.
Η Αντιγόνη είναι αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή που παρουσιάστηκε πιθανότατα στα Μεγάλα Διονύσια του 442 π.Χ.. Το θέμα της προέρχεται από τον Θηβαϊκό κύκλο, απ' όπου ο Σοφοκλής άντλησε υλικό και για δύο άλλες τραγωδίες του, τον «Οιδίποδα Τύραννο» και τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ». Τα «γεγονότα» της «Αντιγόνης» είναι μεταγενέστερα χρονολογικά από εκείνα των τραγωδιών για τον Οιδίποδα, αλλά η «Αντιγόνη» παρουσιάστηκε πριν από αυτές. Θέμα της είναι η προσπάθεια της Αντιγόνης να θάψει τον νεκρό αδελφό της Πολυνείκη, παρά την αντίθετη εντολή του Κρέοντα, βασιλιά της Θήβας, θέτοντας την τιμή των θεών και την αγάπη για τον αδερφό της υπεράνω των ανθρώπινων νόμων. Η «Αντιγόνη» είναι η δεύτερη ή τρίτη αρχαιότερη σωζόμενη τραγωδία του Σοφοκλή, μετά τον «Αίαντα» και ενδεχομένως και τις «Τραχίνιες».
Μυθολογικό υπόβαθρο
Η Αντιγόνη ήταν ένα από τα τέσσερα παιδιά που ο Οιδίποδας απέκτησε με την Ιοκάστη, βασίλισσα της Θήβας, χωρίς να γνωρίζει πως εκείνη ήταν η φυσική μητέρα του. Τα υπόλοιπα παιδιά τους ήταν η Ισμήνη, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Ο Οιδίποδας είχε καταραστεί τους γιους του να διαφωνήσουν για το μοίρασμα της κληρονομιάς τους και να αλληλοσκοτωθούν, επειδή είχαν παραβιάσει διαταγές του.
Όταν ο Οιδίποδας ανακάλυψε την αλήθεια για την καταγωγή του αυτοεξορίστηκε και τα δύο αδέρφια συμφώνησαν να κυβερνούν εναλλάξ τη Θήβα ανά έναν χρόνο. Μετά το πρώτο έτος διακυβέρνησης ο Ετεοκλής αρνήθηκε να παραχωρήσει τον θρόνο στον Πολυνείκη. Έτσι ο δεύτερος έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου και οργάνωσε εκστρατεία εναντίον της Θήβας. Η εκστρατεία απέτυχε, όμως και οι δύο αδερφοί σκοτώθηκαν σε μονομαχία μεταξύ τους. Τον θρόνο ανέλαβε τότε ο Κρέων, αδερφός της Ιοκάστης, που διέταξε να μείνει άταφο το πτώμα του Πολυνείκη επειδή πρόδωσε την πατρίδα του.
Πρόσωπα της τραγωδίας
Αντιγόνη
Ισμήνη, αδελφή της Αντιγόνης
Κρέοντας, βασιλιάς των Θηβών και θείος της Αντιγόνης
Αίμονας, γιος του Κρέοντα και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης
Τειρεσίας, μάντης
Ευρυδίκη, σύζυγος του Κρέοντα
Φρουρός
Πρώτος αγγελιοφόρος (άγγελος)
Δεύτερος αγγελιοφόρος (εξάγγελος)
Χορός, 15 γέροντες των Θηβών
Υπόθεση και δομή
«Δεν γεννήθηκα αδελφή τους για να τους μισώ μαζί με άλλους. Για να τους αγαπώ γεννήθηκα» στ.523[1]
Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη. Λάδι σε καμβά, 100 εκ. x 157 εκ. Εθνική Πινακοθήκη, Νικηφόρος Λύτρας (1865)
Ο πρόλογος της τραγωδίας τοποθετείται χρονικά στο ξημέρωμα της ημέρας που ακολούθησε τη λύση της πολιορκίας. Ο Κρέοντας έχει ήδη δώσει την εντολή να μην ταφεί ο Πολυνείκης, ως προδότης, με την απειλή αυστηρής τιμωρίας σε όποιον παραβεί τη διαταγή. Ο χώρος είναι το εξωτερικό του ανακτόρου και τα πρόσωπα που εμφανίζονται είναι η Αντιγόνη και η αδερφή της, Ισμήνη. Η Αντιγόνη ανακοινώνει την απόφασή της να θάψει τον Πολυνείκη, αφού σύμφωνα με τους θεϊκούς νόμους(άγραφους νόμους) κανένα πτώμα δεν πρέπει να μένει άταφο, χωρίς νεκρικές τιμές, και ακόμα και για τους προδότες προβλεπόταν ταφή έξω από τα τείχη της πόλης. Η Ισμήνη αρνείται να συνεργαστεί, αφού φοβάται τη δύναμη του Κρέοντα, αλλά δεν καταφέρνει να αλλάξει τη γνώμη της Αντιγόνης.
