Ο Πάνος Βαλσαμάκης (12 Οκτωβρίου 1900 - 29 Οκτωβρίου 1986) υπήρξε Έλληνας εικαστικός- κεραμιστής. Είναι ο θεμελιωτής της έντεχνης κεραμικής στην Ελλάδα.
Βιογραφικά στοιχεία
Γεννιέται στο Αϊβαλί το 1900 από εύπορη οικογένεια. Αφού ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Ακαδημία Κυδωνιών, παίρνει μέρος στην Μικρασιατική εκστρατεία. Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την Καταστροφή το 1922, φτάνει στη Σμύρνη και από εκεί φεύγει στη Λέσβο. Εκεί βρίσκει την υπόλοιπη οικογένειά του εκτός από δύο αδέρφια που σκοτώθηκαν. Η οικογένειά του φεύγει στην Αθήνα και ο ίδιος πηγαίνει να βρει τον αδερφό του στη Μασσαλία. Σπουδάζει ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών και κεραμική στη Σχολή του Saint-Jean-du-Desert από το 1923 ως το 1930. Τότε επιστρέφει στην Ελλάδα και διευθύνει το Καλλιτεχνικό Εργαστήριο της Κεραμεικός από το 1930 ως το 1942, χρονιά που επιτάχθηκε το εργοστάσιο από τα γερμανικά στρατεύματα και διακόπηκε η λειτουργία του. Από το 1942-1957 είναι καλλιτεχνικός διευθυντής του εργοστασίου κεραμικής ΑΚΕΛ Α.Ε. στο Λαύριο, ιδιοκτησίας της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος . Μετά το 1957 εργάζεται αποκλειστικά ως κεραμιστής στο ιδιωτικό του εργαστήρι στο Μαρούσι. Πολύτιμοι βοηθοί του είναι ο γιός του Αλέκος από το 1957 και η νύφη του Αφροδίτη από το 1959. Πεθαίνει στην Αθήνα στις 29 Οκτωβρίου 1986 και κηδεύεται από το ναό της Παναγίας των Βλαχερνών, στο Μαρούσι.[1]
Έργο του
Από την ώρα που γύρισε στην Ελλάδα, το έργο του χωρίζεται σε τρεις περιόδους:
Κεραμεικός: Αν και μεγάλο μέρος της δουλείας του για τον Κεραμεικό χάθηκε στα χρόνια της κατοχής, εντούτοις τα έργα του που σώζονται μας επιτρέπουν να ανασυγκροτήσουμε την εικόνα της πρώτης φάσης της δημιουργίας του. Στο εργαστήρι του Κεραμεικού είχαν αναπτυχθεί τρεις κυρίως ρυθμοί: ο νεοαρχαϊκός, ο βυζαντινο-ανατολικός και ο λαϊκός. Οι δημιουργίες του δεν εντάσσονται σε κανέναν από αυτούς, αλλά αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση και φέρουν έντονη την προσωπική του σφραγίδα. Ρέπει προς μια εξευγενισμένη έκφραση, φιλτραρισμένη μέσα από την ευαισθησία και την ευρωπαϊκή του παιδεία.
Όπως όλοι οι Μικρασιάτες, έτσι κι αυτός έχει μια σχέση διαφορετική με την Ελλάδα. Αυτό ίσως εξηγεί ως ένα σημείο το ρομαντισμό και την κάποια εξιδανίκευση των ηθογραφικών σκηνών που απεικονίζει. Οι συνθέσεις του με τα στιγμιότυπα από την ήρεμη αγροτική ζωή έχουν μια έντονη ζωγραφικότητα και καθαρά αφηγηματικό χαρακτήρα. Είναι φανερή η επιδίωξη να μεταφέρει μια ζωγραφική σύνθεση πάνω σε κεραμική επιφάνεια, προσαρμόζοντάς την στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του υλικού. *
Κεραμεικός 1939
Κεραμεικός 1933
Α.Κ.Ε.Λ. (Ανώνυμος Κεραμευτική Εταιρεία Λαυρίου): Οι σκηνές εξακολουθούν να είναι κατά κύριο λόγο ηθογραφικές και να απεικονίζουν ήρεμα στιγμιότυπα από τη ζωή και τις ασχολίες του χωριού, τόσο σε ζωγραφικούς πίνακες όσο και σε μεγαλύτερες και διαφορετικού σχήματος ζωγραφικές επιφάνειες. Οι μορφές δεν είναι πια λεπτές και αέρινες, αλλά πατούν στέρεα στη γη, τα περιγράμματά τους γίνονται πιο έντονα, αρχίζει να διαφαίνεται μια τάση προς αφαίρεση και σχηματοποίηση που θα κορυφωθεί στις επόμενες δεκαετίες.
