.

Αφού οι Έλληνες Κύπριοι σιγά-σιγά συνειδητοποίησαν όλα αυτά τα χρόνια (από την έναρξη της Αγγλοκρατίας και εξής) ότι οι εκκλήσεις, οι συνεχείς ικεσίες και οι διάφορες πολιτικές ενέργειες δεν ήταν δυνατό να οδηγήσουν στην απελευθέρωσή τους και στην ένωση του νησιού με την Ελλάδα, προχώρησαν στη δυναμική πια αναμέτρησή τους με την αποικιοκρατική δύναμη, δηλαδή τη Μεγάλη Βρετανία. Ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας τους κράτησε τέσσερα χρόνια (1 Απρίλη του 1955 μέχρι την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου το Φεβρουάριο του 1959). Τον ένοπλο αγώνα διεξήγαγε η μυστική οργάνωση Ε.Ο.Κ.Α. (τα αρχικά σημαίνουν: Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών). Ο ένοπλος αυτός αγώνας οδήγησε στην απελευθέρωση της Κύπρου που έγινε το 1960, ανεξάρτητη Δημοκρατία.

Ίδρυση της ΕΟΚΑ

Οι πρώτες σκέψεις για την ίδρυση μαχητικής οργάνωσης των Ελλήνων της Κύπρου που σκοπό θα είχε την προώθηση του αγώνα για ένωση του νησιού με την Ελλάδα, χρονολογούνται στο 1948, χρόνο κατά τον οποίο στην Κύπρο η Εκκλησία αναδιοργανώθηκε και στελεχώθηκε με νέα ηγεσία, μετά από μια περίοδο 16 περίπου χρόνων κατά την οποία είχε αποξηλωθεί. Μετά την εξέγερση του Οκτώβρη 1931 είχαν εξοριστεί οι μητροπολίτες Κιτίου Νικόδημος Μυλωνάς και Κυρηνείας Μακάριος, ενώ από το 1933 που πέθανε ο αρχιεπίσκοπος Κύριλλος Γ' δε στάθηκε δυνατό να πληρωθεί ο αρχιεπισκοπικός θρόνος. Το δικτατορικό καθεστώς της παλμεροκρατίας που επιβλήθηκε μετά τα γεγονότα του 1931, συνεχίστηκε μέχρι το 1940. Μόνο μετά τη λήξη του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου η Εκκλησία κατόρθωσε να εκλέξει ξανά την ανώτατη ηγεσία της. Ο μητροπολίτης Κυρηνείας Μακάριος επέστρεψε από την εξορία και εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος μετά το θάνατο του τοποτηρητή και, για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, αρχιεπισκόπου Λεοντίου. Στο θρόνο της Πάφου εκλέχτηκε ο Κλεόπας, στον θρόνο Κυρηνείας ο Κυπριανός και στο θρόνο Κιτίου ο Μακάριος, που, από το 1950 έγινε αρχιεπίσκοπος.

Με την εκλογή νέας εκκλησιαστικής ηγεσίας, άρχισε και η μεθόδευση του αγώνα και η επαναφορά (με πιο μαχητική την αξίωση μετά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο) του παγίου αιτήματος των Ελλήνων της Κύπρου για ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Ο Γεώργιος Γρίβας αναφέρει στα Απομνημονεύματά του (Αθήνα, 1961 σσ. 14-15) ότι οι πρώτες σκέψεις για τη διεξαγωγή στην Κύπρο ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα γίνονταν στην Αθήνα μεταξύ του ίδιου, του Αχιλλέα Κύρου και άλλων, από τον Ιούνη του 1948. Κατά τον ίδιο χρόνο, παρόμοιες σκέψεις εξέφραζε και σε διάφορους κύκλους στην Κύπρο ο μητροπολίτης Κιτίου Μακάριος, ο μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ'.

Το 1950, όταν ο Μακάριος Γ' ανέβηκε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, προώθησε με πιο έντονο ρυθμό και περισσότερο δυναμικό τρόπο τον ενωτικό αγώνα, που προσπάθησε ταυτόχρονα να του δώσει και διεθνή δημοσιότητα. Οι μυστικές επαφές του με την ομάδα των Αθηνών ήταν συνεχείς. Τον ίδιο χρόνο, ο Γρίβας είχε επαφές με το στρατηγό Γ. Κοσμά, αρχηγό τότε του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού, ο οποίος ενημέρωσε σχετικά και το στρατάρχη Αλ. Παπάγο.

Το Μάη του 1951 η ομάδα των Αθηνών, που αποτελούνταν από Κυπρίους εξορίστους και Ελλαδίτες, πρότεινε στο Γεώργιο Γρίβα, τότε απόστρατο συνταγματάρχη του ελληνικού στρατού, την αρχηγία του ένοπλου αγώνα στην Κύπρο. Ενήμερος ήταν και ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Τον Ιούλη του 1951 ο Γρίβας ήρθε στην Κύπρο ως τουρίστας, με σκοπό την επί τόπου μελέτη των δυνατοτήτων για ένοπλο αγώνα στο νησί. Παράλληλα είχε επαφές με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο και απέκτησε τους πρώτους του συνεργάτες στην Κύπρο.