Μετά τη φορτισμένη συνομιλία τους τελειώνει ο πρόλογος και η ακολουθεί η πάροδος του Χορού, που αποτελείται από γέροντες της Θήβας. Η πάροδος δημιουργεί έντονη αντίθεση, αφού εξυμνεί με θριαμβευτικό τόνο τη νίκη εναντίον των εχθρών. Το κλίμα ευφροσύνης συνεχίζεται και στο πρώτο επεισόδιο, που παρουσιάζει τον Κρέοντα να ανακοινώνει την απόφασή του για τη μεταχείριση του Πολυνείκη και να εκθέτει τις αρχές της διακυβέρνησής του. Στην επόμενη σκηνή μπαίνει ξαφνικά ένας από τους φύλακες του πτώματος για να ανακοινώσει ότι κάποιος έκανε συμβολική ταφή, καλύπτοντας το νεκρό με χώμα. Η εμφάνιση του φύλακα επιβραδύνει την εξέλιξη, αφού αυτός αρχικά φλυαρεί για την απροθυμία του να εκτελέσει το έργο της μεταφοράς μιας δυσάρεστης πληροφορίας, την οποία καθυστερεί να ανακοινώσει. Ο Κρέοντας διατάζει το φύλακα να βρει τον παραβάτη και το επεισόδιο κλείνει με ένα χορικό που εξυμνεί την απεριόριστη δύναμη του ανθρώπου αλλά επισημαίνει την αδυναμία του απέναντι στις θεϊκές δυνάμεις και τους άγραφους νόμους.
Στο δεύτερο επεισόδιο, ο φύλακας επανέρχεται οδηγώντας στη σκηνή και την Αντιγόνη, που συνελήφθη όταν επιχείρησε δεύτερη ταφή. Ακολουθεί έντονη αντιπαράθεση μεταξύ Αντιγόνης και Κρέοντα και στη συνέχεια έρχεται στη σκηνή και η Ισμήνη, που κατηγορείται από το βασιλιά για συνεργασία. Αν και δεν είχε αναμιχθεί στην ταφή, αποδέχεται τις κατηγορίες και ο Κρέοντας αποφασίζει να τιμωρήσει και τις δύο. Στο δεύτερο στάσιμο ο Χορός θρηνεί τη μοίρα της οικογένειας των Λαβδακιδών, που οι κατάρες της πλήττουν τώρα τα νεότερα μέλη της.
Στο τρίτο επεισόδιο εμφανίζεται ο Αίμονας, γιος του Κρέοντα και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης, που συγκρούεται με τον πατέρα του για το θέμα της ταφής και την τιμωρία της Αντιγόνης. Αδυνατώντας να μεταπείσει τον Κρέοντα, φεύγει από τη σκηνή αφήνοντας την απειλή ότι θα αυτοκτονήσει. Η μόνη παραχώρηση που κάνει ο Κρέοντας είναι να αθωώσει την Ισμήνη και να μην θανατώσει την Αντιγόνη, αλλά να την φυλακίσει ώστε να αποφύγει το μίασμα. Στο τρίτο στάσιμο ο χορός εξυμνεί την παντοδυναμία του έρωτα μέσα στη τραγικότητα της σύγκρουσης του εθιμικού δικαίου με τον νόμο, κατά το πνεύμα της τραγωδίας, με τα ακόλουθα λόγια σε μετάφραση Κωνσταντίνου Μάνου:
"Έρωτα ακαταμάχητε εσύ που ξενυχτίζεις
στου κοριτσιού τα μάγουλα, εσύ που αιχμαλωτίζεις
ως και τον πλούσιο άνθρωπο, και στις καλύβες μπαίνεις,
και θάλασσα διαβαίνεις και θάλασσα περνάς!