Παραγωγή εργοστασίου ΑΚΕΛ
Τα ζωόμορφα κεραμικά, άλλα από τα οποία είναι χρηστικά και άλλα διακοσμητικά, κάνουν τώρα την εμφάνισή τους και απηχούν επιδράσεις από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ελλάδας και της Ανατολής, αλλά και από τη μικρασιατική κεραμική.
Περίοδος ΑΚΕΛ 1951
Στην ίδια αυτή δεκαετία σημειώνουμε και την εμφάνιση των πρώτων μεγάλων κεραμικών πανώ, που στη συνέχεια θα αποτελέσουν το πεδίο νέων θεματολογικών και τεχνικών ερευνών. Τα κεραμικά αυτά πανώ, που προορίζονται για εσωτερική και εξωτερική διακόσμηση κτηρίων, αποτελούν το κορύφωμα της μακρόχρονης προσπάθειας του Βαλσαμάκη για "μια επιστροφή της κεραμικής στο μητρικό αγκάλιασμα της αρχιτεκτονικής", όπως είπαν χαρακτηριστικά.
Στα έργα της εποχής αυτής αρχίζει να εμφανίζεται η αλληλοεπικάλυψη τμημάτων των μορφών που συνεχίζεται και στις επόμενες δεκαετίες, δημιουργώντας μια ενδιαφέρουσα σχεδιαστική ιδιομορφία με έντονα διακοσμητικό αποτέλεσμα.
Μαρούσι: Η Ελλάδα των κεραμικών συνθέσεων σε πανώ που φιλοτεχνήθηκαν κατά κύριο λόγο ως το τέλος της δεκαετίας του 60, είναι ένας ειδυλλιακός τόπος που τον κατοικούν ήρεμοι και καλοκάγαθοι χωρικοί, χαμογελαστοί βοσκοί και ψαράδες και λυγερόκορμες κοπέλες με μακριές πλεξούδες. Οι "Πρόσφυγες" με την απέραντη θλίψη στα μεγάλα εκφραστικά μάτια και την άμεση αναφορά στην χαμένη πατρίδα, είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα του καλλιτέχνη, που η τεχνοτροπία του προαναγγέλλει μερικές από τις τάσεις των τελευταίων δεκαετιών. Στη δεκαετία του 60 επισημαίνουμε επίσης την εμφάνιση του θέματος "Πολιτεία" με την αυστηρά τεκτονική, γεωμετρική δομή, που άλλοτε πλουτίζεται με κάποιες αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα και άλλοτε αποκτά ένα περισσότερο ονειρικό-διαχρονικό ύφος.
