπαγόρευαν αρχαιότατοι συγγενικοί δεσμοί. Τότε η Άμφισσα απέκτησε τεράστιο πληθυσμό και έγινε μία από τις πλέον ακμάζουσες πόλεις της Ελλάδας των αυτοκρατορικών ρωμαϊκών χρόνων, ακμή που κράτησε για τουλάχιστον δύο αιώνες.
Βυζαντινοί και νεότεροι χρόνοι
Στη Βυζαντινή περίοδο οι πληροφορίες για την Άμφισσα προέρχονται κυρίως από το "Χρονικό του Γαλαξιδίου"[2], το οποίο γράφτηκε από τον Ιερομόναχο Ευθύμιο και βρέθηκε από τον Κωνσταντίνο Σάθα ο οποίος το επεξεργάστηκε και δημοσίευσε. Η Άμφισσα δέχθηκε επίθεση από τις ορδές των Βούλγαρων του Σαμουήλ στα τέλη του 10ου αιώνα, οι οποίοι την κατέλαβαν και σκότωσαν πολλούς από τους κατοίκους της μετά την ήττα τους στο Γαλαξίδι. Το 1054 η πόλη υπέφερε από πανούκλα. Κατά τον Μεσαίωνα και συγκεκριμένα στις αρχές του 13ου αιώνα, κυριεύθηκε από τους Φράγκους και μετονομάστηκε σε Σάλωνα[3]. Οι Φράγκοι ίδρυσαν την "Βαρωνία των Σαλώνων" (La Sola) ή "Αυθεντία των Σαλώνων" με έδρα τα Σάλωνα, με τη δυναστεία των Στρομονκούρ, οι οποίοι και έχτισαν το πανίσχυρο Κάστρο των Σαλώνων πάνω στην ακρόπολη της πόλης. Αργότερα, τον 14ο αιώνα καταλήφθηκε από τους Καταλανούς ενώ το 1397 καταλήφθηκε από τους Τούρκους, μετά από πρόσκληση του δεσπότη Σεραφείμ προς αυτούς να έρθουν να καταλάβουν τα Σάλωνα και να γλιτώσουν τους κατοίκους από τον Φράγκο δυνάστη, Κόντο. Το 1580 έγινε στην περιοχή φοβερός σεισμός που κατέστρεψε πολλά σπίτια στα Σάλωνα και τα γύρω χωριά.
Μάχη στα Σάλωνα, Ο Μητρόπουλος στήνει τη σημαία στα Σάλωνα,
Η περιοχή των Σαλώνων είχε τη μέγιστη συνεισφορά στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 με την ανάδειξη αγωνιστών όπως ο Σαλώνων Ησαΐας, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Πανουργιάς, ο Γιάννης Γκούρας, ο Γιάννης Μακρυγιάννης, ο Δυοβουνιώτης, ο Τράκας, ο Γκούρας, ο Μητρόπουλος και άλλοι ενώ ήταν η πρώτη πόλη της Ρούμελης που επαναστάτησε και καταλήφθηκε από τον Πανουργιά στις 27 Μαρτίου 1821. Ανήμερα το Πάσχα, στις 10 Απριλίου 1821, το Κάστρο των Σαλώνων αλώθηκε από τους Έλληνες και έγινε το πρώτο κάστρο το οποίο επανήλθε σε ελληνικά χέρια, εξοντώνοντας τους 600 έγκλειστους Τούρκους και παίρνοντας ταυτόχρονα τα όπλα τους. Μετά την απελευθέρωση, τα Σάλωνα έγιναν η πρωτεύουσα της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας με την ίδρυση του Αρείου Πάγου των Σαλώνων όπου ψηφίστηκε το Σύνταγμα της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας.