Κι ούτε κανείς αθάνατος εγλύτωσε από σένα
ούτ΄ άνθρωπον εφήμερο δεν άφησες κανένα.
Εσύ που είσαι το λούλουδο ζωής τυραννισμένης
εσύ που ξετρελένεις εκείνον που κρατάς!
Εσύ και δίκαιον άνθρωπο σπρώχνεις στην αδικία
εσύ και τώρα εσήκωσες τέτοια φιλονικία.
Κι ο πόθος κόρης όμορφης πιά βασιλεύει ακόμη
παρά οι μεγάλοι νόμοι που εδώσαν οι θεοί.
Μα τώρα και ΄γώ σπρώχνομαι τους νόμους να πατήσω
και δεν μπορώ, αυτά βλέποντας, τα δάκρυα να κρατήσω
όταν θωρώ τη δύστυχη εδώ, την Αντιγόνη,
στο στρώμα να σημώνη, που όλους θα μας δεχτεί..."
Το τέταρτο επεισόδιο περιλαμβάνει το θρήνο της Αντιγόνης καθώς οδηγείται στη φυλακή και ένα διάλογό της με τον Κρέοντα, ενώ ο χορός στο στάσιμο αναφέρεται σε άλλα μυθικά ή ιστορικά πρόσωπα που είχαν ανάλογη μοίρα. Στο πέμπτο επεισόδιο ο μάντης Τειρεσίας προειδοποιεί τον Κρέοντα ότι οι θεοί είναι οργισμένοι για την ασέβεια απέναντι στο νεκρό και δεν αποδέχονται τις θυσίες. Ο Κρέων τον κατηγορεί για χρηματισμό και του φέρεται με ασέβεια, αναγκάζοντάς τον να αποχωρήσει, αλλά ταράζεται από τις ειδήσεις και εύκολα πείθεται από το Χορό να αναιρέσει και τις δύο εντολές του. Στο πέμπτο στάσιμο ο χορός ανακουφισμένος από την τροπή των πραγμάτων απευθύνει εορταστικό ύμνο προς τον Βάκχο. Αυτή η εισαγωγή μιας χαρμόσυνης ανάπαυλας πριν από την τελική δυσάρεστη ανατροπή ονομάζεται τραγική παρέκτασις και εμφανίζεται και στον Αίαντα.
Αμέσως μετά, ένας αγγελιοφόρος ανακοινώνει στο χορό και την Ευρυδίκη, σύζυγο του Κρέοντα, ότι ο Αίμονας, χωρίς να γνωρίζει ότι ο Κρέοντας αναίρεσε τις διαταγές του, πήγε στην φυλακή της Αντιγόνης και τη βρήκε απαγχονισμένη. Τότε έφτασε εκεί ο Κρέοντας για να την αποφυλακίσει, ο Αίμονας του επιτέθηκε, αστόχησε και απελπισμένος αυτοκτόνησε. Η Ευρυδίκη φεύγει από τη σκηνή και το επεισόδιο ολοκληρώνεται με ένα θρηνητικό τραγούδι, που διακόπτεται από την είδηση ότι και η Ευρυδίκη αυτοκτόνησε.
