Νομαρχία Πειραιά

Κατά την αρχαιότητα Μουνιχία λεγόταν ο σημερινός λόφος της Καστέλας του Πειραιά και συγκεκριμένα η κορυφή και η ανατολική πλαγιά με τον προ αυτού όρμο, που αποτελούσε τον λεγόμενο λιμένα Μουνιχίας, το σημερινό Μικρολίμανο.

Ετυμολογία

Κατ΄ αρχήν από τις διάφορες επιγραφές που έχουν βρεθεί βεβαιώνεται ότι αρχικός τρόπος γραφής ήταν Μουνιχία και όχι Μουνυχία όπως αναγράφεται σε κάποια σύγχρονα κείμενα. Οι σύγχρονοι Έλληνες που ασχολήθηκαν με την ιστορία του Πειραιά, Ηλ. Αγγελόπουλος, Ι. Δραγάτσης και Α. Χιοτέλης συμφωνούν στην ετυμολογία που έδωσε ο Ελλάνικος στο έργο του "Ατθίς" ότι δηλαδή προέρχεται από τον ήρωα Μούνιχο που πρώτος φέρεται να κατέλαβε το λόφο αυτό, ο οποίος και ίδρυσε στη κορυφή του το αρχαίο Ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος.

Στο σημείο αυτό πολλοί ξένοι ερευνητές ετυμολογούν τη λέξη ακριβώς απ΄ αυτή τη "Μουνιχία Αρτέμιδα". Η άποψη όμως αυτή, όπως παρατηρεί και ο Toutain, είναι εξ ολοκλήρου λανθασμένη αφού η Μουνιχία είναι τοπικός προσδιορισμός που σημαίνει απλά η Άρτεμις που τιμάται στη Μουνιχία, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη "Βραυρωνία Αρτέμιδα" που τιμόταν στη Βραυρώνα, (πρώην Λούτσα).

Επίσης στην ετυμολογία προτάθηκε και η άποψη ότι η λέξη προέρχεται από τη ρίζα "Μούνος" (αντί μόνος) με τη προσθήκη της κατάληξης -ίχος, όπου και γίνεται Μουνιχία. Την δε σύγχρονη άποψη ότι μπορεί να προέρχεται και από φοινικική λέξη που σημαίνει "ησυχία" ο Χ. Πανάγος τη χαρακτηρίζει αν μη τι άλλο τουλάχιστον απαράδεκτη.

Θέση της Μουνιχίας

Αν και πολλοί αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν την Μουνιχία(¹), εν τούτοις κατά τον προηγούμενο αιώνα υπήρχε μεγάλη διαφωνία ως προς τη θέση της. Και αυτό γιατί η ονομασία Μουνιχία απαντάται άλλοτε για τον καθορισμό ολόκληρου του λόφου, άλλοτε για το φρούριο επί του λόφου, άλλοτε για τον ανατολικό λιμένα του και το λόφο, ή μόνο για τον λιμένα, και άλλοτε για τη βραχώδη μορφολογία του στην άκρη του οποίου σήμερα βρίσκεται ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος.

Ένα από τα σοβαρότερα λάθη των αρχαιολόγων και ιστορικών του προηγούμενου αιώνα ήταν η τοποθέτηση του λιμένα της Μουνιχίας στο σημερινό λιμένα Ζέας (Πασαλιμάνι) και ότι ο λιμένας Ζέας ήταν ο σημερινός κεντρικός λιμένας του Πειραιά. Συνέπεια αυτού ήταν να προσδιορίζεται ο λόφος της Μουνιχίας στο λόφο της Πειραϊκής χερσονήσου, στη σημερινή θέση Σταυρός. Έτσι κατέληγαν να ονομάζουν τον πραγματικό λιμένα Μουνιχίας ή Κουμουνδούρου σε Φάληρο(²) των αρχαίων. Σύντομα όμως η θεωρία αυτή παραμερίστηκε λόγω πολλών ιστορικών αναληθειών.