Στα χρόνια της κατοχής από τους Ιταλούς και Γερμανούς κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η πόλη και η γύρω περιοχή δοκιμάστηκε άσχημα και υπήρξαν καταστροφές (κάψιμο χωριών, εκτελέσεις) σε γειτονικά χωριά (Αγία Ευθυμία, Βουνιχώρα, Σεγδίτσα κλπ.). Από την άλλη, στα γύρω βουνά (Γκιώνα και Παρνασσό) έδρασε οργανωμένο αντάρτικο, το οποίο είχε και νικηφόρες μάχες εναντίον των κατακτητών (Ρυκά, Καρούτες). Η πόλη, επίσης, δοκιμάστηκε και στον Εμφύλιο πόλεμο με πολλές απώλειες για τους κατοίκους της.
Ιστορικός πληθυσμός
Χρονιά Πληθυσμός Πληθυσμός του δήμου
1981 7156
1991 7189 9469
2001 6946 9248
Πολιτισμός
Η πόλη έχει πολλά κληροδοτήματα από ευεργέτες που άφησαν την περιουσία τους για διάφορους κοινοφελείς σκοπούς (Μαρκίδης, Γιαγτζής, Σταλλός, Μαχαιράς κλπ). Στην πόλη λειτουργούν Αρχαιολογικό Μουσείο, Λαογραφικό Μουσείο, Δημοτική Βιβλιοθήκη, Δημοτικό Ωδείο, Εικαστικό εργαστήρι, Παιδική Βιβλιοθήκη, Πολιτιστικούς Συλλόγους και Δημοτική Φιλαρμονική και Χορωδία με μεγάλη παράδοση. Επίσης, υπάρχει Ενιαίο Λύκειο, δύο Γυμνάσια, Εσπερινό Γυμνάσιο, Δημοτικά σχολεία, Νηπιαγωγεία, Βρεφονηπιακούς σταθμούς, Νοσηλευτική Σχολή, Τ.Ε.Ε., Ι.Ε.Κ., τμήμα - παράρτημα του Τ.Ε.Ι. Λαμίας με αντικείμενο τις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Η Άμφισσα είναι έδρα όλων των Δημόσιων Υπηρεσιών, διαθέτει σύγχρονο Κρατικό Νοσοκομείο, Πνευματικό Κέντρο, Πρωτοδικείο, Πρεβαντόριο Κρατουμένωνενώ στεγάζει το ΚΤΕΛ του νομού Φωκίδας.
Η πάνω πλατεία της πόλης ήταν το πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Φωκίδας, ενώ η κάτω πλατεία ή πλατεία Ησαϊα, από τον ομώνυμο επίσκοπο και εθνικό ήρωα, είναι το ουσιαστικό κέντρο της πόλης, όπου βρίσκεται το Πνευματικό Κέντρο, ενώ συγκεντρώνει επίσης πλήθος καταστημάτων.
Κατά τις Απόκριες πραγματοποιούνται στην πόλη λαϊκά δρώμενα, τα οποία σχετίζονται με θρύλους των βυρσοδεψών. Την τελευταία Κυριακή της αποκριάς πραγματοποιείται το "Καρναβάλι της Άμφισσας", με παρέλαση αρμάτων και το κάψιμο του καρνάβαλου στην πλατεία, που καταλήγει σε λαϊκό γλέντι με χορούς και τραγούδια αφού προσφέρονται ελιές και άφθονο κρασί. Το προηγούμενο βράδυ, γιορτάζεται η βραδιά των στοιχειών της Χάρμαινας, με τα στοιχειά να κατεβαίνουν μέσα στις μαύρες φορεσιές τους σέρνοντας βαριές αλυσίδες και κρατώντας αναμένες δάδες, και να περιηγούνται στους δρόμους της πόλης δημιουργώντας μια μυστηριακή ατμόσφαιρα, ενώ σε διάφορα σημεία της πόλης μέσα σε μεγάλα καζάνια βράζει ο πατσάς που σερβίρεται στους επισκέπτες με την συνοδεία άφθονου ντόπιου κρασιού. Επίσης στην διάρκεια των αποκριών οργανώνεται κυνήγι κρυμμένου θησαυρού με χορό και παντομίμα όπου παίρνουν μέρος πολλές ομάδες παιδιών με έντονο ανταγωνισμό και πολύ κέφι.