Κρίση για την Αντιγόνη
Δραματικοί Χαρακτήρες
Αντιγόνη
πιστή, τιμά το νεκρό σεβούμενη τους αρχαίους θεούς, ισχυρός χαρακτήρας, ατρόμητη ακόμα και εμπρός στον θάνατο, γνωμική, ηθική
Ισμήνη
ρεαλίστρια, έχει τύψεις για την τύχη της Αντιγόνης, προσαρμοσμένη στις νόρμες της ανθρώπινης εξουσίας, αδύναμος χαρακτήρας, χωρίς πολιτική θέληση, φοβάται τον Κρέοντα
Κρέοντας
πιστεύει ότι μόνο οι νόμοι του έχουν πέραση, θέτει τα συμφέροντά του υπεράνω των πάντων, ασυνεννόητος, δεν δέχεται καμία κριτική, αγενέστατος
Αίμονας
σέβεται τον πατέρα του, αγαπάει την Αντιγόνη, συνετός, φιλοσοφεί
Τειρεσίας
τυφλός, εκφράζεται με μαντείες και με παραβολές
Ευρυδίκη
Φρουρός
φλύαρος, φοβάται τη δύναμη του Κρέοντα
Ύμνος Χορού προς το ανθρώπινο πνεύμα
Η Τραγωδία του Σοφοκλή η οποία θεωρείται η ωραιότερη του δραματουργού τόσο από πλευράς αρχιτεκτονικής δομής όσο και διαλόγου συνοδεύεται από σπάνια δραματική τέχνη και ανθρώπινη συγκίνηση. Η Αντιγόνη κρίνεται ως το τελειότερο από τα σωζόμενα δράματα και ως κανών της παλαιότερης τραγωδίας, σύμφωνα και με το επίγραμμα του Διοσκουρίδη (Παλατινή Ανθολογία VII 37), που εξαίρει ως ίσης αξίας και την Ηλέκτρα του Σοφοκλή:
« Είτε σοι Αντιγόνην ειπείν φίλον, ουκ αν αμάρτοις·είτε και Hλέκτραν· αμφότεραι γάρ άκρον. »
Όταν παρουσιάστηκε ένας άγγελος, που αναφέρει πως η διαταγή παραβιάστηκε ο Κρέων γίνεται έξω φρενών και απειλεί τους φύλακες. Τότε ο Χορός απαγγέλει τον ύμνο του προς το ανθρώπινο πνεύμα που αρχίζει με τη φράση : «Πολλά τα φοβερά, αλλά τίποτε πιο φοβερό από τον άνθρωπο δεν υπάρχει...», προχωρεί με τη διαπίστωση: «εξουσιάζει με τεχνάσματα τα αγροδίαιτα ορεσίβια ζώα και δαμάζει με περιτράχηλο ζυγό το άλογο με την πλούσια χαίτη και τον ορεσίβιο ακαταπόνητο ταύρο» και τελειώνει με τα λόγια... «δεν είναι άοπλος σε κανένα από όσα πρόκειται να συμβούν στο μέλλον· μόνο του Άδη την αποφυγή δεν θα κατορθώσει· έχει επινοήσει όμως τρόπους αποφυγής αθεράπετυων νόσων».[2]
Η άγραφη και απαρασάλευτη επιταγή των θεών
Η Αντιγόνη και o άταφος Πολυνείκης
Η ταφή των νεκρών ήταν πανελλήνιος νόμος και μόνον οι ιερόσυλοι και οι προδότες έμεινα άταφοι. Η πράξη του Πολυνείκη - επίθεση κατά της πατρίδας του- ήταν προδοτική, αλλά η αδιαλλαξία του Κρέοντα και η εμμονή του στην εφαρμογή αυτού του νόμου, χωρίς να λάβει υπόψιν τον άγραφο νόμο της συγγενικής αγάπης, που θα αναπτύξει ο Πλάτων στον Γοργία, μιλώντας για το δίκαιο και το νόμιμο, τον έκαναν αντιπαθή στον γιό του, στη γυναίκα του, στον μάντη Τειρεσία και στην κοινή γνώμη, την οποία εκφράζει ο Χορός. Η Αντιγόνη εκφράζει την «ηθική του κοινού αίματος», που έχει πια επιβιώσει σαν παράδοση, δηλαδή σαν άγραφος νόμο, και εύκολα ο άγραφος νόμος μεταβάλλεται (εκλαμβάνεται) σε θείο νόμο, και ο Κρέοντας εκφράζει το Άστυ (= το εθνικό κράτος της Νεότερης Ιστορίας), τη νομική υπόσταση του κράτους, την κοινή θέληση ή την επιβολή αυτής της θέλησης και όλα αυτά εύκολα μπορούν να ειπωθούν Ανθρώπινος Νόμος.
