Μερική άποψη Πρωτοχωρίου (Νοέμβριος 2005)

To Πρωτοχώρι είναι μικρή κωμόπολη του νομού Κοζάνης της Μακεδονίας. Βρίσκεται 4 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Κοζάνης, σε υψόμετρο 748 μέτρα. Είναι ενα απο τα μεγαλυτερα δημοτικα διαμέρισματα του Δήμου Κοζάνης, 4ο σε πληθυσμό και έχει 1,600 μονιμους κατοίκους και εκτος χωριου 700 απανταχου Πρωτοχωριτες

Ιστορία

Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής θεωρούνται απόγονοι βασιλικών οικογενειών της περιοχής Ασκιού (Εράτυρα). Ο οικισμός επί Τουρκοκρατίας έγινε τσιφλίκι του Μπέη της περιοχής και κατοικήθηκε από Μουσουλμάνους. Στην ίδια περίοδο χρησιμοποιήθηκε ως τελωνείο και ως εμπορευματικός σταθμός της περιοχής. Ήταν το μόνο πέρασμα από τη δυτική Μακεδονία προς τη Θεσσαλία.

1900 - 1922

Το 1893 στον οικισμό κατοικούσαν 160 οικογένειες Χριστιανών και 217 Μουσουλμάνων. Ο πληθυσμός του οικισμού ανερχόταν περίπου στους 1800. Το χωριό παλιά ονομαζόταν Πορτοράζ με τον κώδικα Ζαβόρδας, πήρε την ονομασία του από τον βασιλιά της Εράτυρας που έχτισε κάστρο προς τιμή της γυναίκας του Ρόζας. Στην είσοδο του κάστρου είχε μεγάλο πέρασμα-πόρτα ύψους 17 μέτρων. Εκεί είχε νει και η τελετή γάμου του βασιλιά και έτσι πήρε την ονομασία ο οικισμός Πορτοράζ (πόρτα-Ρόζας).

Μετέπειτα, στις αρχές του 1900, άρχισε να εγκαταλείπεται από τους Χριστιανούς ο οικισμός και κατοικήθηκε για 22 χρόνια μόνο από μουσουλμάνους. Στο χωριό υπήρχαν αποθήκες του μπέη και το παλάτι του και όλη η σοδειά της περιοχής κατέληγε στα αμπάρια του. Στο χωριό υπήρχαν 4 τζαμιά και πολλοί νερόμυλοι. Ήταν πλούσιο μέρος σε βλάστηση και νερά γι'αυτό εγκαταστάθηκε εκεί ο μπέης της περιοχής στον οικισμό.

1922 - 1950

Με την πάροδο τωνν χρόνων και την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική καταστροφή η κυβέρνηση της Ελλάδας αποφασίζει να μετεγκατασταθούν από τις χαμένες πατρίδες Πόντιοι, Μικρασιάτες και λίγοι Θρακιώτες. Οι πρώτοι πρόσφυγες Μικρασιάτες μετά από ταλαιπωρίες εγκαταστάθηκαν στον οικισμό το τον Αύγουστο του 1922. Στον οικισμό ήδη υπήρχαν μουσουλμάνοι που σιγά σιγά με την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκατέλειπαν τον οικισμό. Το Δεκέμβριο του 1922 έρχονται στον οικισμό και οι Πόντιοι πρόσφυγες μετά από μεγάλη ταλαιπωρία μαζί με λίγους Θρακιώτες και ο οικισμός πλέον κατοικείται από το 1922 από Χριστιανούς πρόσφυγες. Το 1923 αρχές Μαρτίου γκρεμίζουν τα τουρκικά τζαμιά και τα 2 τούρκικα σχολεία το και πάνω στα γκρεμισμένα ερείπια τον τζαμιών χτίζουν σχολείο και εκκλησία. Μέσα σε 3 χρόνια χτίζουν μεγαλοπρεπή ιερό ναό στο κέντρο του χωριού, τον Άγιο Γεώργιο, και διόροφο μεγαλοπρεπές σχολείο με 11 αίθουσες.

Το χωριό ήταν μεγάλο, αποτελούνταν από δύο μαχαλάδες (συνοικισμούς) και αριθμούσε σε πληθυσμό περίπου στους 1800. Οι κάτοικοι-πρόσφυγες προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη (18 οικογένειες), Σμύρνη-Προύσα-Πέργαμο (26 οικογένειες), Αδριανούπολη (8 οικογένειες), Τραπεζούντα-Ματσούκα (117 οικογένειες), Κερασούντα (12 οικογένειες), Αμάσεια (9 οικογένειες), Αργυρούπολη (7 οικογένειες), Σάντα (3 οικογένειες), Σούρμενα (5 οικογένειες), Σινώπη (8 οικογένειες). Το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ήταν Πόντιοι από την πόλη της Τραπεζούντας (συνοικία Αγ. Ευγενίου). Οι Πόντιοι είχαν φέρει μαζί τους τις εικόνες των αγίων τους από την πατρίδα και την εικόνα του Αγ. Γεωργίου και τις 12 καμπάνες από τις εκκλησίες των ενοριών τους.

