-- Δήμος Δελφών --

Το Χρισσό είναι χωριό του νομού Φωκίδας της Στερεάς Ελλάδας.

Λανθασμένα αναφέρεται σε ορισμένους χάρτες ως Χρυσό, αγνοώντας την παραφθορά της παλαιάς ονομασίας. Μάλιστα, το διπλό σίγμα είναι επίσης λάθος και προέρχεται από την μεταφορά της ονομασίας στα ελληνικά από χάρτες ξένων περιηγητών (Chrisso).

Βρίσκεται στους πρόποδες του Παρνασσού σε μικρή απόσταση από τους Δελφούς, με δυτική κατεύθυνση και θέα προς τον ελαιώνα της Άμφισσας, το Κρισαίο Πεδίο, λίγο πιο πέρα από την Αράχωβα, στη μέση της διαδρομής Δελφώνκαι της παραθαλάσσιας Ιτέας, πολύ κοντά στην πρωτεύουσα του Νομού Φωκίδος ,την Άμφισσα. Μια γρήγορη παραλιακή διαδρομή σε φέρνει μέσα σε είκοσι λεπτά από το Χρισσό στο πανέμορφο Γαλαξίδι. Ανήκει στο δήμο Δελφών και κατά την απογραφή του 2001, είχε 1.021 κατοίκους.

Πήρε το όνομά του από την αρχαία πόλη της Κρίσας (Κρίσα-Χρισσό), η οποία χτίστηκε κατά τον Όμηρο τον 14ο ή 15ο π.Χ. αιώνα. Ίχνη ερειπίων των τειχών της αρχαίας Κρίσας σώζονται πάνω στο λόφο Στεφάνι, νοτιότερα από τη σημερινή θέση του χωριού. Η αρχαία Κρίσα καταστράφηκε από τους Αμφικτίονες στον Πρώτο Ιερό Πόλεμο (590 π.Χ.). Στο Κρισαίο Πεδίο βρισκόταν στην αρχαιότητα ο Ιππόδρομος όπου ετελούνταν τα Πύθια, αγώνες με πανελλήνια εμβέλεια.

