Νίκος Ζαχαριάδης

.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης (Αδριανούπολη, Οθωμανική Αυτοκρατορία, 27 Απριλίου 1903 - Σουργκούτ Χαντιμανσίας, Σοβιετική Ένωση, 1 Αυγούστου 1973) ήταν Έλληνας πολιτικός. Υπήρξε ιστορικός ηγέτης του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, γενικός γραμματέας του ΚΚΕ και μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κομμουνιστικής Διεθνούς.[1] Ως καθοδηγητής του ΚΚΕ κατά την περίοδο της κυριαρχίας του Ιωσήφ Στάλιν στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, αλλά και λόγω των πολιτικών χειρισμών που ακολούθησε, αποτελεί μια από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Νεανικά χρόνια
Οι περιπλανήσεις των πρώτων χρόνων

Γεννήθηκε στις 27 Απριλίου του 1903 στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης, γιος του Παναγιώτη Ζαχαριάδη με καταγωγή από Ρούμελη και της Ερατώς Πρωτόπαπα από τα Άδανα. Ο πατέρας του εργαζόταν υπάλληλος - πραγματογνώμων - στο γαλλικό Μονοπώλιο Καπνού (Ρεζί) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κι έτσι αναγκαζόταν να μετακομίζει σε πολλές πόλεις της Αυτοκρατορίας με την οικογένειά του. Αρχικά Δημοτικό πήγε στα Σκόπια και το ολοκλήρωσε στο επτατάξιο της Νικομήδειας, ενώ αποφοίτησε από το Γυμνάσιο της Αδριανούπολης. Από τα 15 του χρόνια αναγκάστηκε να δουλέψει στη Ρεζί στη Νικομήδεια και το 1919 ξεκίνησε εργασία στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης αρχικά ως λιμενεργάτης φορτοεκφορτωτής και στη συνέχεια ως πλήρωμα σε ρυμουλκά. Εκεί ήρθε σε επαφή με τους αναρχοσυνδικαλιστικούς κύκλους της Πανεργατικής που ιδεολογικά επηρεαζόταν από την οργάνωση Industrial Workers of the World (IWW). Την περίοδο εκείνη, 1919 - 1921, έκανε ταξίδια στη μετεπαναστατική Ρωσία όπου και εντάχθηκε στη σοσιαλιστική Διεθνή Πανεργατική Ένωση, που αποτελείτο κυρίως από Έλληνες.[2]

Το 1921, έγινε μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ένα χρόνο μετά, το 1922, έγινε μέλος και του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Το 1923 ευρισκόμενος και πάλι στη Ρωσία, σπούδασε στο νεοϊδρυθέν τότε «KUTV», το Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής· στα ρωσικά Коммунистический университет трудящихся Востока ή КУТВ).[2][3]

Εγκατάσταση στην Ελλάδα

Το 1924, κατά τους διωγμούς του ελληνικού στοιχείου στην Τουρκία, η οικογένεια Ζαχαριάδη εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, περίοδο που η χώρα βρισκόταν ήδη σε έντονη πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Ο Νίκος Ζαχαριάδης ήρθε μυστικά στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1924 από τη Σοβιετική Ένωση και ανέλαβε καθοδηγητική δουλειά στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) στην Αθήνα, όπου σύντομα έγινε γραμματέας της.[4] Τον Σεπτέμβριο του 1924 μετέβη στη Θεσσαλονίκη για την εκεί οργάνωση. Στη δικτατορία του Παγκάλου παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη συμμετέχοντας στην εκεί κομματική οργάνωση, ενώ για ένα διάστημα ήταν γραμματέας και της Περιφερειακής οργάνωσης Θεσσαλίας στον Βόλο.

Τον Μάιο του 1926 με εντολή της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ ανέλαβε γραμματέας της κομματικής οργάνωσης του Πειραιά και τον επόμενο χρόνο στη κομματική οργάνωση Βόλου. Σε όλο αυτό το διάστημα (1924 - 1929) ο Νίκος Ζαχαριάδης συνελήφθη πέντε φορές δραπετεύοντας ισάριθμες.[5] Το 1929 μάλιστα δραπέτευσε με τη βοήθεια του Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Άρη Βελουχιώτη), όντας προφυλακισμένος ως ύποπτος για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Ηλία Γεωργοπαπαδάκου.[6][7] Ο Γεωργοπαπαδάκος σκοτώθηκε σε συμπλοκή έξω από τα γραφεία του Ριζοσπάστη τον Δεκέμβριο του 1927 και καταδικάστηκαν για το θάνατό του τα μέλη του ΚΚΕ Δημήτρης Σακαρέλος, Δ. Φαρδής και Τζ. Φλαράκος. Όταν η κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου έθεσε σε ισχύ τον ιδιώνυμο νόμο (N. 4229), το 1929, ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ο πλέον καταζητούμενος Έλληνας κομμουνιστής.

Έτσι το 1929, η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε να στείλει τον Ζαχαριάδη στη Σοβιετική Ένωση, αφενός για να χαθούν τα ίχνη του και αφετέρου για σπουδές στην Ανώτατη Κομματική Σχολή της Μόσχας.[8][9]

Στην ηγεσία του ΚΚΕ
Η πολιτική ενηλικίωση

Από τη Μόσχα επέστρεψε το 1931, την περίοδο της κορύφωσης της λεγόμενης «φραξιονιστικής πάλης χωρίς αρχές», που ταλαιπώρησε αφάνταστα το ΚΚΕ τη διετία 1929-1931. Τότε η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ) έκανε Έκκληση, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» στις 2 και 3 Νοεμβρίου 1931[10][11] ζητώντας να τερματιστεί η διαμάχη και διορίζοντας ταυτόχρονα νέα ηγεσία με τον Ζαχαριάδη επικεφαλής της τριμελούς καθοδήγησης του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Μιχαηλίδης, Κωνσταντινίδης).

Ο Ζαχαριάδης θα υπερσκελίσει σύντομα τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς καθοδήγησης και θα γίνει ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του ΚΚΕ. Ο μεν Γιάννης Μιχαηλίδης θα υποταχθεί στον Ζαχαριάδη, ο δε Γιώργος Κωνσταντινίδης (ή Ασημίδης) θα αντιπαρατεθεί μαζί του και θα διαγραφεί από το κόμμα το 1934 για τη λεγόμενη «οπορτουνιστική θέση Ασημίδη».[12]

Τον Ιανουάριο του 1934, κατά την 6η Ολομέλεια του Κόμματος εξελέγη Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ (αρχηγός), ενώ η θέση του Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής υποβαθμίστηκε και την ανέλαβε ο Βασίλης Νεφελούδης.[13] Έτσι η νέα ηγεσία υπό τον Ζαχαριάδη κατάφερε να επιβληθεί χωρίς ιδιαίτερες αμφισβητήσεις χάρη στη στήριξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Επίσης, ξεκίνησε και μια προσπάθεια προσωπολατρίας του Ζαχαριάδη, απαρχή της οποίας θεωρείται το άρθρο που έγραψε στον Ριζοσπάστη στις 5 Γενάρη του 1933 το μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ Στέλιος Σκλάβαινας με τίτλο «Αυτός μας οδηγεί».[14]

Παράλληλα όμως, την περίοδο 1931-1936 επιτεύχθηκε σημαντική ανάπτυξη του ΚΚΕ στην αναδιοργάνωση και τη μαζικοποίησή του, σε μια περίοδο ανάπτυξης εργατικών και άλλων κοινωνικών αγώνων.

Στις εκλογές του 1932 το ΚΚΕ σαν Ενιαίο Μέτωπο Εργατών Αγροτών (ΕΜΕΑ) εξέλεξε 10 βουλευτές, ενώ στις εκλογές του 1936 σαν Παλλαϊκό Μέτωπο 15 βουλευτές. Μεγάλη αίσθηση προκάλεσε το γεγονός ότι στις εκλογές του 1936 ο Ζαχαριάδης, αν και ήταν υποψήφιος στον Πειραιά με το Παλλαϊκό Μέτωπο, δεν κατάφερε να εκλεγεί βουλευτής. [15] Στον Πειραιά εξελέγη βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου ο Μανώλης Μανωλέας. Η αποτυχία να εκλεγεί βουλευτής ο αρχηγός του ΚΚΕ δικαιολογείται λόγω του ότι ο Ζαχαριάδης ζώντας σε ένα καθεστώς ημιπαρανομίας (εκκρεμούσαν σε βάρος του καταδικαστικές αποφάσεις, πχ. Γεωργοπαπαδάκος κλπ) δεν ήταν ευρέως γνωστός στα απλά μέλη και στους ψηφοφόρους του κόμματος.[16]
Η πολιτική του Ζαχαριάδη ως ηγέτη του νόμιμου ΚΚΕ

Ο Ζαχαριάδης διαμόρφωσε πρωτότυπα στοιχεία σε ζητήματα όπως η νεολαία, η γυναίκα και οι αγρότες. Παρόλο που στηρίχθηκε στην Κ.Δ η ηγεσία του είχε δυναμική και ανεξαρτησία. Εισήγαγε στοιχεία όπως η συμμαχία αγροτιστών και ΚΚΕ όπου μεταξύ άλλων θα διαλύονταν οι κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στην επαρχία και η ένταξη τους στο ενιαίο αγροτικό κόμμα, ακύρωσε τη θέση για ανεξάρτητη Μακεδονία-Θράκη, ενώ το ΚΚΕ άρχισε να βλέπει την σοσιαλιστική επανάσταση ως περαιτέρω εξέλιξη της αστικής επανάστασης[17] θέση για την οποία επικρίθηκε από πρώην στελέχη[18]. Σε σύγκριση με την περίοδο 1927-1931 η εσωκομματική δημοκρατία ήταν σχετικά καλύτερη αν και μεταγενέστερα επικρίθηκε και για αυτό το θέμα, καθώς και οι διαγραφές εσωκομματικών αντιπάλων στις οποίες προχώρησε δεν ήταν ακραίες.[19]

Το ΚΚΕ μαζί με το Αγροτικό Κόμμα του Απόστολου Βογιατζή δημιούργησαν τον Ιανουάριο του 1936 το Παλλαϊκό Μέτωπο, που κατέβηκε τότε στις εκλογές λαμβάνοντας 15 έδρες, και το οποίο λίγο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1936, ήρθε σε μυστική συμφωνία με τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη, στο λεγόμενο Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα. Όμως, αυτή η συμφωνία δεν μακροημέρευσε γιατί αθετήθηκαν όροι της από την πλευρά των Φιλελευθέρων. Η χώρα όμως όδευε προς τον ολοκληρωτισμό, ο οποίος και εγκαθιδρύθηκε τον Αύγουστο του ίδιου έτους με τη συναίνεση του βασιλιά Γεωργίου Β', αλλά και των Άγγλων. Με την κήρυξη της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ο Ζαχαριάδης πέρασε στην παρανομία.