-Και παρ΄όλα αυτά τόλμησες να παραβείς αυτούς τους νόμους.[3]
-Ναι, γιατί δεν ήταν ο Δίας που διέταξε αυτά σε μένα ούτε η Δίκη η συγκάτοικος των θεών του κάτω κόσμου όρισε τέτοιους νόμους στους ανθρώπους, ούτε νόμιζα ότι έχουν τόση ισχύ οι δικές σου διαταγές, ώστε να μπορείς να υπερνικήσεις τους άγραφους νόμους και απαρασάλευτους των θεών.[4]Ωστόσο, από εδώ και πέρα προκύπτει η παρερμηνεία ότι το πρόβλημα της Αντιγόνης και η διαμάχη θείου και ανθρώπινου νόμου, ότι το τραγικό πρόσωπο είναι η Αντιγόνη (;) και από το σημείο αυτό και πέρα προβάλλει δελεαστική η παρερμηνεία : το άτομο που αντιστέκεται στην εξουσία, όπως και με την ίδια λογική αυτό μπορεί να αναστραφεί στο : το άτομο αντιδικεί προς το σύνολο[5]
Οπότε το πρόβλημα που μπαίνει είναι: πιος εκφράζει το Σύνολο... ώστε να είναι νόμιμη και αποδεκτή η «εξουσία» του; Ο Σοφοκλής αυτό το πρόβλημα το προσεγγίζει με την ενδιάμεση και «ιδεολογική» συμπεριφορά στον Αίμονα. Ο Αίμων ικετεύει τον πατέρα του να φανεί επιεικής, να ακούσει και τη γνώμη των Θηβαίων, ενώ τον απειλεί πως θα σκοτωθεί και εκείνος, αλλά ο Κρέων μένει ανένδοτος. Ο Χορός απαγγέλει τότε τον ύμνο στον έρωτα.
Ο Χορός απαγγέλει τον Ύμνο του έρωτα
Ἔρως ἀνίκατε μάχαν,
Ἔρως, ὃς ἐν κτήμασι πίπτεις,
ὃς ἐν μαλακαῖς παρειαῖς
νεάνιδος ἐννυχεύεις,
φοιτᾷς δ᾽ ὑπερπόντιος ἔν τ᾽
ἀγρονόμοις αὐλαῖς·
Έρωτα ακαταμάχητε, έρωτα που κάνεις κτήματα σου όλους σ΄ όσους επιπέσεις, εσύ που διανυκτερεύεις στα τρυφερά μάγουλα της νέας και τριγυρίζεις πάνω από τις θάλασσες και σε αυλές αγροτικών καλυβών. Εσύ και δικαίους ανθρώπους σπρώχνεις στην αδικία. (στ. 781-792)
Στο τέλος του ύμνου, οι γέροντες των Θηβών βλέπουν την Αντιγόνη να οδηγείται στο θάνατο. Ο θρήνος της «άκλαυτος, άφιλος, ανυμέναιος, ταλαίφρων άγομαι ταν δ΄ετοίμαν οδόν..» είναι σπαρακτικός αλλά αξιοπρεπής.