Στις 10 Απριλίου γιορτάζεται πανηγυρικά η επέτειος της άλωσης του Κάστρου των Σαλώνων, με παρέλαση μαθητών, στρατού και σωμάτων ασφαλείας.
Το Πάσχα γιορτάζεται με γνήσιο ρουμελιώτικο τρόπο στην Άμφισσα και στα γύρω χωριά, ψήνοντας αρνιά στους δρόμους με συνοδεία λαϊκών οργάνων και κεράσματα στους περαστικούς.
Επίσης διοργανώνονται τα "Φωκικά" κάθε Αύγουστο, από το 1954, τα οποία περιλαμβάνουν πολλές εκδηλώσεις: συναυλίες, θέατρο και εικαστικά, συγκεντρώνοντας κάθε χρόνο πολύ κόσμο από την ευρύτερη περιοχή.
Κάθε δύο χρόνια, το φθινόπωρο, υπάρχει η "Γιορτή της Ελιάς", η οποία περιλαμβάνει έκθεση των τοπικών μονάδων επεξεργασίας και μεταποίησης ελιάς καθώς και πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων
Η πόλη γέννησε επίσης μεγάλους διανοούμενους και πολιτικούς όπως ο Αλέξανδρος Δαλμούζος ο οποίος ξεχώρισε ως παιδαγωγός, ο Γιαγτζής ο οποίος εξελίχθηκε σε μεγάλο οικονομικό παράγοντα και ευεργέτησε την πόλη αλλά και ο Σπύρος Παπαλουκάς ο οποίος άφησε πολύτιμο έργο.
Η Άμφισσα διαθέτει ποδοσφαιρική ομάδα, τον Φωκικό (Α.Σ. Φωκικός Άμφισσας), ο οποίος αγωνίζεται στην Δ' Εθνική. Έχει κατακτήσει 2 πρωταθλήματα Δ' Εθνικής (1991-92 και 1994-95) και αγωνίστηκε δύο χρονιές (1992-93 και 1995-96) στην Γ' Εθνική. Προήλθε από τη συγχώνευση της παλαιότερης ομάδας της πόλης που ήταν ο Αμφισσαϊκός με τον Αστέρα Ιτέας. Ο Αμφισσαϊκός, ο οποίος ιδρύθηκε το 1931, είχε αγωνιστεί στην Β' Εθνική την περίοδο 1962-63.
Αξιοθέατα
Αξιοθέατα της πόλης αποτελούν:
- το Κάστρο των Σαλώνων ή Κάστρο της Ωριάς[4] - όπου βρισκόταν και η ακρόπολη της αρχαίας Άμφισσας από την οποία διατηρούνται λείψανα των αρχαίων Κυκλώπειων Τειχών - με λείψανα τριών ρυθμών δόμησης, ελληνικού, ρωμαϊκού και βυζαντινού, το οποίο είναι χτισμένο εν μέρει με αρχαίο υλικό με προσθήκες ελληνιστικές, βυζαντινές, φραγκικές, και στο οποίο σώζονται ο ελληνικός περίβολος, η εσωτερική πύλη, ο βυζαντινός Πύργος της Βασίλισσας και η Φράγκικη Εκκλησία,
- η Λυκότρυπα που είναι σκαλιστός θολωτός Μυκηναϊκός τάφος στη βάση του λόφου Κόφινα στο ανατολικό άκρο της Άμφισσας
- ο Βυζαντινός Ναός του Σωτήρος, χτισμένος τον 11ο αιώνα μ.Χ. σε απότομη πλαγιά, 3χλμ μακρυά από την πόλη
- η παλιά συνοικεία των βυρσοδεψών, Χάρμαινα
- ο Μητροπολιτικός Ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο κέντρο της πόλης με τις περίφημες τοιχογραφίες του Σπύρου Παπαλουκά
- το παλαιοχριστιανικό Βαπτιστήριο του 3ου και 4ου αιώνα μ.Χ. δίπλα από τον Μητροπολιτικό Ναό, με ρωμαϊκά και χριστιανικά ψηφιδωτά
- ο Ναός του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται σε λόφο του Παρνασσού πάνω από την πόλη