Ο Μακάριος έκανε, ταυτόχρονα, διπλωματικό και πολιτικό αγώνα, στοχεύοντας στη διεθνοποίηση του Κυπριακού ζητήματος και τη συζήτησή του στα διεθνή πλαίσια του Ο.Η.Ε., ελπίζοντας ότι έτσι θα εξανάγκαζε την κρατούσα δύναμη, τη Μεγάλη Βρετανία, να συζητήσει το πρόβλημα σοβαρά. Οι απογοητεύσεις στον πολιτικό τομέα, με την πλήρη άρνηση της Βρετανίας να παραδεχτεί έστω και την ύπαρξη Κυπριακού ζητήματος, με την αδυναμία των εξαρτημένων από την Αγγλία ελληνικών κυβερνήσεων να πετύχουν οτιδήποτε και με τα πενιχρά αποτελέσματα των πρώτων συζητήσεων για το Κυπριακό που έγιναν στους διαδρόμους των Ηνωμένων Εθνών, οδήγησαν στην τελική απόφαση για διεξαγωγή στην Κύπρο του σχεδιαζόμενου ένοπλου αγώνα. Αφού πήρε την τελική έγκριση από τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, που ήταν και ο βασικός χρηματοδότης των μέχρι τότε ενεργειών, ο Γρίβας αναχώρησε κρυφά από την Ελλάδα για την Κύπρο με καράβι. Έφτασε στο νησί το βράδυ της 10.11.1954 και αποβιβάστηκε μυστικά σε ερημική ακτή της Πάφου, κοντά στο χωριό Χλώρακα. Αμέσως άρχισε σκληρή εργασία για σύσταση μυστικής στρατιωτικής οργάνωσης. Άρχισε η στρατολόγηση και η εκπαίδευση ανδρών και η στελέχωση της οργάνωσης, η οποία πήρε την ονομασία Ε.Ο.Κ.Α. (Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών). Την ονομασία έδωσε ο Γρίβας, που για τον εαυτό του επέλεξε το εύστοχο και επιτυχημένο ψευδώνυμο Διγενής, το όνομα του βυζαντινού ήρωα των ακριτικών επών.

Η Ε.Ο.Κ.Α., με τη σύμφωνη γνώμη του Μακαρίου (που είχε το ψευδώνυμο Γενικός) άρχισε τη δράση της εντυπωσιακά την 1.4.1955.

Διάρθρωση και στελέχωση

Η Ε.Ο.Κ.Α. οργανώθηκε από το Γρίβα με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ευέλικτη, να διακρίνεται από ικανότητα ταχείας δράσης να βασίζεται στη μυστικότητα και στη δυνατότητα να πλήττει στόχους εντελώς αναπάντεχα και να εξαφανίζεται αμέσως. Παράλληλα, δόθηκε μεγάλη σημασία στον τομέα της ασφάλειας και στον τομέα συλλογής πληροφοριών για οτιδήποτε αφορούσε τον εχθρό. Το απειροπόλεμο των Ελλήνων της Κύπρου, η γεωγραφική θέση του νησιού και η περιορισμένη έκτασή του, το ήμερο του τοπίου και η τεράστια υπεροχή του αντιπάλου, ήταν οι βασικοί παράγοντες που καθιστούσαν δυσχερέστατο τον ένοπλο αγώνα, που δεν ήταν δυνατό παρά να πάρει τη μορφή ανταρτοπολέμου.

Η Ε.Ο.Κ.Α. άρχισε τη δράση της με μικρό αριθμό ανδρών και ελάχιστο οπλισμό, γρήγορα όμως αγκαλιάστηκε και βοηθήθηκε από το λαό, οι δε τάξεις της πλήθυναν. Διοικιόταν αποκλειστικά από το Γεώργιο Γρίβα, που ήταν ο αρχηγός της. Η Κύπρος χωρίστηκε στους ακόλουθους στρατιωτικούς τομείς που ο κάθε ένας είχε επικεφαλής ένα τομεάρχη που υπαγόταν απ' ευθείας στον αρχηγό:

1.Λευκωσίας 2.Μόρφου 3.Ορεινής 4.Αμμοχώστου 5. Βαρωσίων 6. Καρπασίας 7. Λάρνακας 8. Λεμεσού 9. Κακοπετριάς-Γαλάτας 10. Πάφου 11. Κερύνειας 12. Κυθρέας.

Στις περιοχές των τομέων ιδρύθηκαν και δρούσαν μαχητικές ομάδες κρούσης και δολιοφθορών, ενώ δημιουργήθηκαν και δίκτυα συλλογής και αποστολής πληροφοριών, καθώς και δίκτυα συνδέσμων που μετέφεραν προς κάθε κατεύθυνση τα μηνύματα από και προς τον αρχηγό εξασφάλιζαν τη συνεχή επικοινωνία των τομεαρχών μεταξύ τους και με τον αρχηγό και μεταξύ τομεαρχών και ομάδων κρούσης.

