Το Φιλώτι είναι χωριό της Νάξου που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Ζας σε υψόμετρο 400 μέτρων περίπου, και σε απόσταση 19 χλμ. από τη Χώρα. Είναι το μεγαλύτερο χωριό της Νάξου αλλά και όλων των Κυκλάδων, τόσο από πληθυσμιακής, περίπου 1800 κάτοικοι, όσο και από χωροταξικής πλευράς. Αποτελείται από 3 τμηματα, το Ραχίδι, τον Κλέφαρο και το Λιοίρι. Εικάζεται ότι οι περισσότεροι κάτοικοι του έχουν κρητική καταγωγη, ωστόσο αυτό δεν είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο. Φημίζεται για τα αγροτικά προϊόντα του (σύκα, σταφύλια, κρασι, ελιές, ελαιόλαδο), προϊόντα που παράγονται και στην υπόλοιπη ορεινή Νάξο αλλά κυρίως για τα κτηνοτροφικά προϊόντα οπως τα αμνοερίφια και τα γαλακτοκομικά. Τοπική γαστριμαργική περηφάνια αποτελεί το αιγοπρόβειο κεφαλοτύρι που οι ντόπιοι ονομάζουν «αρσενικό». Το μεγαλύτερο πανηγύρι της Νάξου με χορούς και παραδοσιακά ναξιώτικα βιολιά πραγματοποιείται στο Φιλώτι τον 15αυγουστο που γιορτάζει η εκκλησία της Παναγιάς της Φιλωτίτισσας, (αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου), με το υπέροχο γλυπτό καμπαναριό, κτισμενη στα τελη του 18ου αιωνα. Στο Φιλώτι επίσης βρίσκεται ο επιβλητικός Πύργος του Μπαρότσι που κτίσθηκε στην εποχή που η Νάξος αποτελούσε έδρα του ομώνυμου Δουκάτου της Νάξου.
Στα νότια όρια του χωριού πάνω στη κορυφή ενός πολύ απότομου βράχου βρίσκεται το βυζαντινό ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου που φαντάζει σαν φύλακας και πνευματικός φάρος. Σε απόσταση 2 χλμ. από το Φιλώτι, βρίσκεται η βρύση των Αργιώ(ν), η οποία είναι προσεγγίσιμη και από ένα μονοπάτι το οποίο ξεκινά από τις παρυφές του χωριού και προσφέρεται για τους λάτρεις των πεζοποριών. Η θέα του χωριού από την λιθόχτιστη βρύση είναι μοναδική.

Φιλώτι Νάξου (*)

Αξίζει δε να σημειωθεί, πως το επίνειο του Φιλωτίου, δεν βρίσκεται σε κοντινή στο χωριό απόσταση, αλλά 23 χλμ. νοτιότερα, στον ορμίσκο Καλαντός ή Γκαλαντός, στο νοτιότερο άκρο του νησιού, ιστορικός όρμος από την εκεί απόβαση των Ενετών. Ετυμολογικά η ονομασία Φιλώτι οφείλεται σε αρχαίο τοπωνύμιο που μάλλον προέρχεται από το ιωνικό προσωνύμιο Φιλώτης που απαντάται και στη Θάσο.
Στο Φιλώτι εδρεύουν περιφερειακό Ιατρείο, Αστυνομικό Τμήμα και γραφείο ΕΛΤΑ,
Πανόραμα

"Το Φιλώτι απο την ματιά ενός συγγραφέα" : Το Φιλώτι αποτελείται από δύο ενότητες, τον Κλέφαρο και το Ραχίδι, σε δυο αντίστοιχες καταπράσινες πλαγιές που τις χωρίζει ένα ρέμα. Η εικόνα του απ' την απέναντι μεριά δείχνει φαντασμαγορική και μεγαλόπρεπη, κυρίως τη νύχτα φωτισμένο, με το φεγγάρι να λάμπει στον ουρανό μαγνητίζει το βλέμμα.

Είναι το μεγαλύτερο χωριό του νησιού και οι κάτοικοι ασχολούνται, κυρίως με την κτηνοτροφία, την οποία ευνοούν οι ορεινοί όγκοι που περιλαμβάνονται στην περιοχή του, όπως αυτός του Ζα. Ακόμη όμως, οι άγονες αυτές περιοχές έστρεψαν το ενδιαφέρον των κατοίκων και σ' άλλες διεξόδους. Το αποτέλεσμα ήταν να πετύχουν και να τα καταφέρουν και σε πολλούς άλλους τομείς εξασφαλίζοντας πρόοδο και ανάπτυξη του χωριού και της ζωής τους. Το Φιλώτι σήμερα σφύζει από ζωή και δραστηριότητα. Πάρα πολλές καινούργιες και αξιοπρόσεκτες κατοικίες έχουν επεκτείνει το χωριό και τα περισσότερα παλιά σπίτια έχουν ανακαινισθεί. Καταστήματα για την εξυπηρέτηση κάθε ανάγκης των χωριανών αλλά και των γύρω κοντινών χωριών, υπάρχουν διάσπαρτα κατά μήκος του κεντρικού δρόμου που το διασχίζει. Τράπεζες, Ταχυδρομείο καθώς και δημόσια κτήρια όπως το Τεχνικό και Επαγγελματικό Λύκειο, τα I.Ε.Κ. βρίσκονται στο Φιλώτι, συντελώντας σημαντικά στην δραστηριότητα και τη ζωντάνια του. Αστέρι λαμπρό, επίσης το αθλοθέατρο «Εμμ. Ψαρράς», που φιλοξενεί παραστάσεις και εκδηλώσεις πρωτόγνωρες για τα μέχρι σήμερα δεδομένα.

