Κωνσταντίνος Τσάτσος

.

Κωνσταντίνος Τσάτσος (*)

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος (1899 - 1987) ήταν νομικός, φιλόσοφος και πολιτικός που διετέλεσε πρόεδρος της Δημοκρατίας (1975 - 1980). Ακολούθησε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία εκλεγόμενος τακτικός καθηγητής της φιλοσοφίας του δικαίου στη νομική σχολή Αθηνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1961), της οποίας χρημάτισε και πρόεδρος. Ασχολήθηκε με την πολιτική για πρώτη φορά το 1945 αναλαμβάνοντας υπουργός εσωτερικών στην κυβέρνηση Πέτρου Βούλγαρη και από τότε εξελίχθηκε σε έναν από τους βασικούς πρωταγωνιστές της πολιτικής ζωής της Ελλάδας. Διετέλεσε υπουργός σε πολλές κυβερνήσεις και αναδείχθηκε σε έναν από τους βασικούς συνεργάτες του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Με την υποστήριξη του τελευταίου κατάφερε το 1975 να εκλεγεί πρώτος πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1980, οπότε και παραιτήθηκε.

Το φιλοσοφικό, λογοτεχνικό και νομικό του έργο θεωρείται σημαντικό. Επηρέασε σημαντικά το Σύνταγμα του 1975 όντας ο πρόεδρος της κοινοβουλευτικής επιτροπής συντάξεως του συντάγματος, ενώ θεωρείται και ένας από τους βασικούς υποστηρικτές της ευρωπαϊκής ιδέας[1], ενώ υπήρξε και θαυμαστής της αμερικανικής δημοκρατίας[2]. Για τη σημαντική προσφορά του στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού οράματος του απονεμήθηκε το 1980 το μέγα ευρωπαϊκό βραβείο Κουντενχόβε - Καλλέργη. Επίσης, ήταν μέλος πολλών ξένων ακαδημιών μεταξύ των οποίων της Ρωσίας, της Λετονίας κ.α.

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, καταβεβλημένος από τον καρκίνο, πέθανε στις 8 Οκτωβρίου 1987, σε ηλικία 88 ετών.

Πρώιμα χρόνια

Γεννήθηκε την 1η Ιουλίου 1899 στην Αθήνα και ήταν πρωτότοκος γιος του Δημητρίου Τσάτσου, δικηγόρου και βουλευτή και της Θεοδώρας Ευστρατιάδη. Αδερφός του ήταν ο Θεμιστοκλής Τσάτσος. Μεγάλωσε στην Αθήνα, σε ένα σπίτι της οδού Βησσαρίωνος 8 [3], αλλά επισκεπτόταν συχνά την Τεργέστη, όπου ήταν εγκατεστημένοι οι γονείς της μητέρας του.[4] Φοίτησε στο Γυμνάσιο Μακρή και στο Β΄ Γυμνάσιο Νεαπόλεως[5], ενώ στη συνέχεια στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως, όπου είχε δασκάλους τον Σωκράτη Κουγέα και τον Δημήτρη Γληνό.[6] Από νεαρή ηλικία μιλούσε γαλλικά και γερμανικά, ενώ διάβαζε φιλοσοφικά έργα και ποιήματα ήδη από 13 ετών. Στην ηλικία των 15 ετών άρχισε να γράφει ποιήματα μαζί με τον παιδικό του φίλο Αλέξανδρο Εμπειρίκο - Κουμουνδούρο.

Το 1914 εγγράφηκε στη νομική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών,[7] από την οποία αποφοίτησε το 1918. Την ίδια χρονιά συμπεριλήφθηκε στην ελληνική αποστολή του συνεδρίου της ειρήνης στο Παρίσι, ως κρυπτογράφος[8], της οποίας ομάδας επικεφαλής ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για έναν χρόνο.[9] Το 1920 πήρε την άδεια εξασκήσεως του δικηγορικού επαγγέλματος και το 1921 ανέλαβε μαζί με τον Γεώργιο Μαριδάκη το δικηγορικό γραφείο του πατέρα του, ο οποίος στο μεταξύ είχε πεθάνει.[10] Οι στρατιωτικές του υποχρεώσεις ως το 1923, ο αιφνίδιος θάνατος του πατέρα του και η διάσωση του δικηγορικού γραφείου -μοναδικού πόρου ζωής για τη μητέρα και τον αδελφό του- ανέστειλαν το ξεκίνημα μεταπτυχιακών σπουδών.[11] Το 1925 εγκαταστάθηκε στη Χαϊδελβέργη προκειμένου να συμπληρώσει τις νομικές του σπουδές και να κάνει το διδακτορικό του. Εκεί γνωρίστηκε με τους Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο και Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ενώ επηρεάστηκε σημαντικά από τους Ρίκερτ, Γιάσπερς και άλλους Γερμανούς καθηγητές του.[12] Με την επιστροφή του παρέλαβε μαζί με τον αδερφό του αυτή τη φορά, τον Θεμιστοκλή, το γραφείο του πατέρα του και ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη δικηγορία έως το 1931. Ο ίδιος δεν έλκονταν από το δικηγορικό επάγγελμα,όπως σημείωνε ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του: «Δεν αισθάνθηκα ποτέ, ούτε στην αρχή, μια οποιαδήποτε έλξη προς αυτό το επάγγελμα. Δεν συνέδεσα καμμιά φιλοδοξία μου μαζί του[...]»[13] και πιο κάτω, «[...]η δικηγορία [...]που πάντα αντιπαθούσα και ως επάγγελμα και ως περιβάλλον[...]».[14]