Στην Ακτίνα Θ' των φυλακών της Κέρκυρας
Ο Ζαχαριάδης σε φωτογραφία του 1936

Στις 16 Σεπτεμβρίου 1936, ενάμισυ μήνα μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά, συνελήφθη στην Αθήνα στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους -μετά από προδοσία- από τη Γενική Ασφάλεια Πειραιά. Προσήχθη σε δίκη για παράβαση του Ιδιώνυμου νόμου «Περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος» και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και εκτόπιση 2 ετών.[20]

«Υπό οργάνων της Γενικής Ασφαλείας Πειραιώς συνελήφθη χθες την 8.30 μ.μ παρά το τέρμα της οδού Ιπποκράτους ο αρχηγός του ΚΚΕ Νικόλαος Ζαχαριάδης ή Ζάρδης ή Κούτβης ή Κοντός ή Κόλλιας Νικόλαος του Παναγιώτου ή Κατρής Κυριάκος. Ούτος κατά το 1925 εδραπέτευσε εκ των φυλακών Γεντί Κουλέ Θεσσαλονίκης, συλληφθείς δε κατά το ίδιον έτος απέδρασε και πάλιν τραυματίσας εις τον πόδα τον συνοδόν χωροφύλακα. Κατά το ίδιον έτος εφόνευσε εις τας Αθήνας τον αρχειομαρξιστήν Γεωργοπαπαδάκον. Δια τον φόνον ούτον κατεδικάσθη εις 18 ετών πρόσκαιρα δεσμά. Το έτος 1928 μεταφερόμενος εκ του κακουργιοδικείου Πειραιώς εις τας φυλακάς, εδραπέτευσε διά τρίτην φοράν και μετέβη εις Ρωσίαν. Εκεί εσπούδασε τον Μαρξισμόν εις την Σχολή «Κούτβ» της Μόσχας, χρησιμοποιηθείς αργότερον υπό της Κ.Δ ως αντιπρόσωπος αυτής εις τας Βαλκανικάς χώρας. Σημειωτέον ότι εκτός των άλλων, ήτο και Εκτελεστικός Επίτροπος της Κ.Δ. Ο Ζαχαριάδης καταζητείτο από του 1928 χωρίς έκτοτε να καταστεί δυνατή η σύλληψίς του».

Η ανακοίνωση της Ασφάλειας για τη σύλληψη του Ζαχαριάδη στις 17/9/1936[21]

Στις 22 Νοεμβρίου μεταφέρθηκε στις φυλακές Κέρκυρας και στις 12 Δεκεμβρίου δικάστηκε και πάλι από το Κακουργιοδικείο Πειραιά για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Γεωργοπαπαδάκου τον Δεκέμβριο του 1926 σε 9 χρόνια ειρκτή.[22] Στη συνέχεια κλείστηκε σε απομόνωση στις φυλακές Κέρκυρας, στην Ακτίνα Θ΄.[23]

Από την Κέρκυρα μέσω ενός δικτύου προσπάθησε να καθοδηγεί το ΚΚΕ σε συνθήκες όμως εξαιρετικά δύσκολες (απόλυτη απομόνωση, τρομοκρατία που έφτασε μέχρι και το θάνατο από βασανιστήρια του γραμματέα της ΟΚΝΕ Χρήστου Μαλτέζου) που πρακτικά κατέστη αδύνατο. Έτσι την καθοδήγηση του ΚΚΕ ανέλαβε μία τριμελής γραμματεία αποτελούμενη από τα ασύλληπτα μέλη του Πολιτικού Γραφείου Σκλάβαινα-Νεφελούδη-Παρτσαλίδη.[24] Η τριμελής γραμματεία συνελήφθη από την Ασφάλεια τον Απρίλιο του 1938.

Από την Κέρκυρα ο Ζαχαριάδης έδωσε σε όλους τους φυλακισμένους κομμουνιστές το σύνθημα: «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ».[25]

Από τις πρώτες μέρες της δικτατορίας η Ασφάλεια εξαπέλυσε κύμα συλλήψεων κατά μελών και στελεχών του ΚΚΕ και μέχρι τα μέσα του 1939 είχε εξαρθρώσει σχεδόν όλη την ηγεσία του. Την καθοδήγηση του ΚΚΕ από τα μέσα του 1938 (μετά τη σύλληψη των Νεφελούδη-Παρτσαλίδη-Σκλάβαινα) είχαν αναλάβει τα ασύλληπτα στελέχη Σιάντος, Πλουμπίδης, Θέος, Σκαφίδας, Μιχελίδης, Δαμασκόπουλος, Μάθεσης και Παπαγιάννης. Στα τέλη Νοεμβρίου του 1939 τα μόνα ασύλληπτα μέλη της ΚΕ ήταν οι Παπαγιάννης και Μάθεσης. Για τον Μάθεση υπήρχαν υποψίες ότι είναι χαφιές της Ασφάλειας, οπότε ο Παπαγιάννης με την προσθήκη των στελεχών του ΚΚΕ Κανάκη, Κτιστάκη και Βιτσαρά συγκρότησαν την λεγόμενη Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ (ΠΚΕ), υπό την καθοδήγηση του έγκλειστου λόγω φυματίωσης Πλουμπίδη στο Σανατόριο Σωτηρία.[26]

Όμως, κάποια φυλακισμένα ή εξόριστα στελέχη του ΚΚΕ όχι μόνο είχαν υπογράψει δήλωση μετανοίας, αλλά και είχαν περάσει στην υπηρεσία της Ασφάλειας (Τυρίμος, Μανωλέας, Μύτλας, κ.α). Στο κόμμα από τα τέλη του 1938 λόγω των πολλών και απροσδόκητων συλλήψεων που έφτασαν μέχρι τα ανώτατα κλιμάκια επικρατούσε η καχυποψία και χαφιεδοφοβία.[27]

Τον Μάιο του 1939 ο Ζαχαριάδης, με σύμφωνη γνώμη των επίσης έγκλειστων στην Ακτίνα Θ' Νεφελούδη-Παρτσαλίδη, έδωσε εντολή στο μέλος του Π.Γ του ΚΚΕ Γιάννη Μιχαηλίδη (αργότερα φαίνεται ότι όντως συνεργάστηκε με τις αστυνομικές αρχές) να κάνει ψευδή δήλωση μετανοίας ώστε να ελευθερωθεί, να συνδεθεί με τα ασύληπτα μέλη του ΚΚΕ και να ξεκαθαρίσει την κατάσταση μέσα στο κόμμα που είχε διαβρωθεί από την Ασφάλεια.[28] Πληροφορίες που είχαν φθάσει στην φυλακή ανέφεραν ότι κάποια στελέχη του ΚΚΕ είχαν γίνει όργανα της Ασφάλειας, όπως ο Μιχάλης Τυρίμος και ο Δαμιανός Μάθεσης. Αυτοί έδιναν πληροφορίες στην Ασφάλεια για συντρόφους τους με αποτέλεσμα να συλληφθούν, πρόδιδαν «γιάφκες» που ανακαλύπτονταν και έφθασαν μέχρι του σημείου να εκδίδουν πλαστές ανακοινώσεις και αργότερα ακόμη και πλαστό Ριζοσπάστη.[29]

Ίδρυση της Προσωρινής Διοίκησης του ΚΚΕ - Μεταφορά στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών

H Ασφάλεια τον Δεκέμβριο του 1939 εκμεταλεύτηκε το κενό από την εξάρθρωση, λόγω συλλήψεων, της καθοδήγησης του ΚΚΕ (Σιάντος, Σκαφίδας, Θέος, Δαμασκόπουλος, Πλουμπίδης) και κατασκεύασε την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ (ΠΔ) με πρώην ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ (Τυρίμος, Κουτσογιάννης, Μανωλέας, Μιχελίδης, Μύτλας κ.α) με σκοπό να αδρανοποιήσει πλήρως την πραγματική καθοδήγηση του ΚΚΕ, την Παλιά Κεντρική Επιτροπή υπό τον Πλουμπίδη (που ήταν έγκλειστος στο Σανατόριο Σωτηρία) και να θέσει το ΚΚΕ υπό την κηδεμονία του Μανιαδάκη. Ο εντολοδόχος του Ζαχαριάδη Μιχαηλίδης μπλέχτηκε στα δίχτυα της Ασφάλειας και αναγκάστηκε και αυτός να συμμετέχει στην Προσωρινή Διοίκηση. Από τις αρχές του 1940 οι δύο καθοδηγήσεις του ΚΚΕ η ΠΚΕ και η ασφαλίτικη ΠΔ βρέθηκαν σε σφοδρή αντιπαράθεση κατηγορώντας η μια την άλλη για χαφιεδισμό. Η σύγχυση που προκλήθηκε στους κόλπους των κομμουνιστών, ειδικά αυτών που παρέμεναν ασύλληπτοι, ήταν απόλυτη.[30]