Μια διαφορετική ανανεωτική προσπάθεια εκφράζουν οι πυρίμαχες ανάγλυφες μορφές και τα πυρίμαχα κεραμικά ανάγλυφα με τα λιτά χρώματα και τις έντονα στυλιζαρισμένες μορφές, που αντλούν κι αυτά συχνά την έμπνευσή τους από αρχαία ειδώλια και από αγγειογραφίες της γεωμετρικής εποχής, η μετάπλαση τους όμως οδηγεί στη δημιουργία τελείως σύγχρονων και προσωπικών μορφών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 και εξής, οι παλιότερες επιδράσεις από τη λαϊκή τέχνη μεταπλάθονται ριζικά, ενώ οι όλο και πιο σχηματοποιημένες φιγούρες, που απηχούν την επίδραση της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ιδιαίτερα της γεωμετρικής εποχής, αποκτούν κυρίαρχη θέση. Οι μορφές έχουν τώρα μεγαλύτερη εκφραστικότητα, εσωτερικότητα και μνημειακό χαρακτήρα. Το ανανεωμένο γενικά ρεπερτόριο των δύο τελευταίων δεκαετιών περιλαμβάνει παραστάσεις με κάποιο ιστορικό, μυθολογικό ή συμβολικό περιεχόμενο και μεμονωμένες μορφές, εμπνευσμένες από την αρχαία πλαστική και αγγειογραφία αλλά μεταπλασμένες με μια σύγχρονη, αφαιρετική αντίληψη.
Μαρούσι 1984
Τέλος, από το 1975 και έπειτα δίνει μεγάλη έμφαση στην καταγραφή των αναμνήσεων του, καρπός της οποίας ήταν η έκδοση μιας ποιητικής συλλογής, με τίτλο "Πικρή Πολιτεία" και δύο αυτοβιογραφικών βιβλίων με τίτλους "Πολιτεία δίχως κάστρα" και "Πολιτεία δίχως φως".
Το έργο του Πάνου Βαλσαμάκη, σπάνιο τόσο για το μέσο όσο και για την μανιέρα του, διακρίνεται για την έντονη σχηματοποίηση και την πλούσια, σχεδόν λαμπερή, χρωματική του παλέτα. Παρά το γεγονός πως εκμεταλλεύεται κάθε εκδοχή της καμπύλης, του κύκλου, και των γεωμετρικών σχημάτων με αφαιρετική διάθεση στην απόδοση των θεμάτων του(με την ίδια ίσως λογική της ανατολικής βυζαντινής αγιογραφίας)τα έργα του, παρ' όλα αυτά, σφύζουν από ζωή και πλαστικότητα. Η παραστατικότητα περιορίζεται στο ουσιώδες, χωρίς περιττές λεπτομέρειες, δίνοντας έμφαση στο χρώμα. Στατικό εκ πρώτης όψεως μα με έντονο εσωτερικό παλμό και ζωή το έργο του Πάνου Βαλσαμάκη μπορεί με βεβαιότητα να θεωρηθεί διαχρονικό. Η θεματολογία του είναι εμπνευσμένη πότε από τις χαμένες πατρίδες και άλλοτε από τη φύση και τον σύγχρονο κόσμο.
Έργα του καλλιτέχνη βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη, στο Μουσείο Βορρέ Σύγχρονης Τέχνης, στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ενώ αρκετά κοσμούν προσόψεις κι εσωτερικά τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών κτηρίων. Παρουσίασε πολλά έργα του στο εξωτερικό και τιμήθηκε με ειδικά βραβεία, το χρυσό των Βρυξελλών, αργυρό των Παρισίων, χαλκό του Α' Πανελληνίου, και άλλα πολλά.
Το 1986 βραβεύτηκε μετά θάνατον από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού του έργου.
Ατομικές Εκθέσεις
1930 Γκαλερί Στρατηγόπουλου, Αθήνα
1933 Γκαλερί Στούντιο, Αθήνα
1951 Γκαλερί Κεντρικόν, Αθήνα
1957 Γκαλερί Ζυγός, Αθήνα
1962 Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο, Αθήνα
1976 Γκαλερί Θόλος, Αθήνα
1976 Εργαστήρι του καλλιτέχνη, Μαρούσι
1979 Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης, Αθήνα
1979 Γκαλερί Ζυγός, Αθήνα
1982 Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα
Πάνος Βαλσαμάκης - Έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη
Ομαδικές Εκθέσεις
1929 Έκθεση Κεραμικών, Παρίσι
1930 Exposition Nationale, Βρυξέλλες
1931 "Ομάδα Τέχνη", Αθήνα
1932 Πανελλήνια Έκθεση Κεραμικής, Παρνασσός, Αθήνα
1937 Exposition Internationale des Arts et des Techniques, Παρίσι
1938 Διεθνής Έκθεση Νέας Υόρκης, Α' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1939 Β' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1940 Πανελλήνια Επαγγελματική Έκθεση, Αθήνα
1947 Γκαλερί Ρόμβος, Αθήνα
1948 Γ' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1952 Δ' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1953 Robertson Gallery, Οττάβα
1955 Έκθεση Διεθνούς Ακαδημίας Κεραμικής, Κάννες
1957 Ε' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1959 Έκθεση Διεθνούς Ακαδημίας Κεραμικής, Οστάνδη. Έκθεση Κεραμικής Gmunden, Αυστρία. Έκθεση Κεραμικής, Μαρούσι.