Το 1927 γίνεται η απονομή αγροτικών κλήρων και χαράσονται τα διοικητικά όρια της κοινότητας. Η Κοινότητα το 1933 ονομάζεται Πρωτοχώρι διότι οι κάτοικοι ήταν οι πρώτοι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης. Η Κοινότητα Πρωτοχωρίου πλέον ήταν ένα μεγάλο και πλούσιο χωριό εκείνης της εποχής. Οι κάτοικοι, από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους, είχαν εργατικότητα και ζήλο και ανέδειξαν το Πρωτοχώρι σε ένα πλούσιο και περήφανο προσφυγικό χωριό. Με τον ζήλο στα γράμματα ανέδειξε το Πρωτοχώρι μεγάλους επιστήμονες εκείνη την εποχή: ιατρούς, δικηγόρους, αλλά και επαγγελματίες. Το χωριό μεγάλωνε και είχε ανάπτυξη σε όλους τους τομείς.

Το 1940 αρχίζει η αντίστροφη πορεία: το χωριό ερημώνει και εγκαταλείπεται. Λίγες οικογένειες που μείναν υπέφεραν από τους Γερμανούς, που έκαναν πολλά μπλόκα στην περιοχή. Το χωριό αντιστάθηκε στους Γερμανούς και στην κατοχή έπεσαν αρκετοί Πρωτοχωρίτες για την ελευθερία. Πολλές οικογένειες εγκαταλείπουν το χωριό και πάνε σε μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας (Αθήνα-Θεσσαλονίκη) και στο εξωτερικό (Αυστραλία, Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ, Αργεντινή, Βραζιλία, Σουηδία και Καναδά.

Το 1950 λόγω των έργων της ΔΕΗ το χωριό επανέρχεται, πολλοί που το είχαν εγκαταλείψει επέστρεψαν. Το χωριό μεγαλώνει και αναπτύσσεται υπερβολικά. Στο χωριό υπήρχαν δημόσιες υπηρεσίες, σχολεία, κοινοτικά καταστήματα και μαγαζιά.

Το 1991 το χωριό υποδέχεται 100 οικογένειες παλινοστούντων όπου και τους παραχωρήθηκε κοινοτική έκταση, οπότε το 1995 αρχίζουν και χτίζουν της δικές τους οικίες.Επισης το 2000 δινεται κοινοτικη εκταση 2000 στρεμματων απο την κοινοτητα πρωτοχωριου για τον νεο οικοισμο ν.Κλειτου και 800 στρεματα απο την κοινοτητα αργυλου. Με το σεισμό της Κοζάνης το χωριό έπαθε σοβαρές ζημιές και καταστράφηκε ο κεντρικός ιερός ναός. Κατεδαφίζεται και το 1996 ξεκινάει η ανέγερση του νέου ιερού ναού, πιο μεγάλου και πιο ευπρεπή, με βάση το σχέδιο του Αγ. Ευγενίου Τραπεζούντος. Σήμερα είναι ένας από τους μεγαλύτερους ιερούς ναούς της περιοχής με σχέδιο βασιλικής με τρούλο και 2 κωδονοστάσια. Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού μεγαλοπρεπής και αγναντεύει περήφανα στον κάμπο τον ποταμό Αλιάκμωνα και την πόλη της Κοζάνης. Τα παλιά κτίσματα κατεδαφίζονται και χτίζονται υπερπολυτελείς διόροφες και τριόροφες οικίες.

Το χωριό πλέον γίνεται μια σύγχρονη και καθαρή κωμόπολη, με ρυμοτομικό σχέδιο, μεγάλους δρόμους, πλατείες και πάρκα με καφετέριες, οικογενειακά κέντρα, υπηρεσίες, σχολεία, συνεταιρισμούς και συλλόγους. Για την ευρύτερη περιοχή είναι ένας παράδεισος λόγω πυκνής βλάστησης -που σπανίζει στην περιοχή- και λόγω τον πολλών νερών, λόγω της θέσης του οικισμού και επίσης λόγω της μεγάλης θέας που έχει στον κάμπο της περιοχης Ελιμείας. Ο πληθυσμός του χωριού σήμερα ανέρχεται περίπου στους 1.600 κατοίκους και επίσης έχει συλλόγους εκτός χωριού, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

Οι Πρωτοχωρίτες από όλα τα μέρη του κόσμου επισκέπτονται το χωριό τους μήνες του καλοκαιριού, σε μεγάλες χριστιανικές εορτές, όπως και στο αντάμωμα Πρωτοχωρίου.