Τον Ιανουάριο του 1940 ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε από την Κέρκυρα στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών γιατί το καθεστώς φοβόταν μήπως δραπετεύσει ή πέσει στα χέρια των Ιταλών σε ενδεχόμενη κατάληψη του νησιού από αυτούς.[31] Επίσης ο Μανιαδάκης ήθελε να έχει τον Ζαχαριάδη υπό τη συνεχή επίβλεψή του ώστε να τον κατευθύνει να στηρίξει την ΠΚΕ που μόλις είχε συγκροτηθεί.[32] Από τα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας στήριξε για ένα διάστημα την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ, χωρίς να ξέρει ότι ήταν όργανο του Μανιαδάκη, ενώ κατήγγειλε την καθαρή Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, ως χαφιέδικη σφηκοφωλιά.[33] Ο Ζαχαριάδης κατάλαβε το ρόλο της ΠΔ στις αρχές του 1941, όταν ο Ριζοσπάστης που εξέδιδε άρχισε να υμνεί τον Μεταξά και να αποκτά έντονο εθνικιστικό και φιλοκαθεστωτικό λόγο.[34]

Τον Μάρτιο του 1941 μεταφέρθηκε σε ειδικό κρατητήριο στο Τμήμα Αλλοδαπών στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή, σε ολοκληρωτική απομόνωση και υπό την συνεχή επίβλεψη του ανώτατου αξιωματικού της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Σπύρου Παξινού, απ' όπου τον παρέδωσαν στην Γκεστάπο στις 27 Απριλίου 1941.[35]
Στη δίνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου

Τρεις ημέρες μετά την εισβολή των Ιταλών, στις 31 Οκτωβρίου 1940, κρατούμενος στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών, δημοσίευσε τη γνωστή ανοικτή επιστολή προς τον ελληνικό λαό, με την οποία τον καλούσε να αντισταθεί τονίζοντας μεταξύ άλλων:

«Ο Λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο απελευθερωτικό ενάντια στο Φασισμό του Μουσολίνι [...] Στον πόλεμο αυτό, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. [...] Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της.» [36]

Ακολούθησαν δυο ακόμη επιστολές, στις 26 Νοεμβρίου και 15 Ιανουαρίου του 1941, στις οποίες όμως χαρακτήριζε σε αυτή τη νέα φάση τον πόλεμο ως ιμπεριαλιστικό. Η μεταξική δικτατορία απέφυγε τη δημοσίευσή τους.

Η πρώτη επιστολή του Ζαχαριάδη καταγγέλθηκε από κάποια στελέχη του ΚΚΕ ως πλαστή και προϊόν της Ασφάλειας, μεταξύ αυτών και η Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, γιατί απέκλινε από τη γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, απευθυνόταν στον Μανιαδάκη και όχι στον ελληνικό λαό και υπέγραφε ως Γραμματέας της ΚΕ (θέση που κατείχε ο Νεφελούδης) και όχι ως Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ που ήταν ο έγκυρος τίτλος του.[37]

Στις 10-1-1941 η Κομμουνιστική Διεθνής απέστειλε επιστολή υποδείξεων προς το ΚΚΕ (Πρωτόκολλο Β Νο 683, παρ. 1449, 10.1.1941)[38] όπου κατέκρινε την στήριξη του Ζαχαριάδη στην κυβέρνηση Μεταξά:

«Είναι, ωστόσο εσφαλμένο και επιζήμιο να αποκαλείται ο παρόν από την πλευρά της Ελλάδας, πόλεμος εθνικοαπελευθερωτικός, πόλεμος της κυβέρνησης Μεταξά εναντίον του φασισμού του Μουσολίνι, όπως έγινε στην επιστολή του σ. Ζαχαριάδη προς τον υφυπουργό Δημοσίας Τάξεως. [...] Τούτο θα παρασύρει τον ελληνικό λαό να στηρίξει στον παρόντα πόλεμο την κυβέρνηεη Μεταξά, αντί να την καταπολεμά για την εγκληματική εσωτερική πολιτική της.»[39]

Παράδοση του Ζαχαριάδη στους Γερμανούς

Με την εισβολή των Γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης, που κρατείτο στη Διεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών, παραδόθηκε στη Γκεστάπο στις 27 Απριλίου, όπως και εκατοντάδες άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι που κρατούνταν σε φυλακές ή ήταν εξόριστοι. Ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε αρχικά στο Τατόι και από εκεί αεροπορικώς στη Θεσσαλονίκη, στο Βελιγράδι και τέλος στη Βιέννη στις φυλακές «Λέζελ».[40]
Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου

Έξι μήνες αργότερα, στις 30 Νοεμβρίου του 1941 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, όπου έμεινε κρατούμενος μέχρι τη λήξη του πολέμου. Τον Μάιο του 1945 οι Αμερικανοί έφθασαν στο Νταχάου και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους μεταξύ των οποίων βρισκόταν και ο Ζαχαριάδης. Μετά από ιατρικές φροντίδες επέστρεψε στην Ελλάδα αεροπορικώς μέσω Παρισιού στις 29 Μαΐου του 1945.[41] Ο Ζαχαριάδης στο στρατόπεδο εκτελούσε χρέη μεταφραστή γιατί γνώριζε γερμανικά, ενώ παράλληλα διατηρούσε σχέσεις με την κρυφή διοίκηση των κρατουμένων δίνοντας τους πληροφορίες και συμβουλές.[42]

Ο Ζαχαριάδης κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους και για συνεργάτης των Γερμανών (κάπο) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, και μάλιστα ως αποδεικτικό στοιχείο υπήρχε πλαστογραφημένο γράμμα του συγκρατούμενού του Κοσμά Τζίφου.[43] Όμως ο συγκρατούμενος του Παναγιώτης Καραπιπέρης αναφέρει οτι σώθηκε στο Νταχάου χάρη σε συμβουλή του Ζαχαριάδη[44].
Επιστροφή στην Ελλάδα

Την Πρωτομαγιά του 1945 με έκτακτο παράρτημα ο Ριζοσπάστης πληροφορούσε τους αναγνώστες του ότι ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ζωντανός και επέστρεφε από το Νταχάου. Με την επιστροφή του ανέλαβε και πάλι την θέση του Γενικού Γραμματέα και την ηγεσία του ΚΚΕ από τον Γιώργο Σιάντο. Σύμφωνα με την απόφαση της 11ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ τον Απρίλιο του 1945, 13 ημέρες αφότου ανέλαβε ο Ζαχαριάδης την ηγεσία, στις 12 Ιουνίου, ο Ριζοσπάστης ανακοίνωσε την καταδίκη και απομόνωση του Άρη Βελουχιώτη σημειώνοντας σχετικά:

«Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η Κ.Ε. του ΚΚΕ αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήλθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη, ή Θανάση Κλάρα, ή Μιζέρια»[45]

Ξανά στην ηγεσία του ΚΚΕ
O Ριζοσπάστης αναγγέλει σε έκτακτη έκδοση την επιστροφή του Νίκου Ζαχαριάδη από την αιχμαλωσία (30 Μαΐου 1945), όπου υπάρχουν δηλώσεις για δημοψήφισμα για την αυτονομία της Βόρειας Ηπείρου.

Παράλληλα με την αποκήρυξη του Βελουχιώτη, έκανε δήλωση στις 31 Μαΐου ότι η συμφωνία της Βάρκιζας έπρεπε να εκτελεστεί κατά γράμμα[46] και μια βδομάδα αργότερα δήλωσε «είμαι έτοιμος, για τη Δημοκρατία, να πολεμήσω σαν απλός στρατιώτης κάτω από τις διαταγές του στρατηγού Πλαστήρα».[47] Ακόμα δήλωσε ότι σε περίπτωση που η δημοκρατική πλειοψηφία αποφάσιζε την ένοπλη κατάληψη της Βόρειας Ηπείρου το κόμμα παρά τις διαφωνίες του θα υποτάσσονταν.[48]

Επίσης διατύπωσε τη θεωρία των δύο πόλων, λέγοντας ότι η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται μεταξύ της σφαίρας επιρροής της θαλασσοκράτειρας Μεγάλης Βρετανίας και αυτής της Σοβιετικής Ένωσης, οπότε είναι υποχρεωμένη να τηρεί ίσες αποστάσεις από τις δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις. Για τη θέση του αυτή κατηγορήθηκε ότι εξομοίωνε την ιμπεριαλιστική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας με αυτή της Σοβιετικής Ένωσης.[49]
Προσπάθειες συμβιβασμού

Λίγο μετά την ανάληψη της ηγεσίας ο Ζαχαριάδης έκανε συνεχόμενες προτάσεις για πραγματοποίηση Δημοκρατικού Μετώπου με τα κόμματα του κέντρου, καθώς και υπαγωγής στην κυβέρνηση Σοφούλη,[50] διέγραψε από το ΚΚΕ χιλιάδες μέλη που είχαν αγροτική καταγωγή ώστε να ενταχθούν στο Αγροτικό κόμμα[51] παράλληλα διεγράφησαν και πολλοί άλλοι απογοητευμένοι από την πολιτική του κόμματος. Ο Ζαχαριάδης μιλούσε υποτιμητικά για τα καθυστερημένα στρώματα που εξέτρεφαν περιπτώσεις σαν τον Βελουχιώτη[52]. Μετά τα γεγονότα της Καλαμάτας με τον Μαγγανά, στις 7 Μαρτίου 1946, ο Ζαχαριάδης πρότεινε στον Θεμιστοκλή Σοφούλη την κατανομή των 50% των βουλευτικών εδρών μεταξύ ΕΑΜ και το σχετικά μικρό κόμμα των Φιλελευθέρων που αυτός ηγείτο με κοινό ψηφοδέλτιο, καθώς και σε περίπτωση νίκης την πρωθυπουργοποίηση του Σοφούλη και εκλογή καθαρά υπουργικού συμβουλίου της αρεσκείας του με δέσμευση για στήριξη 4 ετών.[50]