Όσα από τα μέλη της Ε.Ο.Κ.Α. επισημαίνονταν από τους Βρετανούς και διέφευγαν τη σύλληψη, καθώς και όσα δραπέτευαν από τα κρατητήρια και τις φυλακές, ανέβαιναν στα βουνά όπου εντάσσονταν στις αντάρτικες ομάδες. Η κάθε μια αντάρτικη ομάδα ήταν ολιγομελής, αποτελούμενη συνήθως από 4-6 άτομα, για λόγους καλύτερης απόκρυψης, ταχύτερης μετακίνησης και ευελιξίας. Σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις που απαιτούσαν περισσότερους άνδρες, συνενώνονταν διάφορες αντάρτικες ομάδες που δρούσαν από κοινού. Διοικητικά οι αντάρτικες ομάδες υπάγονταν σε περιοχές δράσης. Η κάθε περιοχή διοικόταν από ένα αρχηγό αντάρτικων ομάδων ο οποίος ήταν υπόλογος απ' ευθείας στον αρχηγό. Και μεταξύ των αντάρτικων ομάδων λειτουργούσε ευρύ δίκτυο συνδέσμων που εξασφάλιζε τη συνεχή επικοινωνία των ομάδων με τον αρχηγό της περιοχής τους και του τελευταίου με τους άλλους αρχηγούς και με τον ίδιο τον αρχηγό της Ε.Ο.Κ.Α.

Λειτούργησαν οι ακόλουθες περιοχές αντάρτικων ομάδων:

1. Κύκκου 2. Μηλικουρίου - Γερακιών - Πεδουλά 3. Τηλλυρίας - Μαραθάσας 4. Σταυρού της Ψώκας 5. Πάφου - Χρυσοχούς 6. Πιτσιλιάς 7. Παραμύθας - Φασούλας 8. Αυδήμου - Κοιλανίου 9. Λάρνακας 10. Κακοπετριάς - Γαλάτας.

Παράλληλα είχε οργανωθεί και δίκτυο τροφοδοτών που εφοδίαζε τις αντάρτικες ομάδες με πολεμικό υλικό, τρόφιμα, ρουχισμό και άλλα αναγκαία είδη συντήρησής τους, κατασκευής κρησφύγετων κλπ.

Οργάνωση του λαού: Για να προωθηθεί το έργο της Ε.Ο.Κ.Α. θεωρήθηκε απαραίτητη η οργάνωση του πληθυσμού από την αρχή. Για τούτο, σε όλα σχεδόν τα χωριά καθώς και στις πόλεις δημιουργήθηκαν ολιγομελείς πυρήνες, που, με τη σειρά τους, προχώρησαν στη μυστική στρατολόγηση ανδρών. Παράλληλα, οργανώθηκε η νεολαία με την ίδρυση της Α.Ν.Ε. (Άλκιμος Νεολαία Ε.Ο.Κ.Α.), οργάνωση που είχε δική της διοίκηση η οποία και πάλι υπαγόταν απ' ευθείας στον αρχηγό της Ε.Ο.Κ.Α..

Από την αρχή, ο Γρίβας απέκλεισε τη συμμετοχή κομμουνιστών στις τάξεις της Ε.Ο.Κ.Α., η οποία ήταν και παρέμεινε οργάνωση της Δεξιάς. Όπως αναφέρει ο Γρίβας, η στρατολογία των μελών της Ε.Ο.Κ.Α. γινόταν με πολλή προσοχή. Για τα άτομα που επιλέγονταν γινόταν διακρίβωση των φρονημάτων τους, της ικανότητας και του βαθμού εχεμύθειάς τους, και στη συνέχεια γινόταν η μύησή τους. Τέλος, αποφασιζόταν η εισδοχή τους στην οργάνωση, οπότε έδιναν τον όρκο. Αν τα μέλη παρέβαιναν τον όρκο τους, θα εκτελούνταν. Ο όρκος, που δινόταν στο όνομα της Αγίας Τριάδας, αποτελούνταν από 7 άρθρα που πρόβλεπαν:

* Αγώνα με όλες τις δυνάμεις για απελευθέρωση της Κύπρου

* Απαγόρευση εγκατάλειψης του αγώνα, παρά μόνο ύστερα από διαταγή του αρχηγού

* Απόλυτη πειθαρχία στις διαταγές του αρχηγού

* Απόλυτη εχεμύθεια σε περίπτωση σύλληψης και βασανισμών

* Τήρηση μυστικότητας για ότι αφορούσε την οργάνωση

* Αποκλεισμός πράξεων για ιδιοτελή ή κομματικά συμφέροντα

* Αν κάποιος παρέβαινε τον όρκο, θα ήταν άτιμος και άξιος κάθε τιμωρίας.