Άγιος Γεώργιος, Βρύσες.

Μνημεία

1. Πεσόντων Πρωτοχωρίου-1940-1945
2. Άγαλμα ποντιακής οικογένειας
3. Άγαλμα Διγενή Ακρίτα

Εκκλησίες-παρεκκλήσια

1. Ιερός ναός αγ. Γεωργίου
2. Ιερός ναός αγ. Αθανασίου
3. Ιερός ναός αγ. Κωνσταντίνου-Ελένης
4. Ιερός ναός αγ. Τριάδος
5. Παρεκκλήσι μικρό Bρύση Παναγιάς
6. Ιερός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου
7. Ιερός ναός αγ. Πνεύματος

1. Κεντρικός ενοριακός ναός αγ. Γεωργίου, στον κάτω όροφο μικρό παρεκκλήσι αγ. Στεφάνου

Διοικητικά όρια

Μεταμόρφωσης-Βατερού-Αργίλου-Λευκοβρύσης-Καρυδίτσας-Αγ. Παρασκευής-Λευκοπηγής

Πλατείες-πάρκα

Κεντρική πλατεία άνω οικισμού-Πλατεία Παναγιάς -Κεντρική πλατεία κάτω οικισμού-2 παιδικές χαρές-αναψυκτήριο-πάρκο

Έθιμο Μωμόγερων 2006

Έθιμο Μωμόγερων 1944

Το σήμερα και το χθές

Το χωριό μας βρίσκεται πάνω στον οδικό άξονα της Κοζάνης προς την Αιανή 7 χλμ. νότια της πόλης, σε μια από τις πιο ενδεδειγμένες περιβαλλοντικά θέσεις του Νομού. Είναι κτισμένο κλιμακωτά στις υπώρειες του Βούρινου με κλίση από τη Δύση προς την Ανατολή. Έχει διοικητικά όρια που περικλείουν συνολικά περίπου 12.500 στρέμματα. Από αυτά τα 5.500 είναι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τα 650 είναι γη που πολεοδομήθηκε ή που πρόκειται να πολεοδομηθεί και τα υπόλοιπα είναι χερσολίβαδο και αραιό δάσος. Το κλίμα είναι ηπειρωτικό και σε συνδυασμό με τη γεωμορφολογία επιτρέπει την ανάπτυξη σχεδόν όλων των ειδών της χλωρίδας πλην αυτής του ισημερινού και των τροπικών κλιμάτων. Η πανίδα με τις σύγχρονες έντονες ανθρώπινες δραστηριότητες έχει περιορισθεί στα οικόσιτα και σε όσα άγρια πλάσματα δεν ενοχλούν ή δεν βλάπτουν ιδιαίτερα τον άνθρωπο.

Η σύγχρονη ελληνική ιστορία του Πρωτοχωρίου αρχίζει ουσιαστικά με την ανταλλαγή των πληθυσμών μετα την Μικρασιατική καταστροφή. Αποχωρούν οι Τούρκοι κάτοικοί του και επιστρέφουν μετά από δεκάδες αιώνες στον ελλαδικό χώρο, έλληνες του Πόντου και της Μικρασίας. Παρά το αδικαιολόγητο εχθρικό περιβάλλον που συναντούν από τους γηγενείς πληθυσμούς και κάτω από ακραίες, σκληρές συνθήκες με ελάχιστα εφόδια και πενιχρή βοήθεια καταφέρνουν οι περισσότερες από τις οικογένειες που ακολούθησαν το δρόμο της προσφυγιάς να ριζώσουν. Οι κύριες αν όχι οι μοναδικές ασχολίες των κατοίκων τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης τους είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η φτώχεια η ανέχεια οι στερήσεις ο καθημερινός αγώνας για επιβίωση, σφυρηλάτησε ψυχές και συνειδήσεις ακέραιες, αγέρωχες, με ηθικό ανάστημα, με αντοχή και πίστη στις αιώνιες και πανανθρώπινες αξίες.

Οι Πρωτοχωρίτες ξεχώρισαν για την εργατικότητά τους για την αλληλεγγύη που ανέπτυξαν, τη φιλόξενη διάθεση, τη δίκαιη κρίση τους, την φιλαλήθεια και την προοδευτική τους φιλοσοφία. Από τις πρώτες έγνοιες υπήρξε η μόρφωση των επόμενων γενιών που θα επέτρεπε να αλλάξει ο βαθμός δυσκολίας του βιοπορισμού. Το χωριό γρήγορα έγινε μήτρα που γεννούσε επιστήμονες που διέπρεψαν και διαπρέπουν μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα οι έντονες αναμνήσεις των αλησμόνητων πατρίδων και η τεράστιας σημασίας παρακαταθήκη της πιο καθαρής ίσως μορφής ελληνικότητας, η μουσική παράδοση σε συνδυασμό με τη γλώσσα και τα ήθη και τα έθιμα, ανέδειξαν πολλαπλασιαστικά από γενιά σε γενιά σπουδαίους καλλιτέχνες της παραδοσιακής μουσικής.