Ιστορία

"Αυτάρ Φωκήων Σχεδίος και Επίστροφος ήρχον....Κρίσαν τε ζαθέην...." Οι παραπάνω στίχοι του Ομήρου είναι η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για την αρχαία Κρίσα. Στο τέλος των Μυκηναϊκών χρόνων η Κρίσα ήταν μία από τις Φωκικές πόλεις που πήραν μέρος στη μεγάλη εκείνη έξοδο των Ελλήνων προς την Μικρά Ασία όχι απαραίτητα για τα ωραία μάτια της Ελένης όπως ισχυρίζεται ο 'Oμηρος. Ο 'Oμηρος, όπως είναι γνωστό, έζησε 400 περίπου χρόνια μετά τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου και για να δημιουργήσει τα έπη του στηρίχθηκε στην παράδοση που είχε δημιουργηθεί για τα ηρωικά εκείνα χρόνια. Η διατήρηση λοιπόν μέσω της παράδοσης του ονόματος της Κρίσας σαν μίας από τις πόλεις που συμμετείχαν ενεργά στα γεγονότα εκείνα σημαίνει ότι πρέπει να ήταν ένα ισχυρό κέντρο της περιοχής. Ο προσδιορισμός επίσης που τη συνοδεύει -"ζάθεην"-ισόθεη- υποδηλώνει και κάποια θρησκευτικά χαρακτηριστικά της πόλης. Πράγματι και ο Κ. Παπαρηγόπουλος υποστηρίζει την άποψη ότι στην Κρίσα άνηκε το ιερό του Απόλλωνα και όλη την περιοχή μέχρι την Κίρρα. Την ίδια άποψη εκφράζει και κάποιος 'Aγγλος λοχαγός William Martin Leake: "Στους αρχαίους χρόνους οι Δελφοί ήταν ένα ιερόν στην Κρισαία επικράτεια", λέει ο Leake, που περιηγήθηκε τη Φωκίδα το 1806. Το όνομα της Κρίσας προέρχεται από το όνομα Κρίσος, υιού του Φώκου, του Αιγινήτου, ο οποίος διαπεραιώθηκε στη Φωκίδα και εγκαταστάθηκε εδώ. Είχε δύο γιους τον Κρίσο και τον Πανοπέα οι οποίοι έκτισαν τις αντίστοιχες πόλεις. Στην πεδιάδα που βρισκόταν κάτω από την Κρίσα υπήρχε ο πυθικός ιππόδρομος, στον οποίο διεξάγονταν οι ονομαστοί πυθικοί αγώνες. Ο 'Aγγλος λοχαγός William Martin Leake που περιηγήθηκε την Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα, ισχυρίζεται ότι βρήκε λείψανα του ιπποδρόμου. Σ'αυτό λοιπόν τον ιππόδρομο γίνονταν οι δεύτεροι σε σπουδαιότητα πανελλήνιοι αγώνες, τα Πύθια. Η πανελλήνια ακτινοβολία των αγώνων φανερώνει ότι η περιοχή της Κρίσας ήταν ένα ισχυρό πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο, και στην εποχή της ακμής της μια ισχυρή πόλη. Ενισχυτική της άποψης αυτής είναι και η πληροφορία του Στράβωνα, ότι το Μετάποντιο στην κάτω Ιταλία-πλούσια πόλη στον κόλπο του Τάραντα, που άκμασε το 700 π.X. περίπου, έδρα των Πυθαγορείων-ήταν αποικία της Κρίσας. Κάτω από ποιές συνθήκες παρήκμασε η Κρίσα δεν είναι γνωστό. Γεγονός είναι ότι η αρχαιολογική έρευνα δεν ανακάλυψε σημάδια κατοίκησης κατά τους ιστορικούς χρόνους (8ος αι. π.χ. και μετά). Σημάδια κατοίκησης υπάρχουν πάλι κατά τη Βυζαντινή περίοδο (4ος μ.