Κάθαρση
Ο μάντης Τειρεσίας προφητεύει μεγάλες συμφορές για τον οίκο του Κρέοντα. Μετανοώντας ο Κρέων θέλει να ελευθερώσει την Αντιγόνη από τον θάλαμο όπου είχε κλειστεί και να ενταφιάσει τον Πολυνείκη, αλλά η Αντιγόνη έχει αυτοκτονήσει και ο Αίμων σκοτώθηκε και αυτός. Η μητέρα του Αίμωνα, Ευρυδίκη, μόλις πληροφορείται τον θάνατο του γιου της, καταριέται τον άνδρα της και αυτοκτονεί. Μπροστά στην καταστροφή ο Κρέων εύχεται να πεθάνει και ον Χορός τελειώνει με τη διατύπωση πως η φρόνηση είναι η κυριότερη προϋπόθεση της ευτυχίας και ότι οι καυχησιολογίες των αλαζόνων, αφού υποστούν μεγάλες ποινές, συνήθως διδάσκουν, πολύ αργά δυστυχώς, τη φρόνηση. (στ.1347-1353) Αργότερα ο Θησέας αιχμαλώτισε τον Κρέοντα και παρέδωσε το σώμα του Πολυνείκη στο πλήθος για ενταφιασμό. Τελικά, ο Κρέων κάηκε ζωντανός όταν η Μήδεια, φθονώντας τον Ιάσονα που μνηστεύτηκε την κόρη του, Γλαύκη, έβαλε τα παιδιά της να του χαρίσουν ένα στέμμα και ένα χιτώνα που τύλιξε στις φλόγες την ίδια, το πατέρα της και πολλούς άλλους στις φλόγες. Ήταν μοιραίο να επέλθει η κάθαρση εις βάρος του.
Ερμηνεία του έργου
Ερμηνεία στην αρχαία εποχή
Ο Σοφοκλής έγραψε την "Αντιγόνη" από αντίδραση για την εξορία του Θεμιστοκλή, ήρωα της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Με το έργο του αυτό επεξεργάζεται την ηθική υποχρέωση για τήρηση των ηθικών νόμων έστω και αν αυτό σημαίνει αντίσταση κατά των ανθρώπινων νόμων με τίμημα το θάνατο. Ο Κρέοντας είναι παντοκράτορας τύραννος. Ο Αίμων υποστηρίζει την δύναμη του λαού και είναι εναντίον της παντοδυναμίας του πατέρα του. Ο Κρέων όμως επιμένει να τιμωρήσει όποιον καταπατεί τους νόμους, και εδώ την Αντιγόνη που αψήφησε την εντολή του Κρέοντα και κήδεψε τον αδερφό της.
Εκτός αυτού ο ποιητής θέτει το ερώτημα αν οι «αιώνιοι» θεσμοί γίνονται τίμημα στον βωμό των μικροπολιτικών ενδιαφερόντων. Ο πολίτης κατά τον Σοφοκλή έχει θέληση ελεύθερη, τιμάει όμως τους θεούς και τα έθιμα. Ο Κρέων τιμωρείται από τους θεούς με τον χαμό της οικογένειάς του.
Ερμηνεία στην επόμενες εποχές
Η τραγωδία της Αντιγόνης μεταφράστηκε τον 16ο αιώνα. Από το 1800 μέχρι σήμερα οι άνθρωποι ερμήνευσαν το έργο αυτό, το μελοποίησαν, το έκαναν δικό τους κατά πολλούς τρόπους. Ο Χέγκελ στις διαλέξεις του δίδασκε στους φοιτητές ότι η Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι το αισθητικά πιο τελειοποιημένο καλλιτέχνημα. Η μετάφραση του Φρίντριχ Χέλντερλιν (Hölderlin) αποτελεί ένα από τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα της μοντέρνας φιλολογίας. Άλλοι συγγραφείς που εμπνεύστηκαν από το μύθο της Αντιγόνης είναι οι Walter Hasenclever (1917), Ζαν Ανούιγ (1943), Μπέρτολτ Μπρεχτ (1947) Rolf Hochhuth (1963) κ.α. Στο χώρο της όπερας μεταφέρθηκε από τους Τομάσσο Τραέττα (Antigoe, 1772), Άρθουρ Χόνεγκερ (1927), Καρλ Ορφ (Antigonae, 1949), Γκέοργκ Κάτζερ (Antigone oder Die Stadt, 1991).