Αν προσπαθούσε κάποιος να ξεχωρίσει μέσα στην ογδοντάχρονη ιστορία του χωριού τα σημεία που καθόρισαν την πορεία του και σημάδεψαν τους κατοίκους του εύκολα θα σταματούσε στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου που ακολούθησε, με θύματα και θύτες, θα σταματούσε στη φορτισμένες συναισθηματικά δεκαετίες του 50 και του 60 με το τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα καθώς το χωριό φυλλορροούσε ασταμάτητα, θα σταματούσε στη στυγνή επταετία της χούντας με την αναστολή λειτουργίας κάθε δημοκρατικού θεσμού και της συνταγματικής νομιμότητας.

Στα νεότερα χρόνια τρία σημαντικά γεγονότα μπορούν να καταγραφούν ως μείζονος σημασίας. Το πρώτο είναι ο σεισμός του 95 που δεν άλλαξε μόνο τη μορφή του χωριού με τη σχεδόν εξ’ αρχής ανοικοδόμηση του αλλά επέφερε και πληθυσμιακές μεταβολές με μετακινήσεις συμπολιτών μας από άλλες περιοχές στη δική μας. Το δεύτερο είναι η διοικητική μεταβολή του 99 με την οποία έπαψε να ισχύει το προηγούμενο διοικητικό καθεστώς του ανεξάρτητου Ο.Τ.Α. με τη μορφή Κοινότητας και ενταχθήκαμε υποχρεωτικά στο Δήμο Κοζάνης ως Δημοτικό Διαμέρισμα. Το τρίτο είναι ο ερχομός και η εγκατάσταση ενός μεγάλου αριθμού Ελλήνων Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση στις παρυφές του παλιού Συνοικισμού από τα τέλη του 2002.

Σήμερα το Πρωτοχώρι διανύει την ένατη δεκαετία της ζωής του. Ξεκίνησε ως ένα αμιγές προσφυγικό χωριό και τώρα πια αποτελεί την ιδιαίτερη πατρίδα συμπολιτών μας που ήρθαν και μετοίκησαν από τα γύρω χωριά από την Κοζάνη, από τα Γρεβενά, από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Ένας εσμός ανθρώπων με διαφορετικές παραδόσεις, με διαφορετική κουλτούρα, με διαφορετικούς πολιτισμούς, καλούνται να συμπορευτούν για το κοινό καλό.

Είμαι βέβαιος είμαι σίγουρος πως θα τα καταφέρουμε όπως τα κατάφεραν και οι πρόγονοί μας. Και με την ευκαιρία αυτή να δηλώσω την υπερηφάνεια μου γιατί ενώ ήδη μεγαλώνει η πέμπτη γενιά μετά την προσφυγιά, δεν ξεχνάει κανένας μας τις παρακαταθήκες και την κληρονομιά αυτών που πρωτοπάτησαν το πόδι τους εδώ το 22.

Στους ελάχιστους πρόσφυγες που έχουν απομείνει αλλά και στους πολλούς που έχουν φύγει, σ’ αυτούς που έζησαν, μάτωσαν, ίδρωσαν, πόνεσαν, έκλαψαν, γέλασαν, χόρεψαν, τραγούδησαν και έκλεισαν τα μάτια τους σ’ αυτόν τον ευλογημένο τόπο, τους λέμε ότι τους ευχαριστούμε για όσα μας παρέδωσαν και ότι θα προσπαθήσουμε να φανούμε άξιοι συνεχιστές της ιστορίας που έγραψαν. ''''Νίκ. Καμπ. (Καλοκαίρι 2005) '''

Το Πρωτοχώρι από την περιοχή Κουσίδη. Στο βαθος ο Όλυμπος. 2006

Νομός Κοζάνης : Δήμος, Κοινότητα Κοζάνης | Αγίας Παρασκευής | Αιανής | Ασκιού | Βελβεντού | Βερμίου | Δημητρίου Υψηλάντη | Ελιμείας | Ελλησπόντου | Καμβουνίων | Μουρικίου | Νεάπολης Κοζάνης | Πτολεμαΐδας | Σερβίων | Σιάτιστας | Τσοτιλίου Βλάστης | Λιβαδερού | Πενταλόφου Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Κοζάνης