Οικονομικοί πόροι, δαπάνες

Όπως ο ίδιος ο Γρίβας αναφέρει (Χρονικόν... σ.624), κατά τη διάρκεια του 4ετούς αγώνα η Ε.Ο.Κ.Α. δαπάνησε χρηματικό ποσό 140.000 λιρών. Το μεγαλύτερο μέρος του ποσού αυτού καταβλήθηκε από την Εκκλησία, με μηνιαίες εισφορές μέσω του ηγούμενου του μοναστηριού Κύκκου στον ταμία της οργάνωσης. Ο ταμίας απέσυρε κάθε μήνα ποσό που ενέκρινε ο ίδιος ο Γρίβας με βάση προϋπολογισμούς και με τήρηση λογιστικών βιβλίων. Ακαθόριστο χρηματικό ποσό στάλθηκε και από τον τότε υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδος Ευάγγελο Αβέρωφ μέσω της ελληνικής πρεσβείας της Λευκωσίας. Για λόγους ασφάλειας, ο Γρίβας απαγόρευσε αυστηρά την είσπραξη από μέλη της Ε.Ο.Κ.Α. οποιωνδήποτε εισφορών από ιδιώτες ή οργανισμούς, από εράνους ή από οποιαδήποτε άλλη πηγή.

Το ποσό που δαπανήθηκε είχε χρησιμοποιηθεί για συντήρηση των μαχητικών ομάδων, την αγορά οπλισμού και άλλου υλικού, τη συντήρηση των οικογενειών καταζητουμένων, ανταρτών και βοήθεια στις οικογένειες των νεκρών του αγώνα.

Ωστόσο κοντά στο χρηματικό αυτό ποσό που δαπανήθηκε, θα πρέπει να προστεθεί η τεράστια βοήθεια του λαού προς την Ε.Ο.Κ.Α. σε είδη αντί σε χρήματα, όπως ρουχισμός, τρόφιμα, υλικά για κατασκευές κρησφυγέτων κλπ. Μεγάλη σε είδος βοήθεια πρόσφεραν στους αντάρτες και τα μοναστήρια.

Οπλισμός: Ο αρχικός οπλισμός της Ε.Ο.Κ.Α. είχε συγκεντρωθεί στην Ελλάδα και ήταν υλικό που ανήκε πιο πριν στην οργάνωση Χ που είχε ιδρύσει εκεί ο Γρίβας. Στάλθηκε στην Κύπρο με δύο θαλάσσιες αποστολές, από τις οποίες παραλήφτηκε η πρώτη το Μάρτη του 1954, ενώ η δεύτερη χάθηκε με τη σύλληψη του ιστιοφόρου " Άγιος Γεώργιος" στις 25.1.1955 από τους Βρετανούς. Αργότερα στάλθηκαν, πάλι από την Ελλάδα, μικρές ποσότητες πολεμικού υλικού.

Στις 22.1.1956 η ΕΟΚΑ κατέσχε γύρω στα 800 κυνηγετικά όπλα από πολίτες. Πιο ύστερα, άρχισε να αποστέλλεται στρατιωτικό υλικό από την Ελλάδα μέσα σε βαλίτσες που περνούσαν από το τελωνείο της Λεμεσού στο οποίο είχε οργανωθεί για το σκοπό αυτό ειδική ομάδα τελωνειακών υπαλλήλων. Μικρότερες αποστολές έφταναν με το ταχυδρομείο. Παράλληλα η Ε.Ο.Κ.Α. οργάνωσε εργαστήρια κατασκευής πολεμικού υλικού (κυρίως βομβών διαφόρων τύπων με υλικά τα οποία κυκλοφορούσαν στην αγορά) που λειτούργησαν σε διάφορα μέρη της Κύπρου, ενώ άλλα εργαστήρια ειδικεύτηκαν στην επιδιόρθωση οπλισμού.

Διάφορες μικρές ποσότητες όπλων εξασφαλίζονταν με υφαρπαγή τους από τον αντίπαλο.

Πολιτική Επιτροπή

Σκοπεύοντας στην καθολική συμμετοχή του λαού στον αγώνα και την παραπέρα οργάνωση του εσωτερικού μετώπου, ο Γρίβας ίδρυσε το 1956 την Πολιτική Επιτροπή Κυπριακού Αγώνος (Π.Ε.Κ.Α.) τους σκοπούς της οποίας καθόρισε ο ίδιος ως εξής:

* Συντονισμός πολιτικού και στρατιωτικού αγώνα

* Διατήρηση αρραγούς εσωτερικού μετώπου

* Εξύψωση του ηθικού του λαού

* Καταπολέμηση της εχθρικής προπαγάνδας.

Τακτική

Για διάφορους λόγους, ένα ένοπλο επαναστατικό κίνημα στην Κύπρο αντιμετώπιζε αξεπέραστα σχεδόν προβλήματα. Οι κυριότεροι από τους λόγους αυτούς ήταν:

* Ο νησιώτικος χαρακτήρας της Κύπρου και η γεωγραφική της θέση, που εμπόδιζε την ύπαρξη βάσεων των ανταρτών ή την διείσδυση οποιασδήποτε βοήθειας από γειτονικές χώρες.

* Η περιορισμένη έκταση του νησιού και το ήμερο του τοπίου, που δεν παρείχε επαρκή απόκρυψη των ανταρτών σε αχανείς ή απρόσιτες εκτάσεις.