Πρώτος ο Ulrichs το 1843 με τις επιστημονικές του έρευνες διατύπωσε για πρώτη φορά τη γνώμη πως ο λόφος της Μουνιχίας είναι η σημερινή Καστέλλα και λιμένας Μουνιχίας το σημερινό Μικρολίμανο (πρώην Τουρκολίμανο, ή Φανάρι, ή Κουμουνδούρου). Το ότι η Μουνιχία είναι ο λόφος του Προφήτη Ηλία συνάγεται και από τις διηγήσεις του Ξενοφώντα και Διοδώρου στις μάχες του Θρασυβούλου που είχε κατορθώσει να οχυρωθεί στο φρούριο της Μουνιχίας με σκοπό την απελευθέρωση της Αθήνας. Εκτός όμως των παραπάνω τούτο εξάγεται και από τη θέση που βρέθηκε το "ορόσημο" και τη θέση του αρχαίου Διονυσιακού θεάτρου στη βορειοδυτική παρυφή του λόφου. Την ορθή αυτή γνώμη ακολούθησαν έκτοτε όλοι οι νεότεροι συγραφείς και ερευνητές(³) χωρίς καμμϊα επιφύλαξη (Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρίας 1935).

* (¹) Αριστοτέλης, Αρποκρατίων, Δείναρχος, Διόδωρος Σικελιώτης, Δημοσθένης, Ελλάνικος, Ευριπίδης, Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ισαίος, Καλλίμαχος, Ξενοφών, Στέφανος ο Βυζάντιος, Στράβων, κ.ά.

* (²) Πολλοί αρχαιολόγοι τοπογράφοι μέχρι το 1910 ονόμαζαν το λόφο του Προφήτη Ηλία ως "Φαληρικό" λόφο.

* (³) Πειστικές απόψεις για το λανθασμένο της γνώμης ότι το Φάληρο ήταν στο Μικρολίμανο (Τουρκολίμανο) συνέγραψε ο Γ. Ζαννέτος στο περιοδικό "Εμπόριο" (Απρίλιος - Μάιος 1910).

Στρατηγική σημασία - οχύρωση

Η Μουνιχία στην αρχαιότητα κατέληξε να είναι η Ακρόπολη του Πειραιά που δέσποζε όλης της πόλης και των τριών λιμένων (Μουνιχίας, Ζέας και του κεντρικού). Από τη κορυφής της, (περίπου 300 πόδια από τη θάλασσα), όπου σήμερα υφίσταται ο Ναός του Προφήτη Ηλία ελέγχεται εύκολα όλος ο θαλάσσιος χώρος, από το Σούνιο μέχρι την Αίγινα. Η εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων σ΄ αυτή κατά τους προϊστορικούς χρόνους μπορεί μεν, να μην επιβεβαιώνεται ούτε από τους αρχαίους συγγραφείς, ούτε από ευρήματα, αλλά από την αποδεδειγμένα μεγάλη σπουδαιότητα της τοποθεσίας αποκλείεται να άφησε εκείνους τους εποικιστές αδιάφορους. Εξ άλλου τόσο ο ήρωας Μούνιχος, όσο και η ξεχωριστή λατρεία της Αρτέμιδας μαρτυρούν την κάποια ανεξαρτησία της περιοχής και μάλιστα από την εποχή που ο Πειραιάς αποτελούσε νήσο. Δύο φέρονται ως κύριοι λόγοι της εγκατάστασής της από εποίκους εκείνη την εποχή, αφενός ο προ αυτής ασφαλής όρμος (λιμένας Μουνιχίας) και αφετέρου ο ίδιος ο υπερκείμενος λόφος που εξασφάλιζε τον όρμο από οποιαδήποτε προσβολή του. Ο λόφος της Μουνιχίας με τις απότομες ανατολικές πλαγιές του εκτός του ότι σχημάτιζε τον προ αυτού όρμο, κατέληγε όμως προς νότο σε βραχώδη απόληξη σχηματίζοντας τον δεύτερο λιμένα της Ζέας, ενώ τα βορειοδυτικά κράσπεδά του έφθαναν ομαλότερα στον κεντρικό λιμένα. Έτσι η κορυφή του λόφου φέρεται ν΄ αποτελούσε οχυρό από εκείνους τους προϊστορικούς χρόνους. Ιστορικά οι διάφοροι κατακτητές του Πειραιά σ΄ αυτή τη κορυφή παρέμεναν αλληλοδιαδόχως ακόμη και για την ασφάλεια γενικότερων πολιτικών συμφερόντων. Η θέση των υπερασπιστών κάθε φορά ενισχυόταν τόσο από τα τεχνικά και φυσικά κοιλώματα που υπήρχαν στους βράχους προς τη θάλασσα, όσο και από την ίδια τη γενικότερη μορφολογία του λόφου.