Το ΚΚΕ, μαζί με άλλα κόμματα του κέντρου, απείχε στις 31 Μαρτίου από τις εκλογές του 1946, ενώ συμμετείχε κανονικά στο δημοψήφισμα της 1 Σεπτεμβρίου για την επιστροφή του Βασιλιά, το οποίο θεωρήθηκε κατά τους επικριτές του νομιμοποίηση της ανώμαλης εσωτερικής κατάστασης της χώρας.[53] Επιπλέον με πρωτοβουλία του Ζαχαριάδη διοργανώθηκαν ιδιότυπα δημόσια debate με τροτσκιστικά κόμματα τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1946.[54]

Προς τον εμφύλιο

Στις παραμονές των εκλογών του 1946 ο Ζαχαριάδης έφυγε για τις ανατολικές χώρες όπου άρχισε επαφές για τη διερεύνηση του ένοπλου αγώνα, με ενδιάμεσο σταθμό τη Θεσσαλονίκη. Από εκεί φαίνεται ότι έδωσε την εντολή για το χτύπημα στο Λιτόχωρο τη μέρα των εκλογών,[41] το οποίο ιστορικά θεωρείται ως η έναρξη του εμφυλίου. Στη Μόσχα, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ του έκαναν κριτική για την αποχή στις εκλογές[55] ενώ ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Τίτο ήταν ενθαρρυντικός για την δημιουργία ένοπλου κινήματος.[56]

Σύμφωνα με τη μια πλευρά των ιστορικών η άκαμπτη λενινιστική προσωπικότητα του Νίκου Ζαχαριάδη ήθελε μόνο το αποτέλεσμα της κατάληψης της εξουσίας και της μετάβασης στο σοσιαλισμό(..) όλα τα άλλα ήταν ζήτημα τακτικής[57] ενώ άλλη πλευρά των ιστορικών αναφέρει ότι ο Ζαχαριάδης και η γενική στρατηγική του ΚΚΕ προσπάθησε να συμβιβαστεί με τη δεδομένη πραγματικότητα.[58]

Στον Εμφύλιο πόλεμο
O Ζαχαριάδης μιλάει σε στρατιώτες του ΔΣΕ.

Μετά την κηδεία του δολοφονημένου Γιάννη Ζέβγου, αναπληρωματικού μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ τον Μάρτιο του 1947 ο Ζαχαριάδης μετέβηκε μυστικά στη Γιουγκοσλαβία στις αρχές Απριλίου, από όπου διακήρυξε τη γενίκευση των πολεμικών επιχειρήσεων με το σχέδιο «Λίμνες». Όταν λίγους μήνες μετά επέστρεψε στην Ελλάδα εγκαταστάθηκε στον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου και συμμετείχε στη διεύθυνση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1946-1949). Σε όλη την περίοδο του εμφυλίου, η ηγεσία του ΚΚΕ, πρότεινε πολλάκις ανακωχή.[59]

Στην 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ 30-31 Ιανουαρίου του 1949 αποφασίστηκε η αλλαγή του χαρακτήρα της επανάστασης σε σοσιαλιστική και η πλήρης εθνική αποκατάσταση των Σλαβομακεδόνων. Επίσης η Ολομέλεια αυτή καθαίρεσε από αρχηγό του ΔΣΕ τον Μάρκο Βαφειάδη και τον διέγραψε από το ΚΚΕ ενώ παράλληλα, απάλλαξε τη Χρύσα Χατζηβασιλείου από τα καθήκοντά της για λόγους υγείας.[60] Παράλληλα ψήφισε την εισήγηση του Ζαχαριάδη περί της έντασης της προσπάθειας του ΔΣΕ μέχρι την τελική νίκη που δεν θα αργήσει γιατί «ο μοναρχοφασιμός παραδέρνει μέσα σε ολόπλευρη κρίση και θα συντριβεί, οπότε το κόμμα θα αρχίσει χωρίς καθυστέρηση τη σοσιαλιστική οικοδόμηση της χώρας».[61]

Υπόθεση Βαφειάδη

Ο αρχηγός του ΔΣΕ, Μάρκος Βαφειάδης, το φθινόπωρο του 1948 απευθύνθηκε με δύο επιστολές προς το ΚΚΣΕ για να εκφράσει τη διαφωνία του με τη πολιτική του ΚΚΕ. Η πρώτη επιστολή είναι γνωστή ως η οπορτουνιστική πλατφόρμα του Μ.Βαφειάδη[62] στην οποία γίνεται κριτική στην θεωρούμενη ανυπαρξία εσωκομματικής δημοκρατίας, στην καθυστέρηση του ένοπλου αγώνα, στην αποχή των εκλογών του 46, στην συμμετοχή στο δημοψήφισμα μετά από λίγους μήνες σε χειρότερες συνθήκες και όσον αφορά την τύχη του ΔΣΕ ο Βαφειάδης ζητούσε τη διαμόρφωση στρατού με καθαρά παρτιζάνικη λογική. Η δεύτερη επιστολή είναι αδημοσίευτη, αλλά ο ίδιος ο Βαφειάδης αναφέρθηκε σε αυτή το 1950 και είπε ότι μεταξύ άλλων χαρακτήριζε τον Ζαχαριάδη ως πράκτορα του εχθρού μέσα στις γραμμές του ΚΚΕ, πεποίθηση που είχε ως το τέλος της ζωής του.[63] Με απόφαση του Πολιτικού Γραφείου στις 15 Νοεμβρίου 1948 ο Βαφειάδης καθαιρέθηκε από την ηγεσία του ΔΣΕ την οποία και ανέλαβε ο ίδιος ο Ζαχαριάδης.

Μετά τον εμφύλιο
Ήττα και εξορία

Μετά την ήττα του ΔΣΕ τον Αύγουστο του 1949 ο Ζαχαριάδης υποχώρησε μαζί με τους μαχητές και τα στελέχη στις σοσιαλιστικές χώρες με πρώτο σταθμό την Αλβανία. Αν και ο ΔΣΕ έπαυσε ουσιαστικά να υπάρχει στην Ελλάδα, ο Ζαχαριάδης επέμενε στην λεκτική άρνηση της ήττας και κρατούσε τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού στις σοσιαλιστικές χώρες με το «όπλο παρά πόδα» και σε στρατιωτική εγρήγορση.[64] Παρόλα αυτά η πολιτική του ΚΚΕ εντός της Ελλάδας ήταν η δημιουργία πολιτικών αριστερών μετώπων η οποία γινόταν σε πολύ δύσκολες συνθήκες.[65]

Μετά την ήττα του ΔΣΕ, σε συνάντηση του Ζαχαριάδη με τον Στάλιν και άλλους κομμουνιστές ηγέτες οι κατηγορίες από το δεύτερο γράμμα του Βαφειάδη ξαναναφέρθηκαν.[66] Επιπλέον άλλα πρώην στελέχη του ΚΚΕ όπως ο Βασίλης Νεφελούδης μεταπολεμικά θα χαρακτηρίσουν τον Ζαχαριάδη πράκτορα με το βαθμό του ταγματάρχη των μυστικών υπηρεσιών της ΕΣΣΔ. [67]

Υπόθεση Πλουμπίδη και Μπελογιάννη

Μετά την ήττα του ΔΣΕ και τον τερματισμό του εμφυλίου στην Αθήνα υπήρχαν δύο παράνομοι μηχανισμοί του ΚΚΕ, στον έναν ήταν υπεύθυνος ο παλαίμαχος κομμουνιστής Νίκος Πλουμπίδης, ενώ στο άλλο το στέλεχος της ΕΠΟΝ Σταύρος Κασσιμάτης και πραγματοποιούνταν συνεχώς συλλήψεις και εκτελέσεις των λίγων (περίπου 150 με 450) κομμουνιστών που δρούσαν ενεργά στην Αθήνα, όπως για παράδειγμα η σύλληψη του μέλους του Πολιτικού Γραφείου Στέργιου Αναστασιάδη και των βοηθών του. Ο υπεύθυνος των ασυρμάτων Νίκος Βαβούδης έστελνε αναφορές ότι υπήρχαν χαφιέδες στον παράνομο μηχανισμό. Λόγω φόβου, κακής συνεννόησης αλλά και διαφορετικού πολιτικού υποβάθρου διατυπώνονταν διαφορετικές πολιτικές από τους δυο μηχανισμούς, καθώς και υπήρχε αμοιβαία καχυποψία λόγω των συνεχιζόμενων συλλήψεων. Μετά την σύλληψη Μπελογιάννη ο δεύτερος μηχανισμός καθώς και ο Βαβούδης, διατυπώνανε υποψίες περί προδοσίας του Πλουμπίδη,[68][69][70] ενώ και η Έλλη Παππά είχε διατυπώσει ερωτηματικά για τη δράση του αν και τον υπερασπιζόταν.

Τελικώς ο Πλουμπίδης καταγγέλθηκε από τον Ζαχαριάδη ως χαφιές και ενώ εκτελέστηκε, διατυπώθηκε η θέση ότι έφυγε στο εξωτερικό με τα αργύρια της προδοσίας.[71] Η χαφιεδολογία του Πλουμπίδη έχει αναφερθεί ότι έγινε για προσωπικούς και πολιτικούς λόγους καθώς ο Πλουμπίδης ήταν αντίθετος με τη συμμετοχή του ΚΚΕ στον πόλεμο του 1940 και είχε καταγγείλει το πρώτο γράμμα του Ζαχαριάδη ως πλαστό, αντίθετος με την υποχωρητικότητα του ΚΚΕ προς τους Βρετανούς την περίοδο της Κατοχής με την συμφωνία της Καζέρτας, αντίθετος με την μη γενίκευση των μαχών στα Δεκεμβριανά σε όλη την Ελλάδα, ενώ δεν συμφώνησε με την αποχή του 1946 και την ολίσθηση στον Εμφύλιο, παράλληλα με την επιστροφή του Ζαχαριάδη από το Νταχάου είχε ζητήσει να αναφέρει τα πεπραγμένα του στις Γερμανικές φυλακές[72] ενώ ο Ζαχαριάδης κατηγορήθηκε από στελέχη της Αριστεράς ότι για εσωκομματικούς λόγους χρειαζόταν να αναδείξει έναν μάρτυρα και ένα προδότη.[73]

Διαχείριση της ήττας

Αν και οι επικρίσεις εναντίον της ηγεσίας του Ζαχαριάδη είχαν ξεκινήσει αρκετά πιο πριν, μετά την ήττα εντάθηκαν και ο Ζαχαριάδης επικρίθηκε από στελέχη του ΚΚΕ για τη τακτική που ακολούθησε. Ο Ζαχαριάδης δικαιολόγησε την ήττα του ΔΣΕ βάσει του «πισώπλατου μαχαιρώματος» του Τίτο και δικαιολόγησε τις επιλογές του, ενώ ανώτατα στελέχη του ΚΚΕ όπως ο Κώστας Καραγιώργης, Μήτσος Παρτσαλίδης απευθύνονταν με επιστολές στο ΚΚΣΕ και έδειξαν ως υπεύθυνο της ήττας τον Ζαχαριάδη,[74] ανάλογη κριτική γινόταν και από άλλα στελέχη εντός του ΚΚΕ και η οποία κατέληξε σε διαγραφές αυτών των στελεχών.