* Το απειροπόλεμο των ιδίων των Κυπρίων, σε συνδυασμό με τον πράο και φιλήσυχο χαρακτήρα τους που πολύ απείχε από το να μετατραπούν σε πολεμιστές.

* Η συντριπτική υπεροχή του αντιπάλου (των Βρετανών) σε έμψυχο και άψυχο υλικό.

Οργανώνοντας την Ε.Ο.Κ.Α., ο αρχηγός της Γεώργιος Γρίβας έλαβε πολύ σοβαρά υπ' όψιν τους πιο πάνω παράγοντες, που πέτυχε σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό να τους εξουδετερώσει ή αντισταθμίσει, αντιπαραβάλλοντας:

Μια μορφή ανταρτοπολέμου που βασιζόταν στη γρήγορη μετακίνηση, στα αστραπιαία και αιφνιδιαστικά χτυπήματα και στην ταχεία εξαφάνιση

* Την αποφυγή κατά μέτωπο επιθέσεων και γενικής αντιπαράταξης προς τον εχθρό

* Την μαζική συμμετοχή του λαού, που με συνεχείς διαδηλώσεις, παναπεργίες, ή ακόμη και παθητική αντίσταση, απασχολούσε μόνιμα μεγάλες δυνάμεις του αντιπάλου

* Την καλλιέργεια αγωνιστικού φρονήματος και την εξύψωση του ηθικού των αγωνιστών αλλά και ολόκληρου του λαού

* Την αυστηρή πειθαρχία και την αμείλικτη τιμωρία όλων εκείνων που είτε πρόδιδαν μυστικά της Ε.Ο.Κ.Α., είτε απέφευγαν να εκτελέσουν την αποστολή τους και το καθήκον τους.

Η τακτική αυτή του συνταγματάρχη Γεωργίου Γρίβα αποδείχτηκε ικανοποιητική και κατέστησε την Ε.Ο.Κ.Α. υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη, που απασχολούσε μόνιμα πάνω από 20.000 άνδρες των βρετανικών δυνάμεων ασφαλείας. Ωστόσο το απειροπόλεμο των ανδρών της Ε.Ο.Κ.Α. ήταν μια από τις βασικές αιτίες των απωλειών που η οργάνωση είχε κατά τα 4 χρόνια της αγωνιστικής της δραστηριότητας, σε έμψυχο υλικό. Οι περισσότεροι από τους άνδρες της οργάνωσης που έπεσαν, χάθηκαν ακριβώς εξαιτίας της πολεμικής τους απειρίας: είτε από έκρηξη βομβών που κατασκεύαζαν, τοποθετούσαν ή μετέφεραν, είτε από ανεπαρκή μέτρα ασφαλείας, είτε σε συγκρούσεις με τον εχθρό κατά τις οποίες η ανεπαρκής εκπαίδευσή τους, τους καθιστούσε ευάλωτους στα αγγλικά πυρά.

Παρά τούτα, πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις της Ε.Ο.Κ.Α. χαρακτηρίστηκαν από πράξεις ανδρείας και ηρωισμού.

Κυριότερες δραστηριότητες

Αρχικά η Ε.Ο.Κ.Α. ιδρύθηκε με σκοπό τη διενέργεια μικρής έκτασης στρατιωτικών επιχειρήσεων, κυρίως δε ενεργειών δολιοφθοράς σε άψυχους αγγλικούς στόχους στην Κύπρο, για δημιουργία θορύβου που ενδεχομένως θα υποβοηθούσε τις πολιτικές ενέργειες του αρχιεπισκόπου Μακαρίου για τη λύση του Κυπριακού ζητήματος. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στους αρχικούς σκοπούς της Ε.Ο.Κ.Α. δεν περιλαμβανόταν το αίτημα για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, πράγμα που δεν αναφερόταν ούτε στην πρώτη προκήρυξη του Γρίβα που κυκλοφόρησε την 1.4.1955, μέρα έναρξης του ένοπλου αγώνα.

Και τούτο, γιατί οι πολιτικοί χειρισμοί ανήκαν στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον οποίο ο Γρίβας αναγνώριζε αρχικά ως ανώτερό του και ως τον άνθρωπο εκείνο ο οποίος του ενεπιστεύθη την διεξαγωγήν του αγώνος ( Η τρομοκρατία εν Κύπρω -Το ημερολόγιον του Γρίβα, έκδοση 1957 από τους Άγγλους του ανευρεθέντος ημερολογίου, καταχώρηση 2.4.1955).

Στη συνέχεια όμως, μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων του αρχιεπισκόπου Μακαρίου με τον κυβερνήτη Χάρτιγκ (τέλος 1955-αρχές 1956), της εξορίας του πρώτου από το δεύτερο (9.3.1956) και των μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεων του Χάρτιγκ κατά της Ε.Ο.Κ.Α., η οργάνωση έφυγε από τις αρχικές δραστηριότητές της (δολιοφθορές) και ανταπέδωσε τα πλήγματα, αναγκασμένη πια να αναμετρηθεί με τους Βρετανούς. Ο ίδιος ο Γρίβας (Απομνημονεύματα) διαχωρίζει τον τετραετή αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. στις ακόλουθες φάσεις:

* Από την έναρξή του μέχρι την άφιξη του Χάρτιγκ (1.4.1955- 3.10.1955).