Παραστασιολογία στο Νεοελληνικό Θέατρο
Πρώτη παράσταση στο νεοελληνικό θέατρο θεωρείται αυτή που δόθηκε στο θέατρο Ναούμ στην Κωνσταντινούπολη από τον θίασο Κοσμά και Οδυσσέα Δημητράκου σε μετάφραση Ραγκαβή, σκηνοθεσία ASTI NOCCI και σκηνικά POZZI (1863). Ακολούθησε το 1867 σε σκηνοθεσία Αθανασίου Ρουσσόπουλου από τον Πανεπιστημιακό Θίασο στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, όπου ο φύλακας, ο Αίμων, ο Άγγελος, ο Κορυφαίος καθώς και ο 15μελής Χορός ήταν φοιτητές. Το 1868 παρουσιάστηκε από τον Ερασιτεχνικό Θίασο στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού με πρωταγωνίστρια στο ρόλο της Αντιγόνης την Πολυξένη Σούτσα.[6]
Παραπομπές- Σημειώσεις
↑ Σοφοκλής, Αντιγόνη «οὔτοι (όχι βέβαια) συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν».
↑ «πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει.. κρατεί δε μηχαναίς αγραύλου θηρός ορεσσιβάτα... άπορος επ΄ουδέν έρχεται το μέλλον. Άιδα μόνον φεύξιν ουκ επάξεται», Στίχοι 332-375
↑ Κρέων, και δήτ΄ ετόλμας τούσδ΄ υπερβαίνεις νόμους, στ. 449
↑ Αντιγόνη, «τά σά κηρύγμαθ΄, ώστ΄άγραπτα κασφαλη θεών νόμιμα δύνασθαι θνητόν όνθ΄ υπερδραμείν».
↑ Κώστας Τοπούζας, Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Σοφοκλής- Αντιγόνη, «Αντιγόνη και Κρέντας» σελ. 40-41, εκδ. Επικαιρότητα, 1992, SBN 960-205-235-x
↑ Γ. Σιδέρης, Το Αρχαίο Θέατρο στη Νέα Ελληνική Σκηνή, (1817-1932), εκδ, Ίκαρος 1976, σελ. 47-50
Βιβλιογραφία
Γενική βιβλιογραφία
Σοφοκλής Αντιγόνη, εκδόσεις Επικαιρότητα, 1992, ISBN 960-205235-x
Σοφοκλής Αντιγόνη, εκδ.Ζήτρος, 2001, ISBN 960-7760-64-6
Ειδική Βιβλιογραφία
Γεωργία Ξανθάκη Καραμάνου, Δημοκρατικοί θεσμοί και τραγωδία, Πλάτων, τομ.54 (2004-2005),σελ.9-22
Γιάγκος Ανδρεάδης, Αντιγόνη 2 Δραματουργική ανάλυση, αρχαίο κείμενο, μετάφραση, εκδ.Α. Α. Λιβάνη,Αθήνα, 2008
Ξένη Βιβλιογραφία
Patrick Guyomard, Η απόλαυση του τραγικού. Η Αντιγόνη, ο Lacan και η επιθυμία του αναλυτή, μτφρ. Βίκυ Μαλισόβα - Χατζοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2007
Τζώρτζ Στάινερ, Οι Αντιγόνες. Ο μύθος της Αντιγόνης στην λογοτεχνία, τις τέχνες και την σκέψη της Εσπερίας, μτφρ. Βασίλης Μάστορης, Πάρης Μπουρλάκης, εκδ.Καλέντης, Αθήνα, 2001
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Το αρχαίο κείμενο
Η Αντιγόνη του Γιώργου Τζαβέλα , 1961
Η Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ, 1981
Αντιγόνη, Μετάφραση
Σοφοκλής
Σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή
Αντιγόνη · Ηλέκτρα · Τραχίνιαι · Οιδίπους Τύραννος · Αίας · Φιλοκτήτης · Οιδίπους επί Κολωνώ
Δείτε επίσης
Αρχαίο ελληνικό θέατρο • Αρχαία ελληνική λογοτεχνία • Τραγωδία • Σατυρικό δράμα • Ευριπίδης • Αισχύλος
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