1960 Έκθεση Κεραμικής, Μαρούσι
1962 Έκθεση Διεθνούς Ακαδημίας Κεραμικής, Πράγα
1963 Ζ' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1965 Musee Ariana, Γενεύη. Η' Πανελλήνια Έκθεση, Αθήνα
1969 Έκθεση Expo, Οζάκα
1972 Έκθεση στο Victoria-Albert Museum, Λονδίνο
1976 Αίθουσα του Οίκου "May", Κολωνία
Βραβεία
1930 Χρυσό μετάλλιο στην Exposition Nationale du Travail των Βρυξελλών
1937 Αργυρό μετάλλιο στην Exposition Internationale des Arts et des Techniques του Παρισιού
1938 Μετάλλιο και χρηματικό έπαθλο στην Α' Πανελλήνια Έκθεση στην Αθήνα
1955 Χάλκινο μετάλλιο στην έκθεση της Διεθνούς Ακαδημίας Κεραμικής, στις Κάννες, όπου συμμετείχαν πενήντα χώρες. Στην έκθεση αυτή είχε εκλεγεί μέλος της Ελλανοδίκου Επιτροπής
1965 Χρυσός σταυρός τάγματος Γεωργίου Ά' για το καλλιτεχνικό του έργο
Παραπομπές
"Πέθανε ο Πάνος Βαλσαμάκης", Τα Νέα, 30-10-1986, σελ. 27.
Πηγές
ανώνυμος (1944). Μάριος Βαϊάνος, επιμ. Ορίζοντες, σελ. 923. Ανακτήθηκε στις 31 Ιουλίου 2011. (pdf)
Βαλσαμάκης Περιοδικό Νέμεσις 2007
Πάνος Βαλσαμάκης Τελλόγλειο Ίδρυμα Θεσ/νίκη 1982
Πάνος Βαλσαμάκης Εθνική Πινακοθήκη 1982
Κεραμική Τέχνη Τεύχος 1 Ιούνιος 1987
Ζυγός 1976 Ιούλιος-Αύγουστος Τεύχος 21
Ευάγγελος Ανδρέου, Στοιχεία Ζωής, 1978 (Πάνος Βαλσαμάκης)
Ευάγγελος Ανδρέου, "Φως Ιλαρόν" για τον Φώτη Κόντογλου από τον Πάνο Βαλσαμάκη, Περιοδικό "Κεραμικά Χρονικά" τ.26/1982 σ.11-12
Βαλσαμάκης, Πάνος. Περιοδική Βιογραφική Ιστορία και Εγκυκλοπαιδεία των Εικαστικών Τεχνών - Περιοδικό ΕΙ, τ.14 1996 σ. 10
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
μια παρουσίαση του Πάνου Βαλσαμάκη
Πάνος Βαλσαμάκης στον Πανδέκτη, του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Πάνος Βαλσαμάκης Κεραμίστας του Α. Κεφαλά
Βαλσαμάκη, Μαρία
Βαλσαμάκης, Δημήτριος
Βαλσαμάκης, Δήμος
Βαλσαμάκης, Λουκάς
Βαλσαμάκης Νικόλαος (αρχιτέκτονας)
Βαλσαμάκης, Πάνος
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