* Από την άφιξη του Χάρτιγκ μέχρι την εξορία του Μακαρίου (3.1Ο.1955- 9.3.1956).

* Από την εξορία του Μακαρίου μέχρι την πρώτη εκεχειρία (9.3.1956- 16.8.1956).

* Από την πρώτη μέχρι τη δεύτερη εκεχειρία (17.8.1956-14.3.1957).

* Από τη δεύτερη εκεχειρία μέχρι την αντικατάσταση του Χάρτιγκ (15.3.1957 -6.11.1957).

* Από την αναχώρηση του Χάρτιγκ μέχρι την ανακοίνωση του σχεδίου Μακμίλαν (7.11.1957-19.7.1958).

* Από την ανακοίνωση του σχεδίου μέχρι τη συζήτηση του Κυπριακού στον Ο.Η.Ε. (20.7.1958-25.11.1958).

* Από τη συζήτηση στον Ο.Η.Ε. μέχρι την υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου (25.11.1958-19.2.1959).

Κατά την πρώτη φάση, η δράση της Ε.Ο.Κ.Α. ήταν κυρίως δολιοφθορές, μια απόπειρα κατά της ζωής του Άγγλου κυβερνήτη και σποραδικές επιθέσεις, ταυτόχρονα δε διαδηλώσεις και παναπεργίες.

Κατά τη δεύτερη φάση, στήνονται ενέδρες και διεξάγεται η μεγάλη μάχη στην περιοχή του χωριού Σπήλια, συνεχίζονται οι δολιοφθορές, οργανώνεται η νεολαία και αναδιοργανώνεται η Ε.Ο.Κ.Α..

Κατά την τρίτη φάση, εφαρμόζονται μεγάλης κλίμακας τρομοκρατικά μέτρα του αγγλικού στρατού και επιχειρήσεις του Χάρτιγκ κατά της Ε.Ο.Κ.Α., κυρίως στην περιοχή Κύκκου. Η Ε.Ο.Κ.Α. αντεπιτίθεται, γίνεται ακόμη και απόπειρα κατά του Χάρτιγκ, ενώ φτάνει στην Κύπρο ο συνταγματολόγος λόρδος Ράντκλιφ που αποτυχαίνει να προωθήσει την ιδέα εφαρμογής ενός συντάγματος. Πραγματοποιείται μαζική συμμετοχή του λαού σε διαδηλώσεις και παναπεργίες.

Κατά την τέταρτη φάση, η Ε.Ο.Κ.Α. επαναλαμβάνει τις επιθέσεις της μετά την αποτυχία της προσπάθειας για εκεχειρία. Δημοσιεύεται από τους Βρετανούς το ημερολόγιο του Γρίβα, που βρέθηκε και το οποίο, μεταξύ άλλων, ενοχοποιούσε και το Μακάριο. Η Κύπρος χρησιμοποιείται ως ορμητήριο των Αγγλογάλλων κατά της Αιγύπτου (εισβολή στο Σουέζ). Οι επιθέσεις των Άγγλων και οι αντεπιθέσεις της Ε.Ο.Κ.Α. συνεχίζονται. Οι Τουρκοκύπριοι αρχίζουν να προβάλλουν έντονα το αίτημα για διχοτόμηση της Κύπρου.

Σε μάχες σκοτώνονται ο Μάρκος Δράκος, ο Μιχαήλ Γεωργάλλας και ο Γρηγόρης Αυξεντίου.

Κατά την πέμπτη φάση, αρχίζει η παθητική αντίσταση του λαού. Η Ε.Ο.Κ.Α. περιορίζει τη δράση της προκειμένου να δημιουργηθεί ευνοϊκό κλίμα για απελευθέρωση του Μακαρίου που κρατείται στις Σεϋχέλλες. Ο Μακάριος απελευθερώνεται. Αναπτύσσεται στην Κύπρο δράση εξτρεμιστών Τουρκοκυπρίων που συνεργάζονται με τους Βρετανούς.

Κατά την έκτη φάση, η δράση της Ε.Ο.Κ.Α. περιορίζεται και πάλι, κυρίως σε ενέργειες δολιοφθορών. Στην Κύπρο αναλαμβάνει νέος κυβερνήτης ο σερ Χιού Φούτ, που ζητά να συναντηθεί με το Γρίβα. Το Κυπριακό ζήτημα συζητείται σε πολλά παρασκηνιακά επίπεδα. Εκδηλώνεται μεγάλης κλίμακας οργανωμένη επίθεση των Τουρκοκυπρίων κατά των Ελληνοκυπρίων και των περιουσιών τους. Η Ε.Ο.Κ.Α. ξαναρχίζει τη δράση της, ενώ ξαναρχίζουν και οι μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις των Βρετανών κατά της Ε.Ο.Κ.Α..