Ακαδημαϊκή σταδιοδρομία

Το 1929 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της νομικής, με θέμα διδακτορικής διατριβής «Η νομική ως τεχνική και επιστήμη» και επί υφηγεσίας διατριβής του: «Φιλοσοφία και επιστήμη του Δικαίου» ενώ τον επόμενο χρόνο έγινε υφηγητής με θέμα της δοκιμαστικής επί υφηγεσία διατριβής του «Φιλοσοφία και επιστήμη του Δικαίου»[15] και το 1933 καθηγητής στην έδρα της εισαγωγής στην επιστήμη του Δικαίου και της φιλοσοφίας του Δικαίου.[16] Ξεκίνησε τη διδακτική του δραστηριότητα ως άμισθος υφηγητής.[17] Το 1934 άρχισε να διδάσκει Κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων.[18] Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '30 ο Τσάτσος ήρθε σε επαφή με τους σημαντικούς λογοτέχνες και ποιητές της εποχής, ενώ ξεχωριστή υπήρξε η φιλία του με τον Κωστή Παλαμά, τον οποίο είχε γνωρίσει ήδη από το 1922.[19] Την ίδια εποχή, το 1930, μαζί με τον Κανελλόπουλο και τον Θεοδωρακόπουλο εξέδωσε το τριμηνιαίο περιοδικό «Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών», η έκδοση του οποίου συνεχίστηκε για τα επόμενα έντεκα χρόνια.[20] Παράλληλα με τα μαθήματά του στην νομική σχολή, δίδασκε και φιλοσοφία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (1935 - 1938).[21] Το 1935 αρχίζει να ασχολείται για τα πολιτικά ζητήματα όταν πριν το δημοψήφισμα δημοσίευσε άρθρα υπέρ του δημοκρατικού πολιτεύματος.[22] Το 1938 απέτυχε να γίνει τακτικός καθηγητής λόγω της δικτατορίας Μεταξά.[23] Την ίδια χρονιά η κυβέρνηση Τσαλδάρη επιχείρησε να τον παύσει από το Πανεπιστήμιο, αλλά παρέμεινε μετά από έντονο διάβημα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου.[24]

Το 1939 το καθεστώς Μεταξά, είχε βάλει χαφιέδες να παρακολουθούν τις πανεπιστημιακές παραδόσεις του[25] και ενώ αρχικά του πρότεινε να αναλάβει ανώτατο αξίωμα στην Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ)[26] τον συνέλαβε και τον εκτόπισε στη Σκύρο ως κομμουνιστή. Η υποψία του καθεστώτος σε βάρος του ενισχύθηκε από τις επισκέψεις που πραγματοποίησε στους τόπους εξορίας του Παναγιώτη Κανελόπουλου.[27] Στη συνέχεια μετατοπίστηκε στις Σπέτσες μετά από παρέμβαση του Κυριάκου Βαρβαρέσου προς τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη[28], όπου διέμεινε μέχρι το τέλος Ιανουαρίου 1940, οπότε και του επετράπη να επιστρέψει στην Αθήνα.[29]

Στον πόλεμο του '40 και στη Γερμανική κατοχή

Όταν εκδηλώθηκε ο πόλεμος μαζί με τους Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο και Ιωάννη Κακριδή έστειλαν επιστολή στον Μεταξά με την οποία του ζητούσαν να καταταγούν εθελοντικά και να πολεμήσουν. Τελικά ο Τσάτσος χρησιμοποιήθηκε στη Διευθυνση Εξωτερικού Τύπου για τη σύνταξη προπαγανδιστικών ξενόγλωσσων φυλλαδίων.[30] Όταν εισήλθαν οι Γερμανοί στην Αθήνα μετέβη με την οικογένειά του στο χωριό Βασσαράς της Σπάρτης, με απώτερο στόχο να μεταβούν δια μέσου Κυθήρων και Αντικυθήρων στην Κίσσαμο. Όταν οι Γερμανοί έφτασαν στην Σπάρτη επέστρεψαν στην Αθήνα.[31] Εργάστηκε στην Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης (ΕΟΧΑ) της Αρχιεπισκοπής και στο συσσίτιο του Πανεπιστημίου.[32] Το 1941 απολύθηκε από τη θέση του στο πανεπιστήμιο, όταν στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου του έτους αυτού εκφώνησε ομιλία προς τους φοιτητές του και στη συνέχεια τους συνέστησε να καταθέσουν ομαδικώς άνθη στο μνημείο του Άγνωστου στρατιώτη, αλλά λόγω της φρούρησης του χώρου η κατάθεση πραγματοποιήθηκε στο άγαλμα του Διονύσιου Σολωμού στον Εθνικό κήπο. Την επόμενη ημέρα απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο.[33] Με τη βοήθεια του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού επέστρεψε στο σπίτι του από το κρησφύγετο όπου κρυβόταν χωρίς να συλληφθεί.[34] Το 1942 ίδρυσε τη Σοσιαλιστική Ένωση μαζί με τους Ξενοφών Ζολώτα, Γεώργιο Μαύρο, Άγγελο Αγγελόπουλο και Πέτρο Γαρουφαλιά.[35] Κατά τη διάρκεια της κατοχής συνεργάστηκε με τον Χριστόδουλο Τσιγάντε ως μέλος της επιτροπής που αποτελούσε τον σύνδεσμο μεταξύ της κυβερνήσεως του Καΐρου και των αντιστασιακών οργανώσεων.[36] Αποξενωμένος ιδεολογικά από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο[37] προσέγγισε τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ) και την Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ).[38] Για τη δράση του αυτή καταδιώχθηκε για να διαφύγει τελικώς τον Ιούλιο του 1944 στη Μέση Ανατολή, μέχρι το Νοέμβριο του ίδιου έτους.[39]