- το Αρχαιολογικό Μουσείο Άμφισσας το οποίο στεγάζεται στο κτίριο όπου έγινε η Α' Εθνοσυνέλευση της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, με συλλογή αρχαίων και νέων νομισμάτων που αποτελεί δωρεά του Δρόσου Κραβαρτόγιαννου, ψηφιδωτά, τάφους, επιτύμβιες στήλες, επιγραφές και αντικείμενα από την εποχή του Χαλκού μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια
- το Λαογραφικό Μουσείο Άμφισσας που ίδρυσε η "Εταιρία Φωκικών Μελετών"
- η Δημοτική Βιβλιοθήκη Άμφισσας, 40.000 τόμων, που ιδρύθηκε το 1957 από τη Φοιτητική Ένωση Φωκέων, με σπάνια βιβλία
- το πλήθος των παλιών αρχοντικών και νεοκλασικών κτιρίων με γύψινες διακοσμήσεις και αξιόλογες τοιχογραφίες λαικών ζωγράφων της εποχής
- βρύσες, λουτρά και άλλα κτίσματα της εποχής της Τουρκοκρατίας
- ο εντυπωσιακός, ασημόχρωμος, Ελαιώνας της Άμφισσας
Διοικητικά διαμερίσματα του δήμου
- Άμφισσα
- Αγία Ευθυμία
- Άγιος Γεώργιος
- Άγιος Κωνσταντίνος
- Δροσοχώριον
- Ελαιών
- Προσήλιον
- Σερνικάκιον
Αναφορές
Υποσημειώσεις
- "Άμφισσα ονομάσθη δια το όρεσιν περιέχεσθαι"
- Χρονικό του Γαλαξιδίου
- H ονομασία "Σάλωνα" χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους της περιοχής
- Το "Κάστρο των Σαλώνων" ονομάστηκε "Κάστρο της Ωριάς" την περίοδο που η Άμφισσα βρισκόταν υπό καταλανική διοίκηση, όταν κυβερνούσε την πόλη για λογαριασμό της χήρας του τελευταίου Καταλανού κόμη, Ελένης Κατακουζηνής, ένας Φράγκος ιερέας, με την ονομασία Στράτος, τυραννικός και φιλοχρήματος. Κάποτε άρπαξε την ωραιότατη ανηψιά του Επισκόπου Σεραφείμ, τη φυλάκισε στο Κάστρο και τη σκότωσε. Η παράδοση λέει πως το Κάστρο ονομάστηκε "Κάστρο της Ωριάς", για να τιμηθεί η όμορφη και αδικοχαμένη Αρετή. Ο Σεραφείμ κάλεσε σε βοήθεια τους Τούρκους, που κατέλαβαν την πόλη.
| Δημοτική Ενότητα Αμφίσσης |
|---|
| Δημοτική Κοινότητα Αμφίσσης |
| Άμφισσα, η |
| Τοπική Κοινότητα Αγίας Ευθυμίας |
| Αγία Ευθυμία, η |
| Τοπική Κοινότητα Αγίου Γεωργίου |
| Άγιος Γεώργιος ο |
| Τοπική Κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου |
| Άγιος Κωνσταντίνος, ο |
| Τοπική Κοινότητα Δροσοχωρίου |
| Δροσοχώρι, το |
| Τοπική Κοινότητα Ελαιώνος |
| Ελαιών, ο |
| Τοπική Κοινότητα Προσηλίου |
| Βίνιανη, η |
| Μοναστήρι, το |
| Προσήλι, το |
| Τοπική Κοινότητα Σερνικακίου |
| Σερνικάκι, το |
|
Νομός Φωκίδας : Δήμος Αμφίσσης | Βαρδουσίων | Γαλαξιδίου | Γραβιάς | Δελφών | Δεσφίνας | Ευπαλίου | Ιτέας | Καλλιέων | Λιδωρικίου | Παρνασσού | Τολοφώνος Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Φωκίδας |
Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος
Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω
|
Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία. |
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