Το καλοκαίρι, το Φιλώτι συγκεντρώνει κόσμο πολύ, ντόπιο και ξένο. Τα καφενεία, οι πιτσαρίες, οι ψησταριές και τα κάθε λογής μαγαζιά του γεμίζουν. Καμαρώνουν οι Φιλωτίτες για τον πανύψηλο γεροπλάτανο, στο κεντρικότερο σημείο του χωριού, τη «Γέφυρα». Στη σκιά του, εδώ κι ένα περίπου αιώνα, έχουν συζητηθεί χιλιάδες προβλήματα, έχουν διεξαχθεί άπειρες πολιτικές συζητήσεις, έχουν λάβει μέρος κάθε είδους συναντήσεις και ραντεβού. Και τι δε θα μπορούσε να διηγηθεί, αν είχε τη μιλιά του!

Η εκκλησία της Παναγιάς, καύχημα και προστάτιδα του Φιλωτιού και του νησιού ολόκληρου, συγκεντρώνει κόσμο και κοσμάκη κάθε χρόνο, που έρχονται να προσκυνήσουν στη χάρη της. Η εκκλησία, που έκλεισε 200 χρόνια ζωής είναι τρίκλιτη κιονοστήρικτη τρουλλαία βασιλική, που θεμελιώθηκε το 1718.

Το Φιλώτι, επίσης, κατέχει μια σημαντική θέση στην ιστορία και τη μυθολογία του νησιού. Στην περιοχή του ανήκει ο Πύργος του Χειμάρρου, ένα από τα σημαντικά μνημεία του αρχαίου μας πολιτισμού. Είναι από τους λίγους που υπάρχουν στην επικράτεια, με τη δική του αρχιτεκτονική, αυτήν του στρογγυλού οικοδομήματος. Πανύψηλος και καμαρωτός δεσπόζει του τοπίου, αφήνοντας αδιάφορος τη φαντασία μας να καλπάζει, ψάχνοντας για τη χρήση και το σκοπό που δημιουργήθηκε. Ήταν φρυκτωρία, κατοικία ή καταφύγιο, δεν μπόρεσε ακόμη κανείς ν' απαντήσει με βεβαιότητα.

Στο φιλωτίτικο βουνό, το Ζα που είναι το ψηλότερο των Κυκλάδων, ήρθε και φώλιασε ο Δίας, ο αρχιθεός, κυνηγημένος από τον πατέρα του τον Κρόνο. Στα ριζά του, που καταλήγει το ιερό τέμενος του θεού βρίσκεται η πηγή του αρχαίου οικισμού των Αργιών και η λατρευτική σπηλιά της Παναγιάς της Σπηλιώτισσας. Σε πείσμα της ανομβρίας και των λιγοστών βροχοπτώσεων που έχει το νησί, εδώ και αρκετά χρόνια, στ' Αργιά, εξακολουθεί να τρέχει γάργαρο νερό, νάμα στον ξωμάχο και διψασμένο επισκέπτη του κατακαλόκαιρου. Κάτω απ' τον ίσκιο του πανύψηλου πλατάνου, συντροφιά με δεκάδες πουλιά που ευτυχισμένα κελαηδούν αδιάκοπα, έχοντας, ως φαίνεται, σπίτι κι αυλή τους τα κλαδιά του, ξεκουράζεσαι, ρεμβάζεις, ξεχνιέσαι... παίρνεις δυνάμεις για ανάβαση στη σπηλιά του Ζα. Να πας νοερά μια βόλτα στα παλιά, να γνωρίσεις το Δία και τα λημέρια του. Το Φιλώτι κατέχει μια θέση στην καρδιά όλων μας, μικρών και μεγάλων, γιατί σ ' όλους κάτι έχει να προσφέρει
Λαογραφία

Στο πλάτανο του Φιλωτιού θέλω να σε γλεντήσω
να παίζει το "Μωρό" βιολί κι εγώ να τραγουδήσω!

(κοτσάκι από το νησιώτικο δημοτικό "Νάξο με την ομορφιά σου")

Το αναφερόμενο "Μωρό" ήταν το παρατσούκλι του παλιού οργανοπαίκτη Γέρου Μιχάλη Κονιτόπουλου, πατέρα της Ειρήνης, του Γιώργου και του σημερινού Βαγγέλη Κονιτόπουλου. Κάποτε ο αξέχαστος Γιώργος Κονιτόπουλος που ακολουθούσε τον πατέρα του από μικρός, σε κάποιο πανηγύρι στη Κεραμωτή όταν ένας που δεν τον ήξερε τον ρώτησε:

-Μα ποιανού κοπέλι (=γιος) είσαι συ;

εκείνος προκειμένου να καθίσει να του εξηγεί, του απάντησε κατατοπιστικά:

-Μα δεν είμαι δα, το "μωρό" του "Μωρού";(!)