Μετά την απελευθέρωση

Το 1944 έγινε τακτικός καθηγητής στη Νομική Σχολή Αθηνών.[40] Στη θέση αυτή παρέμεινε μέχρι τον Φεβρουάριο του 1946, όταν και παραιτήθηκε για να θέσει υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές.[41]
Η δεύτερη σύζυγος του Κ. Τσάτσου Ιωάννα Σεφεριάδου

Πολιτική σταδιοδρομία

Ο Τσάτσος προερχόταν από φιλοβενιζελική οικογένεια,[42] με έντονες πολιτικές ενασχολήσεις. Όπως έγραψε, «Το σπίτι μου ήταν πολιτικό σπίτι».[43] Ο πολιτικός προσανατολισμός του ήταν φιλοβενιζελικός από αντατοφιλία.[44] Σημειώνει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό Λογοδοσία μιας ζωής, «Στα χρόνια όμως της Κατοχής, μια πρόσθετη φλόγα άναψε μέσα μου. Με έπιασε η μανία της πολιτικής δράσης. Το 1944-45 ήθελα με πάθος να γίνω Υπουργός[...]Οι επιθέσεις που μου έγιναν [...] γιατί είχα κάνει ως υπουργός σε 3 1/2 μήνες σπουδαίο έργο, επιτείνανε τις φιλοδοξίες μου. Απέβλεπα πια στο βουλευτιλήκι[...]»[45]

Η πρώτη ουσιαστική ανάμειξη με την πολιτική ήταν το 1945, όταν και ανέλαβε υπουργός Πρόνοιας και προσωρινώς Εσωτερικών και Δικαιοσύνης στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Πέτρου Βούλγαρη.[46] Ο ίδιος ανασκοπώντας τη δράση του στο υπουργείο αναφέρει πως τότε επάνδρωσε όλες τις νομαρχίες, διόρισε δημάρχους και τοποθέτησε 1300 αξιωματικούς χωροφυλακής και αστυνομίας πόλεως.[47] Κατόπιν όμως πιέσεων που ασκούσε ο τύπος (συγκρότημα Λαμπράκη) ζητήθηκε από τον Δαμασκηνό να παραιτηθεί από τη θέση του.[48] Στην κυβέρνηση Κανελλόπουλου που σχηματίσθηκε τον ίδιο χρόνο ανέλαβε δύο υπουργεία, του τύπου και προσωρινώς αεροπορίας.[49] Τον επόμενο χρόνο έθεσε υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές, στις οποίες και εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής.[50] Το 1947 επισκέφθηκε το Κάιρο και το 1948 τη Ρώμη εκπροσωπώντας την ελληνική Βουλή στις διακοινοβουλευτικές συσκέψεις που πραγματοποιούνταν.[51]

Το 1949 ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου Παιδείας.[52][53][54] Κατά τη διάρκεια της θητείας του οργάνωσε την εθνική πινακοθήκη, ενώ συγκρούστηκε με τους καθηγητές στο θέμα της αυξήσεως των μισθών. Επίσης επί της υπουργίας του πραγματοποιήθηκε η εκλογή νέου αρχιεπισκόπου από την Ιερά Σύνοδο λόγω του θανάτου του Δαμασκηνού. Σε αυτήν ο Τσάτσος στήριξε τον μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, ο οποίος τελικώς εξελέγη. Στις εκλογές του 1950 έθεσε υποψηφιότητα με το κόμμα του Κανελλόπουλου αποτυγχάνοντας όμως να εκλεγεί. Τότε άρχισε να εργάζεται στην εφημερίδα Καθημερινή και επέστρεψε για κάποιο διάστημα στην ενεργή δικηγορία.[55] Στα τέλη του 1950 διορίστηκε υφυπουργός Συντονισμού.[56] Για την τοποθέτησή του συναινούσαν και οι Αμερικανοί, οι οποίοι κατά τη μαρτυρία του Τσάτσου, είχαν εκτιμήσει το έργο του ως υπουργού παιδείας και ότι απορρόφησε όλες τις σχετικές πιστώσεις.[57] Διατήρησε το χαρτοφυλάκιό του για έξη μήνες αλλά εξαναγκάσθηκε σε παραίτηση υπό την πίεση του Γεωργίου Παπανδρέου, αλλά ξανατοποθετήθηκε στην ίδια θέση όταν ανέλαβε υπουργός ο Σοφοκλής Βενιζέλος.[58][56] Το 1951 ξαναέθεσε υποψηφιότητα για βουλευτής χωρίς όμως επιτυχία. Τον επόμενο χρόνο απέτυχε ξανά στις εκλογές[59], ενώ τρία χρόνια αργότερα κατηγορήθηκε για οικονομικό σκάνδαλο. Γι' αυτό τον λόγο οργανώθηκε εξεταστική επιτροπή, η οποία τελικά τον αθώωσε.[60] Παρέδωσε μια σειρά μαθημάτων στο Αθήναιον.[61] Βιοποριζόταν από το δικηγορικό του γραφείο και την αρθρογραφία του στην Καθημερινή.[62] Το 1952 περιοδεύει σε δέκα Αμερικανικά Πανεπιστήμια υπό την χορηγία του ιδρύματος Φέλμπραϊτ (Fulbright).[63]