Τη στρατηγική σημασία του λόφου της Μουνιχίας πριν ακόμη ιδρυθεί η πόλη του Πειραιά ως επίνειο της αρχαίας Αθήνας είχαν αναγνωρίσει πρώτιστα οι ξένοι επισκέπτες της. Μάλιστα όπως αναφέρει ο Πλούταρχος όταν το 595 π.Χ. κλήθηκε στην Αθήνα (από τη Κρήτη) ο φιλόσοφος Επιμενίδης, για τον καθαρμό από το "Κυλώνειο άγος", όταν αντίκρισε τη Μουνιχία φέρεται να είπε: "ο άνθρωπος δεν βλέπει το μέλλον, γιατί αν οι Αθηναίοι γνώριζαν πόσες θλίψεις πρόκειται να φέρει ο λόφος αυτός στη πόλη τους θα τον έτρωγαν με τα δόντια τους". Τα λόγια εκείνα αποδείχθηκαν προφητικά (¹).

Πρώτη προσπάθεια οχύρωσης της Μουνιχίας, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, έγινε από τον Ιππία τον μεγαλύτερο γιο του Πεισίστρατου το 511 π.Χ. όταν επιχείρησε οχυρώνοντας με τείχος τη Μουνιχία να μεταφέρει εκεί την έδρα της διαμονής του. Η εξέλιξη όμως των γεγονότων δεν τον ευνόησαν που ενώ καταγινόταν με την οχύρωση εκδιώχθηκε από τον βασιλέα Κλεομένη των Λακεδαιμονίων. Στη συνέχεια όμως δεν υπάρχει πληροφορία αν οχυρώθηκε ο λόφος στη περίοδο της εκτέλεσης των αμυντικών έργων του Πειραιά από τον Θεμιστοκλή. Φαίνεται πως η επί τούτου οχύρωση ίσως να μην ήταν αναγκαία μετά την εξαιρετική περιτείχιση όλου του Πειραιά (Πειραϊκά τείχη). Αυτό ενισχύεται κι απ΄ όσα αναφέρει ο Ξενοφών (Ελληνικά ΙΙ 4,11) σχετικά με την άμυνα του δημοκρατικού Θρασύβουλου το 403 π.Χ., όπου οι οχυρώσεις εκείνες φέρονται πολύ προσωρινές λόγω έλλειψης μέσων και χρόνου. Συνεπώς η φύση του υψώματος της Μουνιχίας διευκόλυνε την άμυνα και την πρόχειρη κατασκευή έστω κάποιου οχυρωματικού περιβόλου, όπου σημειώνει ο Ξενοφών λέγοντας: "παραδιδόναι τον τε Πειραιά και την Μουνιχίαν".

Πάντως κρίνεται βέβαιο πως η Μουνιχία συμπεριελήφθη στο πρόγραμμα των "κονωνίων οχυρώσεων". Οι παλαιότερες ακριβείς πληροφορίες(²) για τη χρησιμοποίηση του οχυρού της Μουνιχίας ως βάση κυριαρχίας τόσο του Πειραιά όσο και της Αθήνας ανάγονται στην εποχή του Αντιπάτρου το 322 π.Χ. με την εγκατάσταση Μακεδονικής φρουράς που από εκεί επιτηρούσε κάθε είσοδο και έξοδο από τη πόλη. Την περίοδο 318 μέχρι 307 π.Χ. η Μουνιχία κατελήφθη από τους στρατιώτες του Κασσάνδρου όταν το 307 π.Χ. καταλήφθηκε μετά από έφοδο από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Εκείνον ακολούθησε ο Αντίγονος που το 263 π.Χ. μετά από μακρά πολιορκία κατάφερε την κατάληψή της, ο οποίος, για ν΄ αποδείξει τις προθέσεις του για απόδοση ελευθερίας, κατεδάφισε τα οχυρώματα.