Χ. αι. και μετά) Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι η Κρίσα παρήκμασε λόγω ανάπτυξης αφ'ενός μεν της παραλιακής πόλης Κίρρας - οι ανασκαφές των αρχαιλόγων έφεραν στο φως ευρήματα που συνδέουν την αρχαία Κρίσα με την Κίρρα και αποδεικνύουν την ύπαρξη της και την μεγάλη ανάπτυξη από την εποχή του χαλκού - και αφ'ετέρου λόγω της δημιουργίας και ανάπτυξης νέου οικισμού γύρω από το ιερό του Απόλλωνα, των Δελφών. Ανάμεσα στις τρεις πόλεις αναπτύχθηκε οξύς οικονομικός ανταγωνισμός. Ο ανταγωνισμός αυτός οδήγησε ή στην σταδιακή εξαφάνιση της Κρίσας χάριν της παραλιακής Κίρρας ή στην καταστροφή της Κρίσας από την Κίρρα ή στην υποταγή της στους Δελφούς. Πάντως ο οικονομικός αυτός πόλεμος κράτησε πολύ μετά την παρακμή της Κρίσας και κατέληξε με την καταστροφή της Κίρρας κατά τον A' ιερό πόλεμο το 595 π.χ. Κατά μία άλλη άποψη, που φαίνεται να ενισχύει την περίπτωση καταστροφής της Κρίσας στο τέλος των Μυκηναϊκών χρόνων, η Κρίσα είναι μία από τις οχτώ μυκηναϊκές πόλεις, που με ασφάλεια έχει εξακριβωθεί ότι καταστράφηκαν από πυρκαγιές. Οι πυρκαγιές άλλοι λένε ότι οφείλονται σε επιδρομές γειτονικών ή ξένων λαών (Δωριέων, Ιλλυρίων και άλλων βόρειας γενικά προέλευσης λαών) που δεν άφησαν όμως ίχνη γιατί έφυγαν προς άγνωστη κατεύθυνση. 'Aλλοι τις αποδίδουν σε εσωτερικές συγκρούσεις και αναστατώσεις, που οφείλονται στην παράλυση της κεντρικής εξουσίας λόγω της μακροχρόνιας απουσίας των ηγεμόνων απ'τον τόπο τους για πολέμους, εξαιτίας της αποτυχίας της Τρωικής εκστρατείας, που συντέλεσε και στην γενικότερη διάλυση του περίφημου μυκηναϊκού πολιτισμού. Διατυπώνεται με βεβαιότητα μάλιστα η άποψη ότι τέσσερις από τις οκτώ αυτές θέσεις η Κρίσα, τα Ζυγούρια στη Νομός Κορινθίας|Κορινθία, το ανάκτορο του Εγκλιανού και το Μενελάιο στη Λακωνία εγκαταλείφθηκαν οριστικά μετά την καταστροφή τους. Πότε και πως μεταφέρθηκε ο οικισμός στη σημερινή θέση, μας είναι άγνωστο. 'Iσως η σημερινή τοποθεσία κατοικιζόταν από εκείνη την εποχή, αφού κοντά στη σημερινή τοποθεσία "Παναγιές" βρέθηκε από ανασκαφές της αρχαιολογικής Εφορείας Δελφών, νεκροταφείο μυκηναϊκών χρόνων. Η περιοχή του Αγίου Γεωργίου ήταν ίσως η ακρόπολη της πόλης. Οι πληροφορίες που έχουμε για το Χρισσό, το σημερινό οικισμό αρχίζουν από το 12ο αι. μ.Χ. και είναι ελάχιστες μέχρι ανύπαρκτες για μεγάλες περιόδους της μεσαιωνικής ή Βυζαντινής περιόδου, αλλά και της τουρκοκρατίας. Η παλαιότερη λοιπόν πληροφορία για το Χρισσό, τουλάχιστον απ' όσα γνωρίζουμε, έρχεται απ' την βυζαντινή περίοδο και είναι αυτή που άφησε ένας Εβραίος περιηγητής ο Βενιαμίν Σολέδας, από την Τουδέλα της Ισπανίας. Aυτός πραγματοποιούσε μετά το 1159 μ.Χ. περιοδεία στην Ευρώπη, για την καταγραφή των προβλημάτων που απασχολούσαν τις εβραϊκές κοινότητες. Πέρασε λοιπόν και από το Χρισσό, όπου κατέγραψε 200 Εβραίους που καλλιεργούσαν, όπως λέει, τα κτήματα τους στον Παρνασσό. Προς το τέλος του αιώνα αυτού (12ου αι.) λειτουργεί στο Χρισσό σχολείο, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα ο Λέων Μακρός ο μετέπειτα επίσκοπος Βελλάς της Ηπείρου. Ο εξέχων αυτός λόγιος εγκατέλειψε το Χρισσό μικρός ακόμα, επειδή τον κακομεταχειριζόταν ο δάσκαλος του. Πριν γίνει επίσκοπος πέρασε από το αξίωμα του χαρτοφύλακα στην επισκοπή Λάρισας και στην αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή Αχρίδας. Τον ίδιο αιώνα ολόκληρη η Βυζαντινή αυτοκρατορία υφίσταται τις συνέπειες απ' τις σταυροφορίες, στη μία απ' τις οποίες (το 1145 μ.