Το 1956 προσχώρησε στο υπό ίδρυση κόμμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση (ΕΡΕ), βοηθώντας τον αρχηγό της στη σύνταξη κειμένων και διακηρύξεων σχετικά με την ίδρυση του κόμματος, με την οποία και εξελέγη βουλευτής.[64] Στην κυβέρνηση που σχηματίσθηκε υπό τον Καραμανλή ανέλαβε το υπουργείο Προεδρίας.[65] Στις επόμενες εκλογές, του 1958[66], εξελέγη πανηγυρικά βουλευτής και ανέλαβε πάλι το υπουργείο Προεδρίας.[67] Το υπουργείο Προεδρίας είχε αρκετές αρμοδιότητες, μεταξύ άλλων και αυτή του τουρισμού. Επί θητείας του κατασκευάστηκε το ξενοδοχείο της Πάρνηθας, για το οποίο ελέγχθηκε από την αντιπολίτευση λόγω της υπέρβασης του αρχικού προϋπολογισμού[68] ενώ ενίσχυσε σημαντικά και τα διεθνή φεστιβάλ θεάτρου και μουσικής ανά την Ελλάδα.[69] Τον Ιούνιο του 1961[70] εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών με 24 ψήφους υπέρ και 6 κατά[71] με έδρα τη Φιλοσοφία του Δικαίου.[72] Η εναρκτήρια ομιλία του στην Ακαδημία είχε τον τίτλο, Οι αντινομίες του Πρακτικού Λόγου και τα Πλάτωνος Πολιτικά.[73] Σε αυτήν διετέλεσε πρόεδρος (1966)[74] και αντιπρόεδρος. Τον ίδιο χρόνο επανεξελέγη βουλευτής χωρίς όμως να αναλάβει κάποιο υπουργείο. Το 1962 ο Υπουργός Βιομηχανίας Ζήσης Ζησάκης παραιτήθηκε και ο Καραμανλής του πρότεινε να αναλάβει το συγκεκριμένο χαρτοφυλάκιο.[75] Στη συνέχεια ανέλαβε το υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας.[76] Όταν αποχώρησε ο Καραμανλής, οι Τσάτσος και Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου απομακρύνθηκαν από τις διαμάχες για την ηγεσία. Στην κυβέρνηση Κανελλόπουλου ο Τσάτσος ανέλαβε το υπουργείο Δικαιοσύνης[77], στο οποίο παρέμεινε μέχρι την εγκαθίδρυση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών την 21η Απριλίου.[78]

Στη δικτατορία και μεταδικτατορικώς

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, ο Τσάτσος υπέγραψε κάποιες αντιδικτατορικές προκηρύξεις δίχως να προβεί σε κάποια άλλη νέα ενέργεια.[79] Υπήρξε μάρτυρας υπεράσπισης του λογοτέχνη Μένη Κουμανταρέα στη δίκη του από το Εφετείο Αθηνών για το πεζογράφημά του το Αρμένισμα.[80] Συνοδευόταν μονίμως από έναν αστυνομικό ο οποίος τον παρακολουθούσε.[81] Μετά τη Χούντα ανέλαβε το υπουργείο Πολιτισμού στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας[82], όμως ασχολιόταν πιο πολύ με τα προσχέδια του νέου Συντάγματος και την κατάρτιση των συνδυασμών της Νέας Δημοκρατίας[83] και στις εκλογές που ακολούθησαν εξελέγη στην τρίτη θέση με το ψηφοδέλτιο επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας.[84][85] Παράλληλα, ανέλαβε την προεδρία της κοινοβουλευτικής επιτροπής σύνταξης του νέου συντάγματος.[86] Εισηγητής της αντιπολίτευσης για το νέο σύνταγμα ήταν ο ανηψιός του, Δημήτρης Τσάτσος.