Το 243 π.Χ. ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε φρουρά επί του λόφου. Το 251 π.Χ. ο Άρατος έπεισε τους Μακεδόνες οι οποίοι και απέδωσαν τότε στους Αθηναίους τη Μουνιχία, τον Πειραιά και την Σαλαμίνα έναντι 150 ταλάντων από τα οποία τα 20 είχε δώσει ίδιος. Από τότε κανένα άλλο στρατηγικό ενδιαφέρον είχε ο λόφος της Μουνιχίας αφού όταν καταλήφθηκε ο Πειραιάς από τον Σύλλα δεν αναφέρονται άλλα οχυρά εκτός από τα πέριξ του Πειραιά τείχη. Μετά τη κατάληψη από τους Ενετούς ο λόφος έλαβε την ονομασία "Καστέλλι" και αργότερα "Καστέλλια" ή "Καστέλλα", το σημερινό όνομα. Στα ερείπια εκείνων των οχυρώσεων πολέμησε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Με τη σύσταση του Βασιλείου της Ελλάδος όταν ο Πειραιάς ανέλαβε επίνειο της σύγχρονης πρωτεύουσας εγκαθιδρύθηκε πυροβολείο που ανακαταλήφθηκε από τους "Συμμάχους" σε μαύρες περιόδους της νεότερης ιστορίας (Παρκερικά, στη πτώχευση του κράτους, επί Ζονάρ κ.λπ.) και στο Β' Π.Π. από τους Γερμανούς. Το πυροβολείο εκείνο καταργήθηκε το 1965 από τον Βασιλέα Κωνσταντίνο Β' καθώς και το στρατόπεδο της φρουράς, στο οικόπεδο της οποίας αναγέρθηκε αργότερα το Πανεπιστήμιο Πειραιώς, στη δυτική πλευρά του λόφου.

(¹) Αποδείχθηκε ιστορικά (Πελοποννησιακός πόλεμος, Τριάκοντα τύραννοι, Επίγονοι κ.λπ) ότι η κατοχή της Μουνιχίας ήταν η μόνη εγγύηση για την εκάστοτε υποταγή της Αθήνας.

(²) Γενικά για την ιστορία των διαφόρων επιδρομέων της Μουνιχίας και τις πολεμικές ειχειρήσεις τους έχουν γράψει οι Ραγκαβής, Πανταζής και Γ. Ζαννέτος.

Αρχαία κτίσματα

Στη Μουνιχία κατά την αρχαιότητα, εκτός των οχυρώσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω, υπήρχαν και τα ακόλουθα κτίσματα και μνημεία:

1. Το Ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος ή Ναός της Μουνιχίας Αρτέμιδος, προς τιμή της οποίας τελούνταν ετησίως τα Μουνίχια.

2. Ο Ναός του Μειλιχίου Διός.

3. Ο Ναός του Φιλίου Διός.

4. Ο Ναός της Σώτειρας Ελλιμενίας.

5. Το Σηράγγιο

6. Η Σπηλιά Αρετούσας

7. Το Θέατρο Μουνιχίας

8. Το λατομείο Μουνιχίας

9. Το άγαλμα του Βάκχου

10. Ο Βωμός του Φωσφόρου

11. Ο Βωμός ή τέμενος του Μούνιχου.

12. Ο Ναός της Βενδίδας, προς τιμή της οποίας τελούνταν ετησίως τα Βενδίδεια.

13. Το Ασκληπιείο Πειραιώς

14. Η Ιπποδάμεια αγορά στη δυτική πλαγιά, καθώς και διάφοροι τάφοι μεταξύ των οποίων του Θράσωνος.

15. Τέλος στους πρόποδες που σχηματίζονταν οι τρεις όρμοι (ανατολικά, νότια και δυτικά) αναπτύχθηκαν οι σημαντικοί λιμένες του Πειραιά (λιμένας Μουνιχίας, λιμένας Ζέας και ο Κεντρικός λιμένας Πειραιά).

---

Μούνιχος