Χ.) συμμετέχουν και Νορμανδοί υπό τον Ρόγηρο Β', βασιλιά της Σικελίας. Το 1147 μ.Χ. οι τελευταίοι λεηλατούν την Πελοπόννησο, την Εύβοια και την Στερεά Ελλάδα. Λέγετε ότι απ' τη Φωκίδα άρπαξε τους θησαυρούς των Δελφών και τις γυναίκες της περιοχής. 'Oπως αναφέρει ο Βενιαμίν Σολέδας, το Χρισσό αυτή την εποχή είναι μία πλούσια χώρα. Στα 1319 η περιοχή περιέχεται στα χέρια των Καταλανών (Β.Α.Ισπανία) και τέλος, στα 1394 μ.Χ. ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α' εισέβαλε στην κεντρική Ελλάδα και έτσι 60 χρόνια πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης η Φωκίδα και ολόκληρη η Στερεά Ελλάδα βρίσκονται υπό τουρκική κατοχή. Κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατάκτησης έγιναν αρκετές εξεγέρσεις και επαναστάσεις για την αποτίναξη του Τούρκικου ζυγού. Το Χρισσό έχει να επιδείξει αρκετούς αγωνιστές, που σαν αρματολοί ή κλέφτες έδρασαν στα βουνά και τα χωριά της Φωκίδας. Τα σημαντικότερα γεγονότα διαδραματίστηκαν στη ΒΔ Πελοπόννησο (απ' όπου και ξεκίνησε η επανάσταση). Στις συγκρούσεις εκεί κινδύνευσαν οι τούρκικες οικογένειες των Καλαβρύτων, οι οποίες με την επέμβαση των μοναχών του Μ.Σπηλαίου σώθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Χρισσό. Φοβερές συγκρούσεις όμως έγιναν και στη Φωκίδα (με την σημερινή της έκταση), η οποία δέχθηκε καταστροφές και λεηλασίες απ'τους Τουρκαλβανούς. Στη Δωρίδα αρχηγός της εξέγερσης αναφέρεται ο Λώρης και στην Παρνασσίδα ο Κομνηνός Τράκας. Τα ίχνη της θηριωδίας των Τουρκαλβανών ήταν ορατά αρκετά χρόνια μετά, όταν πέρασαν απ' το Χρισσό ο Σουηδός περιηγητής Adol Fredrik Sturtrenbecker (1784) και ο 'Aγγλος αρχαιολόγος Edward Dodwell (1805), οι οποίοι βρήκαν μεγάλο αριθμό γκρεμισμένων εκκλησιών. Ο Γάλλος πρόξενος Beaujour Felix που υπηρετούσε στη Θεσσαλονίκη, είχε συγκεντρώσει στοιχεία για την οικονομική ζωή και εξέλιξη του Ελληνικού χώρου κατά τη δεκαετία 1787-1797 και για το Χρισσό αναφέρει ότι ευδοκιμούσε η καλλιέργεια μιας ουσίας για βαφές το πρινοκόκκι. Αυτή την εποχή το Χρισσό διοικείται από Τούρκο Αγά και έχει 180 σπίτια. 'Eχει επίσης την έδρα του ο Επίσκοπος Σαλώνων, για να είναι πιο ήσυχος, όπως λέει ο Simone Pomardi Ιταλός ζωγράφος που συνόδευε τον Dodwell στην περιήγηση του, ίσως όμως και για περισσότερη ασφάλεια. Η επιλογή πάντως του Χρισσού ως έδρας του Μητροπολίτη, σημαίνει ότι το χωριό ήταν κεφαλοχώρι, όταν μάλιστα ο επίσκοπος φαίνεται να ήταν σημαντικό πρόσωπο, αφού ο Dodwell και ο Pomardi, που τον επισκέφτηκαν, είχαν συστατική επιστολή του 'Aγγλου Προξένου της Πάτρας.

Ψαρρός, Δημήτριος

Δημοτική Ενότητα Δελφών
Δημοτική Κοινότητα Δελφών
Δελφοί, οι
Καλάνια, τα
Κρόκι, το
Τοπική Κοινότητα Χρισσού
Μονή Προφήτη Ηλία, η
Χρισσό, το

Νομός Φωκίδας : Δήμος Αμφίσσης | Βαρδουσίων | Γαλαξιδίου | Γραβιάς | Δελφών | Δεσφίνας | Ευπαλίου | Ιτέας | Καλλιέων | Λιδωρικίου | Παρνασσού | Τολοφώνος Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Φωκίδας