Πρόεδρος της Δημοκρατίας

Ως ένας από τους πιο έμπιστους συμβούλους του Κωνσταντίνου Γ. Καραμανλή, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος προτάθηκε από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας για τη θέση του προέδρου της Δημοκρατίας. Η απόφαση του Καραμανλή για την επιλογή Τσάτσου αναγγέλθηκε στην αίθουσα της γερουσίας, όπου συνεδρίαζε η κοινοβουλευτική ομάδα της Νέας Δημοκρατίας. Όπως αναφέρει ο Τσάτσος στα απομνημονεύματά του, ο Καραμανλής είχε θέσει ως μοναδικό όρο ότι σε περίπτωση που θα ήθελε να μεταπηδήσει νωρίτερα από τα πέντε χρόνια στην προεδρία της δημοκρατίας, αυτός θα παραιτούνταν.[87] Ο Τσάτσος αποδίδει την επιλογή του Καραμανλή στο πρόσωπό του στους εξής λόγους: θα τηρούσε την υπόσχεσή του να παραιτηθεί από την Προεδρία της Δημοκρατίας σε περίπτωση που ο Καραμανλής ήθελε να μεταπηδήσει σε αυτήν, όπως είχαν συμφωνήσει μυστικώς οι δύο άνδρες. Δεν θα εκμεταλλευόταν το αξίωμά του για να αυτοπροβληθεί σε βάρος του Καραμανλή, η μεταξύ τους ταύτιση απόψεων, τέτοια που δεν του είχε προκαλέσει ποτέ πρόβλημα, το κύρος που είχε αποκτήσει ο Τσάτσος κατά τη θητεία του στην Επιτροπή του Συντάγματος και η καλή συνεργασία που είχε με την αντιπολίτευση. Ακόμα το παλαιότερο θετικό υπουργικό έργο του.[88] Στην ψηφοφορία που διεξάχθηκε στην Βουλή έλαβε 210 ψήφους σε σύνολο 295 ψηφισάντων. Από αυτές οι 210 ανήκαν πιθανότατα στους βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας που διέθετε 215 έδρες. Μοναδικός αντίπαλος ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, που υποστηρίχθηκε από την Ένωση Κέντρου, ενώ το ΠΑΣΟΚ και η Ενωμένη Αριστερά ψήφισαν λευκό.[89] Πρόεδρος της Δημοκρατίας ορκίστηκε στις 19 Ιουλίου 1975.

Ώς πρόεδρος της δημοκρατίας ανέλαβε να οργανώσει καλύτερα τον όλο θεσμό. Ασχολήθηκε με βασικά ζητήματα της εθνικής πολιτικής όπως ήταν π.χ. το σλαβομακεδονικό. Δέχθηκε τις επισκέψεις αρκετών αρχηγών ξένων κρατών, ενώ συναντήθηκε και με άλλες σημαντικές προσωπικότητες, όπως οι Τίτο, Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, Βαλερί Ζισκάρ ντ'Εσταίν, Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ κ.α. Επίσης εκπροσώπησε την Ελλάδα στην κηδεία του Μακαρίου το 1977, του Τίτο και του Ανουάρ Σαντάτ.[90] Λίγο πριν το τέλος της θητείας του τιμήθηκε με το βραβείο Κούντενχοβε-Καλλέργη[91] και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας της Σορβόννης.[92] Στη θέση του προέδρου της δημοκρατίας παρέμεινε μέχρι τον Μάϊο του 1980, όταν και τον διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.

Μετά το τέλος της θητείας του πραγματοποίησε πολλά ταξίδια στο εξωτερικό είτε αναψυχής είτε κυρίως για ακαδημαϊκούς λόγους, αφού ήταν μέλος αρκετών ακαδημιών. Το 1980 εξελέγη μέλος της Ρουμανικής Ακαδημίας.[93] Την ίδια χρονιά διορίστηκε μέλος της ακαδημίας του Μαρόκου ύστερα από διάταγμα του βασιλιά Χασάν Β΄.[94] Παράλληλα συμμετείχε σε αρκετές συγκεντρώσεις για το ευρωπαϊκό όραμα, ενώ βοηθούσε και στη συγγραφή κάποιων ιστορικών μελετών.

Συγγραφικό έργο

Η ενασχόληση του Κωνσταντίνου Τσάτσου από νεαρή κιόλας ηλικία με τη φιλοσοφία και την ποίηση τον βοήθησαν στην ανάπτυξη της καλλιέργειάς του. Αρχίζει να γράφει ποιήματα σε ηλικία δεκαπέντε ετών.[95] Την τριετία 1921-1924 δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα, την Τριλογία της ψυχής αφιερωμένη στον Κωστή Παλαμά και δύο δράματα με το ψευδώνυμο «Ηβός Δελφός».[96] Στα ποιήματα του εκφράζονται τα πιο βαθιά και κρυφά στρώματα του εαυτού του. Τα παράλογα στοιχεία διασταυρώνονται με τα λογικά. Η ποίηση του χαρακτηρίζεται «υπαρξιακή».[97] Οι φιλοσοφικές μελέτες που δημοσίευσε κατά καιρούς αποσκοπούσαν στην στην εκλαΐκευση της Καντιανής φιλοσοφίας στην Ελλάδα.[98] Το 1948, υπήρξε εμπνευστής μιας νέας εταιρείας συγγραφέων, στην οποία συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Σπύρος Μελάς, ο Ηλίας Βενέζης, ο Ανδρέας Καραντώνης και ο Πέτρος Χάρης.[99]

Συνεργάστηκε με την Εκδοτική Αθηνών για τη συγγραφή ενότήτων και την εποπτεία τόμων της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, για λόγους βιοπορισμού. Την ίδια περίοδο είναι γόνιμο το συγγραφικό έργο του[100] Έχοντας πλέον στην κατοχή της μια ανεκτίμητης αξίας βιβλιοθήκη, η οικογένεια Τσάτσου δώρησε το σύνολο των βιβλίων του Κωνσταντίνου Τσάτσου στο σημερινό «Κέντρο Νεοελληνικών, Βυζαντινών και Κυπριακών Σπουδών» που βρίσκεται στην πόλη της Γρανάδας, στην Ισπανία, υπό την εποπτεία του καθηγητή Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας Μόσχου Μορφακίδη Φυλακτού.