Αποκαθήλωση και τέλος

Το 1956, ως αποτέλεσμα και της αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ και μετά από παρέμβαση του ΚΚΣΕ και άλλων κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων της ανατολικής Ευρώπης στην 6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΚΚΕ, ο Ζαχαριάδης καθαιρέθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ ως «σεχταριστής».
7η Πλατιά Ολομέλεια

Η 7η Πλατιά Ολομέλεια καθαίρεσε από μέλος του ΚΚΕ τον Ζαχαριάδη ως αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό, εχθρικό στοιχείο, ενώ έγινε μνεία στην υπόθεση Γουσόπουλου,[75] ενός στελέχους του ΚΚΕ, που πήγε στην Ελλάδα, πιάστηκε και έσπασε από την ασφάλεια, αλλά στην επιστροφή του στην ΕΣΣΔ το ανάφερε στον Ζαχαριάδη και αυτός του πρότεινε να παίξει το ρόλο του διπλού πράκτορα.[76] Παράλληλα, έγινε κριτική για τις εκτελέσεις μαχητών στο Μπούλκες, καθώς και για ανάλογα γεγονότα στην 7η Μεραρχία του ΔΣΕ. Πολιτικά του χρέωνε ότι δικαιώνε την επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα το 1945, ενώ ότι με την αποχή οδηγούνταν η χώρα στον εμφύλιο. Επιπλέον, του χρέωσε σοβινισμό για το θέμα της Βορείου Ηπείρου, καθώς και την απομόνωση του ΚΚΕ για το σύνθημα του κρατικού αποχωρισμού των Σλαβομακεδόνων. Τέλος, του χρέωνε εσωκομματικό ανώμαλο καθεστώς.[77]

Εξορίστηκε αρχικά στο Μποροβίτσι, της ΕΣΣΔ, κοντά στο Νόβγκοροντ, όπου μέχρι το 1962 εργάστηκε σε δασική επιχείρηση, συνεχίζοντας την πολιτική του δραστηριότητα και τις επαφές με τα διαγραμμένα μέλη του ΚΚΕ. Τότε μετέβη μυστικά στη Μόσχα και ζήτησε από την Ελληνική Πρεσβεία να γυρίσει στην Ελλάδα και να δικαστεί αναλαμβάνοντας την πλήρη ευθύνη της πολιτικής του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου,[78]. Η κίνηση αυτή του Ζαχαριάδη έγινε γνωστή στις σοβιετικές αρχές και εκτοπίστηκε στο Σουργκούτ της Σιβηρίας.

Εξορία στο Σουργκούτ

Στο Σουργκούτ, ο Ζαχαριάδης, ζώντας με το ψευδώνυμο Νικολάι Νικολάγιεβιτς Νικολάγιεφ και υπό 24ωρη επιτήρηση, προέβη σε 3 απεργίες πείνας ζητώντας την αποκατάσταση της φήμης του και την απελευθέρωσή του. Ο Ζαχαριάδης στην εξορία έγραψε γράμματα ενάντια στον Μάο. Τα γράμματα αυτά από μερικούς οπαδούς του Μάο και του Ζαχαριάδη θεωρήθηκαν πλαστά,[79] αν και στο τέλος οδήγησαν σε διάσπαση των εναπομεινάντων οπαδών του. Ως διαμαρτυρία στις συνθήκες εξορίας του, ο Ζαχαριάδης, έχοντας ταλαιπωρηθεί από αλλεπάλληλες απεργίες πείνας, απείλησε ότι, αν δεν αλλάξουν τα περιοριστικά μέτρα εναντίον του (εξορία, μη ελεύθερη διακίνηση, αναχώρηση από την ΕΣΣΔ), θα αυτοκτονούσε, όπως και τελικά έπραξε.

Σήμερα, ύστερα απόλα αφτά, δηλώνω ότι αν δεν αρθούν ΟΛΑ τα μέτρα περιορισμού, εξορίας, στέρησης ελευθε­ρίας μετακίνησης και αναχώρησης απτή Σοβ. Ένωση κτλ. κτλ. που ε­φαρμόζονται ενάντιά μου, τότε την 1η Αυγούστου 1973, σαν έκφραση έσχατης ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ, θ’ αφτοκτονήσω. Αν υπάρξει απάντησή σας να μου μεταβιβαστεί μονάχα με το γιο μου Σηφάκο (Αλέξη).[80]

Την 1η Αυγούστου του 1973 ο Ζαχαριάδης αυτοκτόνησε με απαγχονισμό στο σπίτι που διέμενε, ενώ από την ΚΕ του ΚΚΕ ανακοινώθηκε ότι πέθανε από καρδιολογικά αίτια. Το 1989 ανακοινώθηκε νέα εκδοχή θανάτου του: η αυτοκτονία,[81] η οποία αμφισβητήθηκε και αμφισβητείται από ορισμένους οπαδούς του Ζαχαριάδη.[82][83] Η σορός του Νίκου Ζαχαριάδη μεταφέρθηκε στην Ελλάδα το 1991 και τάφηκε στο 1ο Νεκροταφείο, με πρωτοβουλία της οικογένειάς του και της ΚΕ του ΚΚΕ.

Οικογενειακή κατάσταση

Ήταν παντρεμένος δυο φορές και είχε τρία παιδιά. Είχε παντρευτεί στη Μόσχα τη Μάνια Νοβάκοβα, Τσέχα κομμουνίστρια που δούλευε σαν γραμματέας στην Κομιντέρν, με την οποία απέκτησε δυο παιδιά, τον Κύρο (1930) και την Όλγα (1947). Στην διάρκεια του εμφυλίου, παντρεύτηκε, σε τελετή με ιερέα του ΔΣΕ, τη Ρούλα Κουκούλου, μέλος του ΚΚΕ, με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Ιωσήφ (Σήφη) (1950).
Κομματική αποκατάσταση

Με την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, που έγινε τον Ιούλιο του 2011 με θέμα την ιστορία του Κόμματος για την περίοδο 1949-1968, ο ιστορικός γραμματέας του ΚΚΕ αποκαταστάθηκε και επίσημα πολιτικά και κομματικά. Εκδήλωση για την παρουσίαση της Απόφασης της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (16 Ιουλίου 2011) και για την αποκατάσταση του Νίκου Ζαχαριάδη πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 2 Οκτωβρίου 2011, στις 11:30 το πρωί στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Η κομματική αποκατάσταση του ιστορικού ηγέτη του ΚΚΕ έγινε 54 χρόνια μετά την διαγραφή του, με απόφαση της κεντρικής επιτροπής. Η απόφαση αυτή αναιρεί τις προηγούμενες αποφάσεις του κόμματος, που τον διέγραψαν με τους χαρακτηρισμούς «πράκτορας του ταξικού εχθρού», «εχθρός του Κόμματος και του Λαού».[84] Το ΚΚΕ έδωσε στη δημοσιότητα στις 13/10/2014 απόσπασμα με ηχητικό απόσπασμα από μια ραδιοφωνική ομιλία του Ζαχαριάδη[85].

Φάκελοι Ζαχαριάδη

Φάκελος με στοιχεία για τον Νίκο Ζαχαριάδη υπάρχει στην Ελλάδα και είναι απόρρητος μέχρι το 2029.[3] Αντίστοιχος απόρρητος φάκελος υπάρχει και στη Ρωσία. Σύμφωνα με την Natalia Tomilina διευθύντρια των Ρωσικών κρατικών αρχείων το 2000 δεν έχουν δημοσιευθεί όλα τα στοιχεία για τον Ζαχαριάδη και ειδικότερα αυτά που αφορούν τις συνθήκες θανάτου του.

Είπαν για τον Νίκο Ζαχαριάδη

Η δυσκολία μαζί του ήταν μια: ήταν πολύ απαιτητικός, απελπιστικά απαιτητικός. Δε μου χάριζε ούτε τις Κυριακές, ούτε τις γιορτές. Δεν εύρισκα ώρα ν' ανασάνω.(...)Θυμάμαι κάποτε του είπα «έχε χάρη που δουλεύω για το κόμμα, για τον κοσμάκη αν δούλευα στα χωράφια του πατέρα σου θα τα μούτζωνα και θα έφευγα».

