Η Δήλος ήταν στην αρχαιότητα ονομαστή για την πανελλήνια λατρεία του Δήλιου Απόλλωνα που ασκούνταν εκεί και από τις ανασκαφές που έγιναν, τα σπίτια, οι πλακόστρωτοι δρόμοι, οι ναοί και τα δημόσια οικοδομήματα που σώθηκαν μας δίνουν μια μοναδική εικόνα της αρχαίας ελληνικής πόλης στο σύνολό της.

Βραχώδες και άγονο νησί βρίσκεται ανάμεσα στα νησιά Μύκονο και Ρηνεία με μήκος 5 χιλιόμετρα και πλάτος 1300 μέτρα. Το μεγαλύτερο ύψωμά της είναι το γρανιτικό βουνό Κύθνος, που στους πρόποδές του βρισκόταν η αρχαία πόλη της Δήλου που οι ανασκαφές την έφεραν ολόκληρη στο φως.

Η μυθολογία λέει ότι φανερώθηκε (δηλώθηκε) μ' ένα χτύπημα της τρίαινας του Ποσειδώνα στην επιφάνεια της θάλασσας και έπλεε για πολύ καιρό, μέχρι που ο Δίας την έδεσε στο βυθό της θάλασσας με μία διαμαντένια αλυσίδα για να καταφύγει εκεί η Λητώ και να γεννήσει κάτω από μια φοινικιά τα δυο θεϊκά παιδιά, την Άρτεμη πρώτα και τον Απόλλωνα ύστερα.

Στα προϊστορικά χρόνια τη Δήλο την κατοίκησαν μινωικοί οικιστές από την Κρήτη και Μυκηναίοι και Δωριείς από τη Στερεά Ελλάδα. Στα ιστορικά όμως χρόνια κάτοικοί της ήταν Ίωνες, οπότε και διακρίθηκε η Δήλος σαν κέντρο πανιωνίων εορτών που γίνονταν προς τιμή του Απόλλωνα.

Οι γιορτές αυτές, που τις αναφέρει ο Όμηρος στον ύμνο του προς τον Απόλλωνα, γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στη Δήλο και οργανώνονταν από την κυκλαδική αμφικτιονία, που είχε την έδρα της στη Δήλο.

Σε ανάμνηση της επιστροφής του Θησέα από την Κρήτη, που αγκυροβόλησε στη Δήλο, οι Αθηναίοι έπαιρναν κι αυτοί μέρος στις γιορτές αυτές στέλνοντας την ιερή τους αντιπροσωπεία, με το ίδιο το πλοίο του Θησέα, την "Πάραλον". Στα 477 π.Χ. η Δήλος ορίστηκε σαν έδρα του δημόσιου θησαυρού από την ελληνική ομοσπονδία που σχηματίστηκε για τη συνέχιση του πολέμου εναντίον των Περσών. Αργότερα όμως η έδρα του δημόσιου θησαυρού μεταφέρθηκε στην Αθήνα και η Δήλος ήρθε στην απόλυτη πολιτική εξουσία της Αθήνας, που διέταξε στα 427 π.Χ. τους κατοίκους της να την εγκαταλείψουν εντελώς και να πάνε στο Αδραμύττιο.

Στα 146 π.Χ., μετά από την πτώση της Κορίνθου, η Δήλος έγινε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο και γνώρισε το εμπόριο τόση άνθηση, ώστε, όπως μας διηγείται ο Στράβωνας κάθε μέρα απασχολούνταν 10.000 δούλοι στις εμπορικές εργασίες.

Η Δήλος έγινε ονομαστή για την κατεργασία του κορινθιακού χαλκού στα εργαστήριά της, που κατασκεύαζαν τα περίφημα δηλιακά χάλκινα αγγεία.

Στα χρόνια των περσικών πολέμων, οι στρατηγοί του Μιθριδάτη κατάστρεψαν ολοκληρωτικά τη μέχρι τότε ακμαία πόλη της Δήλου, που ερημώθηκε. Το 2ο μ.Χ. αιώνα ο περιηγητής Παυσανίας την περιέγραψε σαν μια έρημη σχεδόν χώρα. Έτσι η Δήλος παρέμεινε ένας σωρός ερείπια μέχρι που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως όλους τους αρχιτεκτονικούς και αρχαιολογικούς θησαυρούς της, όσους σώθηκαν από την ερήμωση και τη σύληση στα χρόνια των Βυζαντινών και των Ενετών.

Οι ανασκαφές στη Δήλο, που άρχισαν στα 1873 και σχεδόν συνεχίστηκαν μέχρι τις μέρες μας, έφεραν στο φως ένα πλήθος μνημεία και ευρήματα που ανήκουν σε μια από τις πέντε περιοχές της Δήλου που είχαν κατοικηθεί.

• Στην περιοχή του λιμανιού, όπου βρίσκονται τα ερείπια διάφορων καταστημάτων, η Αγορά των Κυμπεταλιστών καθώς και άλλα οικοδομήματα, όπως το Διοσκούρειο και το Ασκληπιείο
  
• Στην Ιερή συνοικία ή το ιερό. Σ' αυτή βρίσκεται η μεγάλη ιερά οδός πλάτους 13 μέτρων, που πλαισιώνεται δεξιά και αριστερά από στοές και μακριές σειρές με βάθρα αγαλμάτων. Η οδός αυτή καταλήγει μπροστά στα Προπύλαια του Ιερού και του Απόλλωνα. Γύρω από το ναό βρέθηκαν τα ερείπια άλλων μικρών ναών και οικοδομημάτων, όπως ο ναός των Αθηναίων, η στοά των Παξίων, το Θεσμοφόριο, το Εκκλησιαστήριο, όπου συνεδρίαζε η εκκλησία του Δήμου, η Στοά του Αντιγόνου και άλλων
  
• Στην περιοχή της Ιερής λίμνης. Αυτή βρίσκεται στη βορινή μεριά της Ιερής περιοχής, από την οποία και χωρίζεται με τη Στοά του Αντιγόνου που έχει μήκος 125 μέτρα και αποτελείται από 48 κίονες και άλλους 19 στο εσωτερικό. Τα κτίρια που βρέθηκαν σ' αυτήν την περιοχή είναι χτισμένα όλα γύρω από την Ιερή λίμνη, όπου άλλοτε κολυμπούσαν οι ιεροί κύκνοι του Απόλλωνα και οι ιερές πάπιες του Ιερού
  
• Στη συνοικία του θεάτρου στα ανατολικά της Ιερής περιοχής, όπου βρίσκονταν τα εμπορικά καταστήματα και τα σπίτια που το σπουδαιότερο είναι η κατοικία του Διονύσου με τα περίφημα μωσαϊκά της
  
• Στο Ιερό βουνό του νησιού, τον Κύθνο. Στη σπηλιά του Κύθνου, που ήταν ιερό του Ηρακλή και των Καβείρων, μας οδηγεί ένας κλιμακωτός δρόμος λαξευμένος πάνω στο βράχο.
  

Εκτός από τα οικοδομήματα αυτών των περιοχών, βρέθηκαν το Γυμνάσιο με αποδυτήρια και λουτρά, καθώς και διάφορα άλλα οικοδομήματα, που στο σύνολό τους μας δίνουν μια καταπληκτική εικόνα αρχαίας ελληνικής πόλης.

Εκάτη, Δήλος