Ο φιλοσοφικός στοχασμός του Τσάτσου

Ο ίδιος ο Τσάτσος τοποθετεί τις φιλοσοφικές καταβολές του στον Πλάτωνα, τον Ιμμάνουελ Καντ και τον Νεοκαντιανισμό.[101] Καλλιέργησε τη Φιλοσοφία του Δικαίου ακολουθώντας τον Χάινριχ Ρίκερτ (ο οποίος δεν ασχολήθηκε με το Δίκαιο) και την θεωρία των αξιών που ανέπτυξε και γενικά τη Νεοκαντιανή Σχολή της Βάδης. Στα 1928 δημοσίευσε το Der Begriff des positiven Rechtes (Η έννοια του θετικού δικαίου), το οποίο κατά τον Ρίκερτ απέδιδε με τη μεγαλύτερη συνέπεια στο χώρο του Δικαίου τη θεωρία του.[102]

Άλλες μελέτες του σχετικές με τη φιλοσοφία του Δικαίου είναι: Το πρόβλημα της ερμηνείας του Δικαίου (1932,1978), Το πρόβλημα των πηγών του Δικαίου (1941) όπου ασχολείται με το Σύνταγμα «ως μια από τις ιδιαίτερες πηγές του Δικαίου», ενώ δεν προχώρησε στις άλλες πηγές του δικαίου (νόμοι, διοικητικές πράξεις).[103] Η επί διδακτορία και επί υφηγεσία διατριβές του δημοσιεύτηκαν σε έναν τόμο με τίτλο Μελέται φιλοσοφίας του Δικαίου (1960)[104] Έχοντας την αίσθηση ο ίδιος πως «ότι ήταν να γράψει σχετικά με τη φιλοσοφία του Δικαίου το είχε γράψει» διακόνησε ένα άλλο κομμάτι των κοινωνικών επιστημών μεταξύ των ορίων της νομικοπολιτικής επιστήμης και την κοινωνική φιλοσοφία: με τα έργα του Η κοινωνική φιλοσοφία του Καντ (1935), Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων (1962), Πολιτική, θεωρία πολιτικής δεοντολογίας (1965)[105] Καλλιέργησε και την αισθητική με το Διάλογο για την ποίηση με τον Γιώργο Σεφέρη.[106]

Προσωπική ζωή

Ήταν παντρεμένος δύο φορές. Νυμφεύθηκε αρχικά την Λίλη Ζηρίνη τον Φεβρουάριο του 1925, για να χωρίσει όμως το 1929. O δεσμός τους είχε ως αφετηρία του το κοινό ενδιαφέρον τους για τον ποιητή Κωστή Παλαμά. Κατά τη διάρκεια του γάμου τους έμεναν μεταξύ Αθήνας και Χαϊδελβέργης.[107] Στη συνέχεια γνώρισε την Ιωάννα Σεφεριάδου, αδερφή του Γιώργου Σεφέρη, την οποία και νυμφεύτηκε στις 30 Ιουνίου 1930 με κουμπάρα την Ειρήνη Οικονομοπούλου. Μαζί της απέκτησε δύο κόρες:

τη Δέσποινα Τσάτσου, η οποία γεννήθηκε το 1931[108], σύζυγο του καθηγητή Μυλωνά
τη Ντόρα Τσάτσου, η οποία γεννήθηκε το 1932[109], χορογράφο και σύζυγο του Αλέξανδρου Συμεωνίδη, καθηγητή ιατρικής

Εργογραφία
Λογοτεχνικά

Η τριλογία της ψυχής μου (1923)
Ποιήματα (1924)
Δύο Δράματα (1924)
Τα ποιήματα του Κ. Τσάτσου (1973)
Ένας διάλογος για την ποίηση (1975)

Φιλοσοφικά

Δοκίμια αισθητικής και παιδείας (1960)
Αισθητικά δοκίμια (1961)
Διάλογοι σε μοναστήρι (1974)
Αισθητικά μελετήματα (1977)
Θεωρία της Τέχνης (1978)
Η ζωή σε απόσταση (1985)
Ο σύγχρονος κόσμος (1987)
Πριν από το ξεκίνημα (1988)
Αποχαιρετισμός (1988)

Κριτικές

Παλαμάς (1936)
Οι μεγάλοι ρήτορες και η ιστορία τους (1968)
Κικέρων (1968)
Δημοσθένης (1971)

Βιογραφίες

Ελευθέριος Βενιζέλος (1986)
Ο άγνωστος Καραμανλής (1986)
Λογοδοσία μιας ζωής (αυτοβιογραφία, 2000)