Πολύδωρος Δανιηλίδης ως μέλος της Περιφερειακής οργάνωσης Θεσσαλία με γραμματέα τον Ζαχαριάδη το 1925.[86]

Ο Ζαχαριάδης έπλασε την ηγετική ομάδα κατ' ομοίωσή του. Έτσι, τόσο τα γενικά όσο και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ηγετικής ομάδας τα βρίσκουμε στην πιο καθαρή μορφή τους στο πρόσωπο του Ζαχαριάδη: επίλεκτος, εμπειριστής, απόδημος, αντιδιανοούμενος-αλλά περισσότερο διανοούμενος απ' όλους τους άλλους-υπερσυγκεντωτικός, αυτάρκης, περιχαρακωμένος στον εαυτό του, αγωνιστής και άφοβος όσο λίγοι. Το δόγμα, τόσο συνηθισμένο στις μέρες μας, ότι ο Ζαχαριάδης φταίει για όλα τα δύσμορφα χαρακτηριστικά του ΚΚΕ, ότι εισήγαγε ο ίδιος - η ΚΔ και ο Στάλιν - την προσωπολατρεία, δεν είναι παρά ένα δόγμα. Εφόσον σκέπτονται έτσι οι επίγονοι και σημερινοί του αντίπαλοι, τότε θα πρέπει να του αποδώσουν κι όλα τα καλά και μεγάλα του κομμουνιστικού κινήματος, πράγμα που δεν συνηθίζουν βέβαια.[87]

Άγγελος Ελεφάντης

Ο Ζαχαριάδης ήταν ένας τριτοκοσμικός δικτάτορας με όλα τα χαρακτηριστικά. Δεν ήταν αυτόνομα φαινόμενα ο Τσαουσέσκου, Χότζα, Γιαρουζέλσκι, Χούζακ, Κιμ Ιλ Σουνγκ. Ο σταλινισμός για να στηριχθεί διεθνώς είχε ανάγκη από τέτοιους δικτατορίσκους. Ο Ζαχαριάδης ήταν κομμένος ακριβώς σε αυτό το πρότυπο.

Νίκος Μπελογιάννης (γιος του Μπελογιάννη)

Ποτέ δεν ήρθε να με πάρει από το αεροδρόμιο, ποτέ δεν με συνόδευσε στο σταθμό. Μόνο την τελευταία φορά βγήκε από το σπίτι και με χαιρέτησε. Ηξερε ότι δεν θα με ξαναδεί. Ποτέ δεν φίλησε κανέναν. Νομίζω ότι αγάπησε το κόμμα, τη μάνα του, τη Σοβιετική Ένωση.[88]

Ιωσήφ (Σήφης) Ζαχαριάδης, γιος του Νίκου Ζαχαριάδη.

Τον Νίκο τον Ζαχαριάδη τον γνώρισα το Σεπτ. του '26, όταν ήλθα από την εξορία. Ανήκε στην ομάδα των στελεχών που κατέβηκαν την περίοδο του 22-23 από την Κων/πολη στην Ελλάδα. Συνδέθηκα μαζί του στα 1927 όταν έρχομαι από την Κέρκυρα για να εγκατασταθώ στην Αθήνα. Είχα ήδη περάσει μια σκληρή δοκιμασία από τις αλλεπάληλες φυλακίσεις την περιόδο του 23-26 με επιστέγασμα την εξορία μου στους Φούρνους και την Ανάφη. Ήμουν άνεργος και αυτός μόλις είχε προσληφθεί σαν ειδικός γραμματέας στην Ένωση Ηλεκτρισμού. Τότε μόνος του και εντελώς αυθόρμητα μου προσέφερε την θέση του. Αυτό που λένε ότι ήταν όργανο του Χαϊτά είναι τελείως εσφαλμένο. Εγώ θα έλεγα ότι τότε μόλις είχε σχηματίσει κάτι σαν δικό του πυρήνα. Ήταν ένας ζωντανός άνθρωπος, ριψοκίνδυνος με χρυσή καρδιά για τους δικούς του όμως μόνον. Αν διαφωνούσες μαζί του χρησιμοποιούσε όλες τις δυνατές μεθόδους για να σε καταστρέψει.[89]

Άγις Στίνας

Η ιδέα της κατάληψης της εξουσίας με έφοδο των πρωτοπόρων εργατών, ανεξάρτητα, από τους συσχετισμούς δυνάμεων, τους εθνικούς και τους διεθνείς όρους κ.λ.π ανταποκρινόταν στην υπεροψία του Ν. Ζαχαριάδη στην «επαναστατική» βιασύνη του και στον αδίστακτο τυχοδιωκτισμό του.[90]

Βασίλης Νεφελούδης

Την ανάμνηση ενός συντρόφου ολοκληρωτικά δοσμένου στο κίνημα, στο οποίο αυτοί άνηκαν, με ξεχωριστές οργανωτικές ικανότητες, τολμηρού θαρραλέου πολλές φορές μέχρι τρέλας(για αυτό και όσοι ήταν στενά συνδεδεμένοι μαζί του του είχαν δώσει το παρατσούκλι ο «τρελός») που πάντα όταν χρειαζόταν, τους βοηθούσε στη δουλειά τους, στα προβλήματα τους.

Λευτέρης Αποστόλου, για τη δράση του Ζαχαριάδη πριν το 1931.

Έκανα να φύγω, όταν ο Ζαχαριάδης μου λέει: «μια στιγμή παρακαλώ», λέω ορίστε! Και με ρωτάει: «Αυτή τη στιγμή οι μαχητές, εδώ στο Αρχηγείο, και οι τραυματίες στο Αναρρωτήριο τρώνε πατάτες στο φούρνο με κρέας;» Του είπα όχι. Σήμερα έχουμε καρότο με κεχρί, τότε, μου λέει: «πάρε το ταψί και πήγαινέ το στο μαγειρείο και πέστους να το στείλουν στους τραυματίες, κι’ αν έχεις την καλοσύνη φέρε μου από το φαΐ που θα φάνε όλοι στο Αρχηγείο...». Πήρα το ταψί, πήγα στη θεία Αθηνά, της λέω πάρε το φαΐ σου πίσω. «Γιατί, μου λέει, δεν του άρεσε;». Του άρεσε της λέω αλλά μου είπε να του στείλεις φαΐ από το καζάνι και αυτό κι’ όλο το κρέας που περίσσεψε να πάει στους τραυματίες. Και η θεία μου λέει στα ποντιακά: «...αυτός πα ντο άρθεπος εν».

Νίκος Κυριακίδης (μαχητής του ΔΣΕ)[91]

Ο Ζαχαριάδης ήταν θαυμαστής του Στάλιν. Τον αντέγραψε σε όλα, εκτός από την θηριωδία του. Στη περίοδο του εμφυλίου πολέμου μπορούσε να εξοντώσει όποιον ήθηλε, αλλά δεν εξόντωσε κανένα. Στη συμπεριφορά του ήταν βάναυσος, κυρίως σε ηγετικά στελέχη και μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. (..) Πραγματική αυτοκριτική δεν έκανε, φόρτωνε ευθύνες σε άλλους. Αυτή είναι η ουσία του σταλινικού στυλ καθοδήγησης.[92]

Δημήτρης Βλαντάς, μέλος του Πολιτικού Γραφείου και υποστράτηγος του Δημοκρατικού Στρατού.

«Κομπλεξικός» χαρακτήρας, γιατί ο Ζαχαριάδης δεν μπορούσε να συμφιλιωθεί με την ιδέα οτι η πιο ένδοξη σελίδα στην ιστορία του ΚΚΕ, η Εαμική Εθνική Αντίσταση, γράφτηκε δίχως τη δική του συμμετοχή. «Μεγαλομανία», γιατί ήθελε να αποδείξει πως αυτός, κάτω από πολύ δυσμενέστερες συνθήκες, θα οδηγούσε το λαϊκό κίνημα στη νίκη και το ΚΚΕ στην εξουσία.[93]

Πάνος Δημητρίου, στέλεχος του ΚΚΕ.

Άνθρωπος της δράσης με δαιμονικό πραγματικά δυναμισμό, με ελάχιστη μόρφωση, αλλά με εντυπωσιακή εξυπνάδα και ευστροφία, κατόρθωσε να επιβληθεί σε φίλους και εχθρούς ως μέγας ηγέτης. Κουβαλούσε μέσα του ένα έντονο ανατολίτικο μυστικισμό. Πίστευε πως είχε το «χάρισμα» να βλέπει πίσω από τα πράγματα. Και την πίστη του αυτή την μετέδωσε και στους γύρω του. Προσπάθησε να αντιγράψει για τον εαυτό του το πρότυπο του Στάλιν, παρόλο που ο τελευταίος τον είχε απορρίψει στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου.[94]

Περικλής Ροδάκης, συγγραφέας.

Υπήρξε ο δαίμων του Κόμματος. Ευφυής, δυναμικός, παράτολμος, με ασύγκριτες οργανωτικές ικανότητες και άμετρο τυχοδιωκτισμό, επιβάλλει το μοντέλο του αφοσιωμένου κομματανθρώπου, το οποίο θα επικρατήσει από τότε. Το Κόμμα θα αποκτήσει μεταφυσική υπόσταση, στο βωμό της κομματικότητας πρέπει να θυσιάζεται κάθε άλλος σύνδεσμος - οικογενειακός, ερωτικός ή φιλικός. Ο νέος Γραμματέας οργάνωσε τους συντρόφους και εξόντωσε τη συντροφικότητα. Η διαλεκτική υποτάχθηκε στη μονολιθικότητα, η εσωκομματική δημοκρατία στην προσωπολατρεία, κάθε άλλη γνώμη πέρα από τη δική του και της έμπιστης σέχτας που τον περιβάλλει ισοδυναμεί με προδοσία.[95]

Διονύσης Χαριτόπουλος, συγγραφέας.

Ύμνοι για τον Ζαχαριάδη

Το μπουντρούμι δεν τον λυγά

και η σκέψη τρέχει γοργά

στους συντρόφους που πολεμούν

απ’ τα κάτεργα για να βγουν.

Φυλακή βαριά,

με φρουρούς θεριά

στα δεσμά κρατεί.

Αρχηγό κι’ οδηγητή

Ζαχαριάδη αγωνιστή

βαρβαρότητας γκρεμιστή

μπράτσα μύρια σένα φρουρούν

λογισμοί σε σένα πετούν.

Με τιμή κρατάς

τη σημαία μας

και στο φασισμό

ορθώνεις το Λενινισμό.

Όρκο παίρνει ο δουλευτής

στ’ όνομά σου ο μαχητής

και χτυπάει τη μαύρη σκλαβιά

ν’ ανατείλει φως λευτεριά.