Κατά την έβδομη φάση, συνεχίζονται οι επιθέσεις των Τουρκοκυπρίων, τους οποίους τώρα κτυπά η Ε.Ο.Κ.Α.. Οι Άγγλοι κατορθώνουν να δημιουργήσουν στην Κύπρο συνθήκες διακοινοτικής διαμάχης. Σε μάχη σκοτώνονται οι τέσσερις ήρωες του αχυρώνα του Λιοπετρίου. Η Ε.Ο.Κ.Α. διενεργεί μεγάλες επιθέσεις κατά των Βρετανών. Στο Δίκωμο σκοτώνεται ο Κυριάκος Μάτσης. Αρχίζει η διαφωνία για το πολιτικό μέλλον της Κύπρου, μεταξύ Μακαρίου και Γρίβα.

Κατά την όγδοη και τελευταία φάση του αγώνα, η Ε.Ο.Κ.Α. περιορίζει τη δράση της, όπως την περιορίζουν και οι Βρετανοί και οι Τούρκοι. Οι παρασκηνιακές ζυμώσεις οδηγούν στην επίτευξη συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στη Ζυρίχη, που προσυπογράφεται και από τους λοιπούς ενδιαφερόμενους (Ελληνοκυπρίους, Τουρκοκυπρίους και Βρετανούς) στο Λονδίνο. Η Κύπρος καθίσταται πια ανεξάρτητη Δημοκρατία.

Το τέλος του αγώνα

Κατά το χρονικό διάστημα της αγγλικής κατοχής της Κύπρου, αίτημα των Ελλήνων κατοίκων του νησιού ήταν η απόδοσή του στην Ελλάδα, με την οποία απαιτούσαν την ένωση. Είναι αυτονόητο ότι ο ένοπλος αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. είχε ως στόχο του την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Από την άποψη αυτή, ο αγώνας εκείνος δε δικαιώθηκε. Αντί για την ένωση, τόσο η Ελλάδα όσο και οι Έλληνες της Κύπρου αναγκάστηκαν να αποδεχτούν τη λύση της ανεξαρτησίας, και μάλιστα μιας ανεξαρτησίας με πολλές δεσμεύσεις και με αρκετά προνόμια για τους Βρετανούς που περιείχε ακόμη και το σπέρμα της διχοτόμησης. Η μεγάλη αυτή υποχώρηση αποτελεί πολιτική νίκη της Αγγλίας και της Τουρκίας σε βάρος του Ελληνισμού. Οι λόγοι για την ελληνική πολιτική ήττα οφείλονται:

* Στην πολιτική ανωριμότητα των Ελλήνων και των Ελληνοκυπρίων, σε αντίθεση με την πολιτική ικανότητα των Βρετανών.

* Στην εξάρτηση, σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό, της Ελλάδας, από τους Βρετανούς και τους λοιπούς δυτικούς συμμάχους της, πράγμα που δεν της επέτρεψε να παράσχει ουσιαστική βοήθεια στους Έλληνες της Κύπρου ή και να προασπίσει σε ικανοποιητικό βαθμό τα δίκαια και δικαιώματα του Ελληνισμού.

* Στην υποτίμηση του τουρκικού παράγοντα.

* Στα αγγλικά συμφέροντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, ιδιαίτερα όπως αυτά διαφοροποιήθηκαν μετά το 1956, οπότε οι Άγγλοι υποχώρησαν από την Εγγύς Ανατολή προς τα δυτικά, απέτυχαν και στο Σουέζ, και η Κύπρος έγινε πια το "προκεχωρημένο φυλάκιό" τους στην περιοχή. Η εξέλιξη αυτή τους εμπόδισε να δεχτούν την παραχώρηση πλήρους ελευθερίας στην Κύπρο, που θα ξέφευγε έτσι, ενδεχομένως, από τον έλεγχο των δυτικών

* Στην επέκταση της επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης στην περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Με τα παραπάνω δεδομένα, οι ρυθμιστικές συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου επιβλήθηκαν στον κυπριακό Ελληνισμό. Μετά την υπογραφή των συμφωνιών από το Μακάριο στο Λονδίνο, ο τελευταίος, παράλληλα με ενέργειες του υπουργού Εξωτερικών της Ελλάδας Ευάγγελου Αβέρωφ, κατέβαλε προσπάθεια να πειστεί ο Γρίβας, που έγινε στο μεταξύ παντοδύναμος στο νησί, να διατάξει κατάπαυση του αγώνα. Αφού ρυθμίστηκαν διάφορα θέματα που αφορούσαν την ασφάλεια των ανταρτών της Ε.Ο.Κ.Α. και του ιδίου, ο Γρίβας εξέδωσε διαταγή στις 9.3.1959, με την οποία διέταξε την κατάπαυση του αγώνα. Λίγο αργότερα αναχώρησε για την Αθήνα, όπου του επιφυλάχτηκε αποθεωτική αποδοχή.