Φιλοσοφία περί δικαίου

Το πρόβλημα της ερμηνείας του δικαίου (1932) (1978 εκδ. Σάκκουλας)
Η κοινωνική φιλοσοφία του Καντ (1935)
Το πρόβλημα των πηγών του Δικαίου (1941)
Ελληνική πορεία (1952)
Μελέται φιλοσοφίας του δικαίου (1960)
Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων (1962)[110]
Αφορισμοί και διαλογισμοί (1965-1969)
Πολιτική, θεωρία πολιτικής δεοντολογίας (1965)[111]
Η Ελλάς και η Ευρώπη (1978)
Δημοκρατία και Ευρώπη (1982)

Άλλα

Αγάπη (1950)
Ποιήματα άλλων καιρών και άλλων τόπων (Μετάφραση, 1980)
Οράτιος, Βιργίλιος, Προπέρτιος, Κάτουλος (Μετάφραση, 1981)

Κωνσταντίνος Τσάτσος, των Θεσμών και των Αξιών

Οικογένεια Τσάτσου

Παραπομπές

Φωτέας, Παναγιώτης (1989). Μορφές Ελλήνων: δοκίμια. Αθήνα: Αστήρ, σελ. 56. ISBN 978-960-203-046-2.
Διαμαντόπουλος, Θανάσης (2015). Το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ. Ένας ιδιόρρυθμος δικομματισμός. Αθήνα: εκδ. Πατάκης. ISBN 9789601647852.
Τσάτσος, Κωνσταντίνος (2000). Λογοδοσία μιας ζωής. τομ. 1ος. Αθήνα: εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, σελ. 21. ISBN 978-960-289-047-9.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 23
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 48-49
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 50
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 82
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 123
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 235
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 123-124
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 124
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 127 κ. εξ
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 179
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 329
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 224
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 225
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 227
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 229
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 161-174
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 181, 226
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 231
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 299
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 231
Τσάτσος, Κωνσταντίνος (2000). Λογοδοσία μιας ζωής. τομ. 2ος. Αθήνα: εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, σελ. 376. ISBN 978-960-289-043-1.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 265
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 266
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 266-268
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 270, 273
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 278
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 279
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 282
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 286
Σεφέρης, Γιώργος (1992). Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ (1935-1944). Αθήνα: εκδ. Ίκαρος, σελ. 40. ISBN 978-960-7233-02-8. και Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 287-293
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 316
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 300
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 282
Είχε προσκληθεί από τους Άγγελο Αγγελόπουλο και Αλέξανδρο Σβώλο να ενταχθεί μαζί τους στις τάξεις του ΕΑΜ, αλλά αρνήθηκε. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 614
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 295
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 296-297
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 231
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 230
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 213
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 233
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 235
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 241
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Βούλγαρη Πέτρου (Απρίλιος 1945)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 301
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 301-302
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Κανελλόπουλου Παναγιώτου (1945)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 303
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 303-306
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Σοφούλη Θεμιστοκλέους (Ιανουάριος 1949)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Σοφούλη Θεμιστοκλέους (Απρίλιος 1949)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Διομήδους Αλέξανδρου (1949)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 322
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Βενιζέλου Σοφοκλέους (Νοέμβριος 1950)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 323
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 324
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 327
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 328-329
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 329
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 329
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 330
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 335
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Καραμανλή Γ. Κωνσταντίνου (1956)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
«O Καραμανλής όμως, αδιαφορώντας για τις αρμοδιότητές μου, με ήθελε κυρίως για συντάκτη κυβερνητικών δηλώσεων και για Υπουργό Τύπου» Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 336-337
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Καραμανλή Γ. Κωνσταντίνου (1958)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π. σελ. 343
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 344
«Τακτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών κατά σειρά εκλογής». www.academyofathens.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Ο Τσάτσος στα απομνημονεύματά του αναφέρει για τους έξι αυτούς που τον καταψήφισαν, «Οι έξη ακαδημαϊκοί που με καταψήφισαν ήταν ο Πουλίτσας[...] οι Μπρατσιώτης και Τριακκαλινός,πιθανόν ο Σταματάκος και δυο άλλοι που δεν μπορώ να μαντέψω[...] Ο Πουλίτσας με βεβαίωσε ότι με ψήφισε, αλλά έχω λόγους να είμαι βέβαιος περί του αντιθέτου. Οι Μπρατσιώτης και Τρικκαλινός μου ομολόγησαν, ύστερα από συνεργασία δύο-τριών ετών, ότι με κατεψήφισαν, δηλώνοντάς μου πως αν με γνώριζαν θα με είχαν ψηφίσει», Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 382
Την δημιουργία μιας τόσο εξειδικευμένης έδρας με σκοπό την εκλογή του Τσάτσου σε αυτήν ήθελαν οι Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ηλίας Βενέζης, Χρήστος Καρούζος. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 381
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 232 και Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 363
«Πρόεδροι της Ακαδημίας Αθηνών από την ίδρυσή της». www.academyofathens.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 364
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Καραμανλή Γ. Κωνσταντίνου (1961)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Κανελλόπουλου Παναγιώτη (1967)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 375
Λέει ο ίδιος, «Η στάση μου κατά τη διάρκεια της δικτατορίας ήταν απλώς αξιοπρεπής. Ούτε βόμβες έφτιαχνα, ούτε βγήκα στο πεζοδρόμιο. Υπέγραψα διάφορες αντιδικτατορικές δηλώσεις μαζί με άλλα στελέχη του πολιτικού κόσμου.» Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 393
Φιλίππου, Φίλιππος (Δεκέμβριος 2015). «Η αθώωση του Μένη Κουμανταρέα από το Εφετείο Αθηνών για το Αρμένισμα». Νέα Εστία (τχ. 1867): σελ. 1097.
«Προσωπικά οι δικτάτορες δεν με ενόχλησαν ποτέ. Μου είχαν ένα χωροφύλακα που γύριζε γύρω από το σπίτι μου στον Κοκκιναρά[...]», Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 396
«Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας Καραμανλή Γ. Κωνσταντίνου (1974)». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 429
«Κοινοβουλευτική Θητεία Βουλευτών Από Τη Μεταπολίτευση Ως Σήμερα - Τσάτσος Δημητρίου Κωνσταντίνος». www.hellenicparliament.gr. Ανακτήθηκε στις 23-08-2016.
Αν και ομοφώνως είχε προταθεί ο Τσάτσος για την πρώτη θέση, ο Μιχαήλ Στασινόπουλος ο οποίος είχε προταθεί από τον Τσάτσο, ζήτησε να λάβει την πρώτη θέση ως τέως Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ο Τσάτσος του παραχώρησε τη θέση του και μπήκε δεύτερος, όμως όταν δέχθηκε να μπει και η Ελένη Βλάχου θέλοντας να πρωταχθεί, τελικά συμβιβαζόμενη με τη δεύτερη μετά τον Στασινόπουλο θέση, τελικά πήρε την τρίτη ο Τσάτσος. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 429
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 430
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 431
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 433-434
Μπρατάκος, Άγγελος (2002). Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, σελ. 203. ISBN 978-960-14-0553-7.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 458-460
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 455-456
Τελετή αναγόρευσης του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Τσάτσου σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφίας του Δικαίου του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 476
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 489
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 133
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 124
Τσάτσος, Κωνσταντίνος (1980). Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Αθήνα: Νομικαί Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ. 141.
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 592
Αρκουδέας, Κώστας (2015). Το χαμένο Νόμπελ: Μια αληθινή ιστορία. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. ISBN 9789600359374.
«Το συγγραφικό μου έργο της περιόδου εκείνης δεν θα υπήρχε, αν δεν υπήρχε η δικτατορία και η απραξία στην οποία μας είχε καταδικάσει.» Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 397-398
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 586-587
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 587
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 588-589
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 589
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 591
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, ό.π., σελ. 592-593
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 174-176
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 185
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 185
Παραδόσεις του ομότιτλου μαθήματός του που άρχισε να διδάσκει από το 1934. Στην διάρκεια της εξορίας του στη μεταξική δικτατορία συνέγραψε τα κεφάλαια για τον Αριστοτέλη. Μετά την επιστροφή του από την εξορία συνέταξε τα κεφάλαια για τους μεταριστοτελικούς φιλοσόφους. Μεταφράστηκε στα γαλλικά με μέριμνα του Οκτάβιου Μερλιέ. Επίσης στα ρουμανικά, ισπανικά και το 1983 εκδόθηκε από το Κρατικό Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 229-230

Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, ό.π., σελ. 232

Πηγές

Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ (1935-1944), εκδ.Ίκαρος, Αθήνα, 1992
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 1ος, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 2000
Κωνσταντίνος Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, τομ. 2ος, εκδ.Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 2000
Φίλιππος Φιλίππου, «Η αθώωση του Μένη Κουμανταρέα από το Εφετείο Αθηνών για το Αρμένισμα», Νέα Εστία, τομ. 177, τχ. 1867, (Δεκέμβριος 2015), σελ. 1095-1100.

Πρόσθετη βιβλιογραφία

Αραβαντινός Ι., «Τσάτσος, ο φιλόσοφος της πολιτείας και του δικαίου», Φιλοσοφία 19-20 (1989-1990), 38-49.
Σούρλας Παύλος Κ.,«Δικαϊκό σύστημα και τελoλoγική μέθoδoς: Σκέψεις γύρω από τo ‘Πρόβλημα της ερμηνείας τoυ δικαίoυ’ τoυ Κ. Τσάτσoυ». Νoμικό Βήμα, τομ.26 (1978), σελ. 1172-1182
Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα, 1980
«Αφιέρωμα: Χαράγματα για τον Κ. Τσάτσο», Ευθύνη τχ. 191-192 (1987).
«Έκφραση τιμής στον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Για την προσφορά του στο έθνος και τον πολιτισμό». Τετράδια Ευθύνης αρ. 16, Αθήνα, 1982
«Κωνσταντίνος Τσάτσος: Φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός», Πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου: Αθήνα, 6-8 Νοεμβρίου 2009, Εταιρεία Φίλων Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, 2010
Χ.-Δ. Γουνελάς, «Το σβήσιμο της προσωπικότητας του ποιητή (Τσάτσος, Σεφέρης, Ελύτης)», Επιστημονική επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής [του Α.Π.Θ.] Περίοδος Β΄, Τ. 2 (1992), σελ. 305-334

Έλληνες

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License