Φυλακές γκρεμούν

τα δεσμά λυγούν

και στο κόμμα εμπρός

Ζαχαριάδης αρχηγός.

Κείμενα του Νίκου Ζαχαρίαδη

Ζαχαριάδης Νίκος, Υπέρ βωμών και εστιών : Άπαντα τα δημοσιευμένα, 1946-1947, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2012
Ζαχαριάδης Νίκος, Ιστορικά διλήμματα, ιστορικές απαντήσεις : Άπαντα τα δημοσιευμένα, 1940-1945, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2011
Η Παράνομη Μπροσούρα Του Νίκου Ζαχαριάδη-Το «κύκνειο άσμα» του ηγέτη του ΚΚΕ από τα βάθη της Σιβηρίας, εκδ. Γλάρος, Αθήνα, 1987
Άρθρα του Νίκου Ζαχαριάδη στο Ριζοσπάστη (1945), Μάρτης 2012

Παραπομπές

«Νίκος Ζαχαριάδης: Είχε ξεχωριστή συμβολή στο κομμουνιστικό κίνημα». Ριζοσπάστης. 18/08/2002.
Ιστορικά Διλήμματα, Ιστορικές Απαντήσεις: Άπαντα τα δημοσιευμένα 1940-1945 (1η έκδοση). Αθήνα, Ελλάδα: Εκδόσεις Καστανιώτη. 2011, σελ. 19-27. ISBN 978-960-03-5391-4.
Σταυρόπουλος, Λάμπρος (28 Ιουλίου 2013). «Ο «μεγάλος αρχηγός» διάλεξε την κρεμάλα». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2014.
Τσιντζιλώνης, Χρήστος (1989). ΟΚΝΕ 1922-1943 : Λενινιστικό, μαχητικό σχολείο των νέων. Αθήνα, Ελλάδα: Σύγχρονη Εποχή.
Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Ο Ζαχαριάδης στον εμφύλιο πόλεμο, Από την Αδριανούπολη στο Σουργκούτ, Θεόδωρου Σαμπατακάκη σελ 11
Δημήτρη Γκιώνη, Οι μεγάλες αποδράσεις σελ 15 εκδόσεις Τετράδιο, Αθήνα 1976
Δανιηλίδης, σελ. 62.
Από την Αδριανούπολη στο Σουργκούτ ό.π σελ 11
Αποστόλου, σελ. 48.
Ριζοσπάστης. 2/11/1931. http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=2&db=11&da=1931.
Ριζοσπάστης. 03/11/1931. http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=3&db=11&da=1931.
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ.254-262
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ.254-262
Β. Νεφελούδης, (2007), σελ. 90-91
Δ. Κούκουνας (2016), σελ. 102
Περικλής Ροδάκης (2007), σελ.94
Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, , «Η εξεύρεση Ηγέτη» των Αλεξάνδρου Δάγκα, Γιώργου Λεοντιάδη Ε Ιστορικά σελ 38-39
Παντελής Πουλιόπουλος: Μια διαφορετική ανάλυση για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού Εκτύπωση Τεύχος 50, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 1995
«Η εξεύρεση Ηγέτη»...ό.π σελ 32
Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41 (2015), σελ. 55
Κούκουνας (2016), σελ.102
Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41 (2015), σελ. 55
Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Αλέξανδρος Δάγκας, Τόμος Β', Μέρος Β' Μεσοπόλεμος εκδόσεις Βιβλιόραμα, Κομμουνιστικό κόμμα, Ελληνικό τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνής σελ. 200
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 332-334
Ροδάκης (2007), σελ. 144
Το ΚΚΕ στο ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015), σελ. 68-69
Ροδάκης (2007), σελ. 128-142
Νεφελούδης (2007), σελ. 226-234
Θανάσης Χατζής, Οι ρίζες της Εθνικής Αντίστασης, προλεγόμενα στην Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε εκδόσεις Φιλίστωρ, 1996 Αθήνα σελ 167-169
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 342-348
Κούσουλας (1971), σελ. 125-126
Το ΚΚΕ στο ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015), σελ. 103
Το ΚΚΕ στο ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41 (2015)σελ. 103-105
Ροδάκης (2007), σελ. 140-142
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 364-365
Ιστορικά Διλλήματα, Ιστορικές Απαντήσεις: Άπαντα τα δημοσιευμένα 1940-1945 (1η εκδ. έκδοση). Αθήνα, Ελλάδα: Εκδόσεις Καστανιώτη. 2011, σελ. 31. ISBN 978-960-03-5391-4.
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 357-360
Φαράκος (2004), σελ. 67
Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο (2015), σελ. 143-146
Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο (2015), σελ. 147-148
Μαργαρίτης, Γιώργος (2011). «Ο Ζαχαριάδης στον εμφύλιο πόλεμο». Ε-Ιστορικά (τεύχος 235, 6 Μαΐου 2004, σελ. 32–37) της εφημερίδας Ελευθεροτυπία. Unknown parameter |month= ignored (βοήθεια); ; H παράμετρος |url= είναι κενή ή απουσιάζει (βοήθεια); Η παράμετρος |access-date= χρειάζεται |url= (βοήθεια)
Με το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου (Μαρτυρία Β. Παπανίκου), ιστοσελίδα εφημερίδας Ανασύνταξης ανακτήθηκε στις 8/5/2014
Ο ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ ΣΤΟ ΝΤΑΧΑΟΥ «ΤΑ ΝΕΑ», 6-7 Αυγούστου 2005, σελ. 34 και 47 στο ένθετο ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΕΙΟ Ο καθηγητής Christoph Schminck-Gustavus καταγγέλλει ανακρίβειες σχετικά με τη δράση του γραμματέα του KKE στο Nταχάου, εφημερίδα τα ΝΕΑ -έντυπη μορφή-
Η συγκλονιστική μαρτυρία του μηχανικού από την Καλαμαριά που συναντήθηκε με τον Ζαχαριάδη στο Νταχάου και του έσωσε τη ζωή Η συγκλονιστική μαρτυρία του μηχανικού από την Καλαμαριά που συναντήθηκε με τον Ζαχαριάδη στο Νταχάου και του έσωσε τη ζωή ιστοσελίδα http://www.mixanitouxronou.gr/ ανακτήθηκε στις 21/10/2014
«Το ΚΚΕ καταγγέλλει ανοιχτά τον Άρη Βελουχιώτη». Ριζοσπάστης. 12/06/1945.
εφημερίδα Ριζοσπάστης, Φύλλο: 31/5/1945, Σελίδα: 1
εφημερίδα Ριζοσπάστης, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 7-06-1945 φύλλο 1
3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ 10-14/10/1950 Εκδόσεις ΓΛΑΡΟΣ Τα άγνωστα πρακτικά μιας σκηνοθετημένης δίκης εναντίον των πρώτων κομμουνιστών της αμφισβήτησης (εισήγηση του Ν. Ζαχαριάδη πάνω στο 1ο θέμα) σελ 64
Δοκίο ιστορίας του ΚΚΕ (2012), σελ. 519-520
«Ο Νίκος Ζαχαριάδης και οι εκλογές του 1946». Eφημερίδα των Συντακτών. 13 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014.
Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή», Τεύχος 22, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 1988 Από τη «Λαοκρατία» στην «Αλλαγή». Το ΚΚΕ και οι σχέσεις εκπροσώπησης με το ΕΑΜικό κοινωνικό μπλοκ 1941 - 1967 των Χριστόφορου Βερναρδάκη και Γιάννη Μαύρη, ανακτήθηκε στις 8/5/2014
Στα πρόθυρα του Εμφυλίου Πολέμου, από τα Δεκεμβριανά στις εκλογές του 1946, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Μιχάλης Λυμπεράτος σελ 131
Θανάσης Δ. Σφήκας «Ο ΠΡΟΒΟΛΕΑΣ ΠΑΛΙ ΦΩΤΙΖΕΙ ΤΙΣ ΑΜΑΡΤΙΕΣ ΜΟΥ»; * Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ Από το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ στις Ολομέλειες της ΚΕ του ΚΚΕ σελ 380
Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ Μιχάλης Λυμπεράτος εκδόσεις Στοχαστής, σελ. 248
Στάλιν: «Οι Έλληνες έκαναν μια ανοησία» Τι αποκαλύπτει το ημερολόγιο του Γκεόργκι Δημητρόφ για τα Δεκεμβριανά του 1944, για την αποχή του KKE από τις εκλογές του 1946 και για τον Εμφύλιο. Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, ηλεκτρονική έκδοση, ανακτήθηκε στις 8/5/2014
Κόντης, Βασίλειος (16 Μαρτίου 2008). «Δεν άκουσε τη συμβουλή της Μόσχας». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουνίου 2014.
Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Νίκος Μαραντζίδης, «Ζαχαριάδης 1936 - 1945: μια τόσο μακρινή απουσία» Ε Ιστορικά σελ 38-39
Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Ο Ζαχαριάδης στον εμφύλιο πόλεμο, Ε Ιστορικά σελ 45
Απόπειρες ειρήνευσης την περίοδο του εμφυλίου (1946-1949) Αρετή Παπαδογιάννη
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α' τόμος, (2012), σελ.604
Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α' τόμος, (2012), σελ.603-607
«Η οπορτουνιστική Πλατφόρμα του Μάρκου Βαφειάδη». Δημοσίευση γράμματος του Μάρκου Βαφειάδη προς το ΠΓ της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, στο περιοδικό Νέος Κόσμος, τεύχος 8ο, Αύγουστος 1950, αναδημοσίευση από στον τόμο ΚΚΕ Τα Επίσημα Κείμενα, τόμ. 6ος, σελ. 482-489.
Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελίδες 11–12 και 223–226.
Μαραντζίδης, Νίκος (24 Ιουνίου 2012). «Η διαχείριση του τέλους του Εμφυλίου από το ΚΚΕ». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014.
Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ ό.π σελ 260
Δημητρίου, σελίδες 183–184.
Βασίλης Νεφελούδης: το τέλος της 4ης Αυγούστου, ιστοσελίδα tvxs.gr ανακτήθηκε στις 27/3/2017
Λιναρδάτος, Σπύρος (20 Ιουλίου 1997). «Αριστερές τραγωδίες». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014.
Λεωνίδας Τζεφρώνης: o χωροφύλακας που μου είπε την αλήθεια για τον Πλουμπίδη, tvxs.gr ανακτήθηκε στις 8/5/2014
Τσέκερης, Φοίβος (24 Μαΐου 1997). ««Οι παράνομοι» και ο Πλουμπίδης». Ριζοσπάστης. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014.
Παπούλιας, Φώτης (6 Μαρτίου 2011). «Η «αυτοκριτική» άργησε 57 χρόνια». Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2014.
Τσέκου, Κατερίνα (6 Οκτωβρίου 2013). «Η τραγική υπόθεση Πλουμπίδη». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014.
Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (18 Απριλίου 2010). «Η πολεμική για την αποστολή Μπελογιάννη». Ριζοσπάστης. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014.
«Με το όπλο παρά πόδα» : Η διαχείριση της ήττας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας από τον Γενικό Γραμματέα του Κ.Κ.Ε. Νίκο Ζαχαριάδη της Βιβής Τσαβαλιά barikat.gr, ανακτήθηκε στις 13/5/2014
Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελ. 131.
Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελ. 115.
Υπόθεση Ζαχαριάδη, σελίδες 132–134 (η απόφαση της 7ης Ολομέλειας).
Τομαή, Φωτεινή (4 Ιουλίου 2010). «Γιατί έκλεισαν το στόμα του Ζαχαριάδη». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουνίου 2014.
Δανιηλίδης, σελ. 289.
Σταυρόπουλος, Λάμπρος (1 Αυγούστου 2013). «1η Αυγούστου 1973 - Σαράντα χρόνια από την Αυτοκτονία του Νίκου Ζαχαριάδη». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2014.
Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, Το τέλος του Νίκου Ζαχαριάδη, του Γεώργιου Λεονταρίτη σελ 62-63
Οι τρεις εκδοχές θανάτου του ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ, εφημερίδα Ανασύνταξη, αρ.φυλ. 232, 1-31/8/2006
31 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΓΙΑΤΙ “ΑΥΤΟΚΤΟΝΗΣΑΝ” ΤΟΝ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ, ιστοσελίδα ΟΑΚΚΕ, ανακτήθηκε στις 13/5/2014
«Για την αποκατάσταση του Νίκου Ζαχαριάδη». Ριζοσπάστης. 02/10/2011.
Μηχανή του Χρόνου: Η φωνή του Νίκου Ζαχαριάδη σε ένα ιστορικό ντοκουμέντο [1]
Δανιηλίδης, σελ. 60.
Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης”,Β' έκδοση -Αθήνα 1979, εκδόσεις “Θεμέλιο”, σελ. 145-146
«Σήφης Ζαχαριάδης "Περισσότερο με πίκρανε που είπαν τον πατέρα μου προδότη"». Eφημερίδα των Συντακτών. 30 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2014.
Η τελευταία συνέντευξη του Άγι Στίνα (στον Σπύρο Ζηνιάτη για το περιοδικό ΤΟΤΕ, με εισαγωγή του Γ. Αλεξάνδρου, τεύχος 29, Δεκέμβρης 1987)
Νεφελούδης Β., σελ. 249.
Μαρτυρία Νίκου Κυριακίδη για Νίκο Ζαχαριάδη ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ - προσωπικές μαρτυρίες μ' αφορμή την επέτειο απ' τη γέννησή του Αναδημοσίευση από Αρ. Φύλ. 84 15-30 Απρίλη 2000
Ο ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ ΚΑΙ 22 ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΒΛΑΝΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Εκδότης ΓΛΑΡΟΣ 1984 σελ. 178
Δημητρίου, σελ. 159.
Ροδάκης (1987), σελ. 6

