Ο Ισαίος ήταν ένας από τους μεγάλους ρήτορες της αρχαίας Ελλάδας.

Μέτοικος, μαθητής του Ισοκράτη

Ο Ισαίος, γιος του Διαγόρα, είχε γεννηθεί στη Χαλκίδα, όπως αναφέρεται από τον Δημήτριο τον Μάγνητα στο έργο του «Περί των ομωνύμων ποιητών» (ή στην Αθήνα σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Έρμιππος στο έργο του «Περί Ισοκράτους μαθητών»). Έζησε πιθανώς κατά την περίοδο 420-350 π.Χ. Όλες οι πηγές συμφωνούν ότι σε νεαρή ηλικία ήρθε στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε ως μέτοικος. Υπήρξε μαθητής του Ισοκράτη. Εργάστηκε ως λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής. Αναφέρεται ότι συνέταξε 64 δικανικούς λόγους, από τους οποίους μόνο 50 είναι εξακριβωμένα δικοί του. Έχουν φτάσει έως εμάς ακέραιοι 11, καθώς και εκτενές απόσπασμα ενός άλλου λόγου, το οποίο παραθέτει ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς σε πραγματεία που του έχει αφιερώσει. Ο λόγος «Περί Μενεκλέους κλήρου» ανακαλύφθηκε το 1785 στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη.
Υποθέσεις κληρονομιών

Οι λόγοι του αφορούσαν υποθέσεις κληρονομιών, φαίνεται δε ότι γνώριζε άριστα τη σχετική νομοθεσία. Από αυτούς μαθαίνουμε πάρα πολλά για το ισχύον δίκαιο στην αρχαία Αθήνα, και ως προς αυτό είναι πολύ σημαντικά κείμενα. Από πλευράς ρητορικής τέχνης δεν αποτελούν κάτι ιδιαίτερο. Ο παλαιότερος έχει ως θέμα συμβάντα του 389 π.Χ., ενώ ο πιο νέος σε συμβάντα του 343 π.Χ. Κατά την παράδοση έγραψε και δύο πολιτικούς λόγους («Περί των εν Μακεδονία ρηθέντων» και «Κατά Μεγαρέων»). Βέβαια, όντας μέτοικος, στερούταν πολιτικών δικαιωμάτων και δεν μπορούσε να εκφωνεί λόγους, οπότε είναι πιθανό να τους έγραψε ως υποδείγματα προς χρήση των μαθητών του. Ο Ισαίος ήταν ο πέμπτος ρήτορας του αττικού κανόνα. Επηρεάστηκε από το ύφος του Λυσία (με τον οποίο ήταν σύγχρονος αν και κάπως νεότερος), δεν ήταν όμως τόσο αναλυτικός όσον αφορά τον χαρακτήρα των αναφερομένων στους λόγους του προσώπων. Γράφει ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ότι οι λόγοι του Λυσία και του Ισοκράτη, ακόμη και σε κακόφημες περιπτώσεις, αφήνουν την εντύπωση μιας απέριττης εντιμότητας, ενώ οι λόγοι του Ισαίου (και του Δημοσθένη) ακόμη κι αν πρόκειται για μια καλή υπόθεση, προκαλούν υποψία με τον πλούτο των τεχνασμάτων τους. Απουσιάζει από τον Ισαίο εκείνη η αυτονόητη απλότητα που στον Λυσία είναι αποτέλεσμα εξαιρετικής εκλέπτυνσης. Η επιχειρηματολογία του είναι πιο λεπτόλογη, κάτι που έχει να κάνει με το αντικείμενο των περίπλοκων κληρονομικών δικών, αλλά και η γλώσσα του δείχνει μεγαλύτερο πλούτο σχημάτων από εκείνη του Λυσία. Εντυπωσιάζουν τα ευρήματα που χρησιμοποιεί ακόμη και σε υποθέσεις που αυτό δεν ήταν απαραίτητο. Προκρίνει τα σχήματα διανοίας από τα σχήματα λόγου.
Δεξιοτέχνης στην αποδεικτική διαδικασία

Θεωρήθηκε από τους κριτικούς της αρχαιότητας στρεψόδικος, άριστος στο να προσαρμόζει νόμους και γεγονότα ώστε να εξυπηρετεί τον στόχο του. Ήταν δεξιοτέχνης στην αποδεικτική διαδικασία και έκανε εξαντλητική ανάλυση των γεγονότων. Θεωρήθηκε διαλεκτικός, επειδή με τον λόγο του προσέγγιζε μεθοδικά το αντικείμενό του. Η φήμη του Ισαίου μεταξύ των Ελλήνων και των Ρωμαίων δεν ήταν μεγάλη. Ο Κικέρωνας δεν τον αναφέρει καν. Μαθητής του υπήρξε ο Δημοσθένης.
Έργα

Περί του Κλεωνύμου κλήρου
Περί του Μενεκλέους κλήρου
Περί του Πύρρου κλήρου
Περί του Νικοστράτου κλήρου (επίλογος)
Περί του Δικαιογένους κλήρου (σωστότερο: Κατά Λεωχάρους εγγύης), γράφτηκε μεταξύ 393-387 π.Χ.
Περί του Φιλοκτήμονος κλήρου
Περί του Απολλοδώρου κλήρου, γράφτηκε περί το 353 π.Χ.
Περί του Κίρωνος κλήρου, γράφτηκε μεταξύ 383-363 π.Χ.
Περί του Αστυφίλου κλήρου, γράφτηκε όχι πριν από το 368 π.Χ.
Περί του Αριστάρχου κλήρου, γράφτηκε λίγο μετά το 378 π.Χ.
Περί του Αγνίου κλήρου, γράφτηκε λίγο μετά το360 π.Χ., δεν σώζεται ολόκληρος, από την ίδια όμως δίκη έχει διασωθεί και ο λόγος του Δημοσθένη «Προς Μακάρτατον περί Αγνίου κλήρου»
Υπέρ Ευφιλήτου προς τους Ερχιέας έφεσις (κάποιος Ευφίλητος ενάγει στο δικαστήριο τον δήμο των Ερχιέων, επειδή διαγράφτηκε άδικα από τον κατάλογο των πολιτών στην κατά δήμους εξέτασή τους -ο λόγος δεν σώζεται ολόκληρος)
Έγραψε ακόμη τας «Ιδίας τέχνας», πραγματεία περί ρητορικής τέχνης που δεν διασώθηκε

Πηγές

Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός, τόμος 13, σελ. 203
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 30, σελ. 147-148
Albin Lesky «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», σελ. 824