Βέβαια,θα ήταν μέγιστη παράλειψη,να μην αναφερθούν και κάποιοι απο τους άσημους ίσως στο ευρύ κοινό λαϊκούς στιχουργούς του χωριού,οι οποίοι πολύ συχνά προσέφεραν αφιλοκερδώς τους πνευματικούς τους κόπους στους γνωστούςφίλους τους(π.χ Κονιτόπουλοι) προκειμένου να ακουστεί σε βινύλλιο-ακόμα τότε,ναι-η δημιουργία τους. Ένας ιδιαίτερα αγαπητός στο χωριό αλλα και στο νησί στιχουργός,υπήρξε ο Γιώργος Δεμενεόπουλος (παρατσούκλι:κούκλος).Παρέα με τον επιστήθιο φίλο του Αντριά, συνέθεσαν μερικά απο τα ωραιότερα κοτσάκια που ακούστηκαν ποτέ! Χαρακτηριστικό της αξίας του Δεμενεόπουλου,είναι το γεγονός πως,ενώ απεβίωσε και ετάφει στον Πειραιά,στην κηδεία παρέστει σχεδόν σύσσωμο το χωριό,καθώς και ο πρόεδρος(!) του χωριού,ο οποίος και αναγόρευσε το <<στερνό αντίο στον μεγαλύτερο λαϊκο στιχουργό του χωριού>>.....

Οι ντόπιοι κάτοικοι,προκειμένου να διευκολύνουν την αναφορά τους σε κάποιον χωριανό τους, καθιέρωσαν τα παρατσούκλια, περιπαικτικά δηλαδή συνήθως προσωνύμια.Με αυτόν τον τρόπο δεν υπήρχαν παρερμηνείες σε ό,τι αφορά το πρόσωπο που αφορά η συζήτησή τους.
Όσον αφορά για το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη και την επικίνδυνη ανέγερσή του στη κορυφή ένος απόκρημνου βράχου υποστηρίζουν οι ντόπιοι ότι αυτό είναι ένα πρώτο δείγμα του "φιλώτιμου των Φιλωτιτών".

Δημοτική Ενότητα Δρυμαλίας
Δημοτική Κοινότητα Απεράθου
Αζάλας Νάξου, ο
Απέραθος Νάξου, ο
Κανάκι Νάξου, το
Κλειδώ Νάξου, η
Λυγαρίδια Νάξου, τα
Μουτσούνα Νάξου, η
Πάνερμος Νάξου, ο
Δημοτική Κοινότητα Φιλοτίου
Καλαντός Νάξου, ο
Φιλότι Νάξου, το
Τοπική Κοινότητα Δαμαριώνος
Αγιασσός Νάξου, η
Βουρβουριά Νάξου, η
Δαμαλάς Νάξου, ο
Δαμαριώνας Νάξου, ο
Πυργάκι Νάξου, το
Τοπική Κοινότητα Δανακού
Δανακός Νάξου, ο
Τοπική Κοινότητα Κεραμωτής
Κεραμωτή Νάξου, η
Τοπική Κοινότητα Κορωνίδος
Αγιά Νάξου, η
Απόλλων Νάξου, ο
Κάμπος Νάξου, ο
Κορωνίς Νάξου, η
Μυρίσης Νάξου, ο
Ταξιάρχης Νάξου, ο
Φαρακλό Νάξου, το
Χίλια Βρύση Νάξου, η
Τοπική Κοινότητα Κορώνου
Αργοκοιλιώτισσα Νάξου, η
Ατσιπάπη Νάξου, η
Κόρωνος Νάξου, η
Λιώνας Νάξου, ο
Τοπική Κοινότητα Μέσης
Μέση Νάξου, η
Τοπική Κοινότητα Μονής
Μονή Νάξου, η
Σίφωνες Νάξου, οι
Τοπική Κοινότητα Σκαδού
Σκαδόν Νάξου, το
Τοπική Κοινότητα Χαλκείου
Ζωοδόχος Πηγή Νάξου, η
Ράχη Νάξου, η
Χαλκείο Νάξου, το

Νομός Κυκλάδων : Δήμος, Κοινότητα Ερμουπόλεως | Αμοργού | Άνδρου | Άνω Σύρου | Δρυμαλίας | Εξωμβούργου | Θήρας | Ιητών | Κέας | Κορθίου | Κύθνου | Μήλου | Μυκόνου | Νάξου | Πάρου | Ποσειδωνίας | Σερίφου | Σίφνου | Τήνου | Υδρούσας Ανάφης | Αντιπάρου | Δονούσης | Ηρακλείας | Κιμώλου | Κουφονησίων | Οίας | Πανόρμου | Σικίνου | Σχοινούσσης | Φολεγάνδρου | Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης: Διοικητική διαίρεση νομού Κυκλάδων