Χαριτόπουλος (2003), σελ. 36

Βιβλιογραφία

Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α' τόμος 1919-1949, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2012
Το ΚΚΕ στο ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940-41, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2015
«ΟΚΝΕ 1922-1943», Χρήστος Ν. Τσιντζιλώνης, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989
Πέτρος Ανταίος «Νίκος Ζαχαριάδης: Θύτης και Θύμα», Έκδ. Φυτράκη - Αθήνα 1991
Γιώργος Αλεξάτος, Ιστορικό Λεξικό του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος, Εκδ. Γειτονιές του Κόσμου, Αθήνα 2008.
Γ. Π. Αρώνης, «Νίκος Ζαχαριάδης 1903 - 1973» - Αθήνα 1989
Φρέντυ Γερμανός, Το αντικείμενο (Νίκος Ζαχαριάδης) - Ιστορικό μυθιστόρημα, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2000.
Αποστόλου, Λευτέρης (2000). Νίκος Ζαχαριάδης - Η πορεία ενός ηγέτη 1923-1949. Εισαγωγή Γ. Λεονταρίτης. Αθήνα: Φιλίστωρ.
Μάρκος Βαφειάδης «Απομνημονεύματα» τομ.5 , Εκδ. Παπαζήση - Αθήνα 1992.
Δανιηλίδης, Πολύδωρος (1990). Ο Πολύδωρος θυμάται. Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις.
Δημητρίου, Πάνος (1997). Εκ βαθέων. Χρονικό μιας ζωής και μιας εποχής. Πρόλογος Φίλιππος Ηλιού. Αθήνα: Θεμέλιο. ISBN 978-960-310-226-7.
Λ. Π. Ελευθερίου «Συνομιλίες με τον Νίκο Ζαχαριάδη, Μόσχα Μάρτιος - Ιούλιος 1956», Εκδ. Κενταυρος - Αθήνα 1986.
Άγγελος Ελεφάντης «Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο», Εκδ. Ολκός - Αθήνα 1986.
Κώστας Καραγιώργης «Μερικά βιογραφικά στοιχεία του Ν. Ζαχαριάδη», Κομμουνιστική Επιθεώρηση (ΚΟΜΕΠ) - Νοέμβριος 1946.
Δημοσθένης Κούκουνας, Νίκος Ζαχαριάδης, η άγνωστη ζωή του κομμουνιστή ηγέτη, Εκδ. Μέτρον, Αθήνα 2007.
Δημ. Κούσουλας, Επανάστασις και ήττα, Εκδ. Καμπανά, Αθήνα 1971.
Α. Κουτσούκαλης «Η δευτέρα δεκαετία του ΚΚΕ 1929-1939», Εκδ. Γνώση - Αθήνα 1984.
Βασίλης Νεφελούδης, «Ακτίνα Θ», εκδόσεις Εστίας, Αθήνα 2007
Νεφελούδης, Βασίλης (1984). Μαρτυρίες 1906-1938. Αθήνα: Ωκεανίδα.
Παύλος Νεφελούδης «Στις πηγές της κακοδαιμονίας. Τα βαθύτερα αίτια της διάσπασης του ΚΚΕ 1918-1968», 4η έκδοση Gutenberg, Αθήνα 1974.
Αχ. Παπαϊωάννου, «Η διαθήκη του Νίκου Ζαχαριάδη», Εκδ. Γλάρος Αθήνα 1986
Αχ. Παπαϊωάννου, «Η απαγορευμένη εικόνα. Διώκτες και ιεροκτόνοι του Νίκου Ζαχαριάδη», Εκδ. Φιλίστωρ - Αθήνα 2001.
Βαγγέλης Παπανίκος, Νίκος Ζαχαριάδης στο Νταχάου - Μαρτυρία μιας εποχής, Εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 1999.
Γ. Πετρόπουλος «Η καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη» (επέμβαση του ΚΚΣΕ στο ΚΚΕ), Εκδ. Προσκήνιο - Αθήνα 2003.
Περικλής Ροδάκης, «Νίκος Ζαχαριάδης», εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1987.
Π. Τουλούδης «Υπόθεση Ζαχαριάδη - Καταδίκη και αποκατάσταση του κομμουνιστή ηγέτη«, (εισαγ. Π. Γιαννικόπουλος), Εκδ. Φιλίστωρ Αθήνα 2001.
Γρηγόρης Φαράκος «Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: Σχέσεις του ΚΚΕ και Διεθνούς Κομμουνιστικού Κέντρου», εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004
Γραμμένος, Μπάμπης, επιμ. (2002). Υπόθεση Ζαχαριάδη. Απόρρητα ντοκουμέντα: Καταδίκη και αποκατάσταση του κομμουνιστή ηγέτη: Πρακτικά της ΚΕ του ΚΚΕ 1957-1967. Φιλίστωρ. ISBN 978-960-369-060-3.
Christoph Schminck-Gustavus, Νταχάου, Έλληνες κρατούμενοι και ο Νίκος Ζαχαριάδης, Εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 2004.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ-Α΄ ΜΕΡΟΣ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ-Β΄ ΜΕΡΟΣ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Αρχείο κειμένων και δημοσιευμάτων σχετικά με το Νίκο Ζαχαριάδη

Γενικοί γραμματείς του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας
Παντελής Πουλιόπουλος · Ελευθέριος Σταυρίδης · Παστιάς Γιατσόπουλος · Ανδρόνικος Χαϊτάς · Νίκος Ζαχαριάδης · Ανδρέας Τσίπας · Γιώργης Σιάντος · Απόστολος Γκρόζος · Κώστας Κολιγιάννης · Χαρίλαος Φλωράκης · Γρηγόρης Φαράκος · Αλέκα Παπαρήγα · Δημήτρης Κουτσούμπας ·
Η μετονομασία του ΣΕΚΕ σε ΚΚΕ έγινε στο 3ο Συνέδριο του ΣΕΚΕ τον Νοέμβριο του 1924. Τότε ο Παντελής Πουλιόπουλος ήταν ακόμα Γενικός Γραμματέας. Έτσι από αυτόν και μετά όλοι οι Γενικοί Γραμματείς είναι του ΚΚΕ και όχι του ΣΕΚΕ.

Έλληνες

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License