Το ήθος του αγώνα. Πεσόντες

Τα μέλη της Ε.Ο.Κ.Α., στη συντριπτική τους πλειοψηφία, διακρίθηκαν για τον πατριωτισμό και την ανιδιοτέλειά τους. Ήταν άνθρωποι που χαρακτηρίζονταν από αγνά ιδανικά και αφοσίωση προς την Ελλάδα και που κατά κανόνα δε διέθεταν άλλα εφόδια από αυτά, όμως αυτά ακριβώς ήταν εκείνα που αποδείχτηκαν απαραίτητα.

Μεταξύ των πεσόντων αγωνιστών της Ε.Ο.Κ.Α., φωτεινές μορφές στάθηκαν ο Γρηγόρης Αυξεντίου ο Κυριάκος Μάτσης, ο Μάρκος Δράκος, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, ο Χαράλαμπος Μούσκος, ο Χρίστος Τσιάρτας, ο Μιχαλάκης Παρίδης, ο Φώτης Πίττας, ο Ηλίας Παπακυριακού, ο Σάββας Ροτσίδης, ο Χρίστος Σαμάρας, ο Σταύρος Στυλιανίδης, ο Μιχαήλ Καραολής, ο Στυλιανός Λένας, ο Μιχαήλ Γεωργάλλας και άλλοι.

Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι πλάι στον ηρωισμό των μαχητών της Ε.Ο.Κ.Α. στάθηκε και η προδοσία, η οποία πάντοτε συντροφεύει τη δόξα σε όλες τις περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Η σύλληψη και ο θάνατος αρκετών ηρώων της Ε.Ο.Κ.Α. οφείλονται σε προδοσίες, που έγιναν είτε για χρήματα, είτε επειδή μερικοί αγωνιστές δεν άντεξαν τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονταν μετά τη σύλληψή τους. Μεταξύ άλλων, στην πρώτη περίπτωση οφείλεται ο ηρωικός θάνατος του Γρηγόρη Αυξεντίου, στη δεύτερη ο επίσης ηρωικός θάνατος των τεσσάρων του αχυρώνα στο Λιοπέτρι.

Η στάση της Αριστεράς

Η Ε.Ο.Κ.Α. ήταν δημιούργημα της Κυπριακής Δεξιάς. Ο αρχηγός της Γεώργιος Γρίβας απέκλεισε τη συμμετοχή σε αυτήν των Κυπρίων κομμουνιστών, ο δε αρχιεπίσκοπος Μακάριος δε διαφώνησε σε αυτό. Από την δική της πλευρά, η οργανωμένη κυπριακή Αριστερά, που ήταν ταγμένη υπέρ μιας ειρηνικής διευθέτησης του Κυπριακού, αντιτάχθηκε αρχικά στη δράση της Ε.Ο.Κ.Α. και η ηγεσία του Α.Κ.Ε.Λ. ονόμασε τα μέλη της οργάνωσης του Γρίβα "βαρελλότους", "ψευτοδιγενήδες" κλπ. Πολύ περισσότερο, οι Κύπριοι κομμουνιστές, έστω και αν τους δινόταν η ευκαιρία, δεν ήταν διατεθειμένοι να συμμετάσχουν σε μια επαναστατική οργάνωση της Δεξιάς, της οποίας μάλιστα αρχηγός ήταν ο Γεώργιος Γρίβας γνωστός από την αντικομμουνιστική δράση του στην Ελλάδα πιο πριν. Το Γρίβα, εξάλλου, προσπάθησε να πλήξει στην Κύπρο, αποκαλύπτοντας την ταυτότητα του "Διγενή", ο αρχηγός του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας Νίκος Ζαχαριάδης.

Κατά τη διάρκεια του τετραετή ένοπλου αγώνα στην Κύπρο, ο αρχηγός της Ε.Ο.Κ.Α. προσπάθησε να χτυπήσει και τους Ελληνοκυπρίους κομμουνιστές, όπως προσπάθησε να δημιουργήσει και συνθήκες κατά τις οποίες θα ήταν ανύπαρκτος ή εντελώς περιορισμένος ο ρόλος των Κυπρίων κομμουνιστών μετά την απελευθέρωση του νησιού.

Η αντιπαράθεση της Ε.Ο.Κ.Α. προς το Α.Κ.Ε.Λ. κατά τη διάρκεια του αγώνα οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον αντίκτυπο που είχε στην Κύπρο ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, που πριν λίγο είχε τερματιστεί.

Αναγνώριση της Ε.Ο.Κ.Α.: Η 1η Απρίλη τιμάται ως εθνική επέτειος από τους Έλληνες της Κύπρου, ως η μέρα έναρξης του αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.. Το Γενάρη του 1986 κατατέθηκε στην κυπριακή βουλή σχέδιο νόμου με το οποίο η Ε.Ο.Κ.Α. αναγνωρίζεται επίσημα ως η απελευθερωτική οργάνωση της Κύπρου. Το σχέδιο νόμου, που επίσημα αναγνωρίζει την 1η του Απρίλη ως εθνική επέτειο της Κυπριακής Δημοκρατίας, εγκρίθηκε το 1989.