Κατά την εποχή αυτή, η οποία αρχίζει από το 1.800 προ Χριστού περίπου και διαρκεί μέχρι την κάθοδο των Δωριέων, ήτοι μέχρι το έτος 1.104 προ Χριστού, δημιουργήθηκε στην τοποθεσία αυτή τέλειος αστικός συνοικισμός, δηλαδή πόλη, η οποία πιθανώς έκτοτε να ονομάζετο Γερόνθραι. Στις ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν πολλά αντικείμενα που ανήκουν σ’ αυτήν την εποχή, στην πλειονότητά τους μυκηναϊκά αγγεία. Εκείνα τα χρόνια είχε οχυρωθεί η ακρόπολη των Γερονθρών με κυκλώπειο τείχος από το οποίον σώζονται σήμερα πολλά λείψανα. Η οχύρωσή της φαίνεται ότι ήταν αρκετά αποτελεσματική και οι κάτοικοι της πόλης ανδρείοι, διότι μπόρεσαν να αντισταθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στις επιθέσεις των Δωριέων, οι οποίοι το 1024 προ Χριστού, επί βασιλέως Τισαμενού κατέλαβαν την επαρχία Λακεδαίμονος και ίδρυσαν τη δωρική Σπάρτη. Για 300 συνεχή έτη και σκληρούς αγώνες, οι Αχαιοί κάτοικοι των Γερονθρών και δύο άλλων επιφανών πόλεων της Λακεδαίμονος, των Αμυκλών και της Φάριδος (τοποθετείται στην περιοχή του Ξηροκαμπίου), αντιστάθηκαν την κατάκτηση των Δωριέων. Όμως κατά το έτος 700 προ Χριστού επί βασιλέως της Σπάρτης Τηλέκλου, οι Δωριείς μετά από πόλεμο, κυρίευσαν και τις τρεις αυτές πόλεις, τα τελευταία προπύργια των Αχαιών στη Λακεδαίμονα. Οι κάτοικοι των Γερονθρών και της Φάριδος εκδιώχθηκαν από τον τόπο τους σε άλλα μέρη της Λακωνίας όπου κατοικούσαν Αχαιοί και οι Δωριείς έστειλαν εποίκους από τη δική τους φυλή. Οι κάτοικοι των Αμυκλών έγιναν είλωτες (δούλοι ) των Δωριέων.

Δωρικοί και κλασσικοί χρόνοι

Μετά την εποίκηση των Δωριέων και ακόμη περισσότερο κατά τους μεταγενέστερους κλασσικούς χρόνους, η πόλη ήκμασε και εξελίχθηκε σε σπουδαίο πολιτικό και εμπορικό κέντρο. Τούτο συμπεραίνεται από τις επιγραφές της περιόδου αυτής, τα προξενικά ψηφίσματα, τα γλυπτά που βρέθηκαν, τα αρχιτεκτονικά μέλη και άλλα αρχαία καθώς και από το πυκνό δίκτυο δρόμων προς όλες τις κατευθύνσεις. Από τα γλυπτά το ωραιότερο είναι αυτό που απεικονίζει τον θλιμμένο έφηβο. Τα κινητά αυτά αρχαία αντικείμενα βρήκε ή συγκέντρωσε ο φιλάρχαιος κάτοικος Γερακίου Γεώργιος Α. Παπανικολάου, ο οποίος διατέλεσε επί πολλά έτη δήμαρχος Γερονθρών και αφοσιώθηκε με ιερό ενθουσιασμό και ζήλο στην ανεύρεση, περισυλλογή και διαφύλαξη των αρχαιοτήτων της περιοχής, γι’ αυτό δικαίως ονομάσθηκε ιεροφύλακας του Γερακίου. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1990, η Αρχαιολογική Σχολή του Άμστερνταμ της Ολλανδίας πραγματοποίησε σειρά ανασκαφών στην αρχαία Ακρόπολη και έφερε στο φως πολλές αρχαιότητες καθώς και ένα μεγάλο αριθμό νομισμάτων τα οποία ανήκουν στην κλασσική περίοδο.

Στις αρχαίες Γερόνθρες υπήρχαν, όπως αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας, δύο ναοί, ο μεν ένας αφιερωμένος στον θεό του φωτός και της μουσικής Απόλλωνα, ο δε άλλος στον θεό του πολέμου Άρη. Ως εκ τούτου μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι οι κάτοικοι των Γερονθρών, Δωριείς όντες, ήσαν όχι μόνον πολεμιστές, αλλά και φιλόμουσοι. Ο ναός του Απόλλωνος ευρίσκετο στην Ακρόπολη και υπήρχε σ’ αυτόν χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού. Ο ναός του Άρεως ευρίσκετο πλησίον των πηγών, δηλαδή στην περιοχή Κάτω Βρύση και πιθανότατα στη θέση Μητρόπολη όπου σώζονται ακόμη και σήμερα τα λείψανα παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, η οποία πιθανότατα κτίστηκε στον χώρο του αρχαίου ναού. Γύρω από τον ναό υπήρχε άλσος, όπου κάθε έτος ετελείτο εορτή στην οποίαν απηγορεύετο στις γυναίκες να συμμετάσχουν ακόμη και να εισέλθουν στο άλσος.

Ρωμαϊκοί χρόνοι

Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη των Γερονθρών ανήκε στο λεγόμενο Κοινό των Ελευθερολακώνων, ήτοι μίαν αυτόνομον συμπολιτεία, την οποία αποτελούσαν διάφορες πόλεις της Λακεδαίμονος, οι οποίες είχαν αποσπασθεί από την κυριαρχία της Σπάρτης κατά το έτος 146 προ Χριστού. Από την εποχή αυτή σώζονται διάφορες επιγραφές και προξενικά ψηφίσματα, επί προσθέτως δε και λείψανα υδραγωγείου και βαλανείου ( δημόσια λουτρά ).

Κατά τον τρίτον και τέταρτον μετά Χριστόν αιώνα, η πόλη είχε γίνει σπουδαίο εμπορικό κέντρο, όπως συμπεραίνεται από τα σωζόμενα αποσπάσματα του περίφημου διατάγματος του αυτοκράτορα Διοκλητιανού του έτους 301 μετά Χριστόν με το οποίον ορίζετο το ανώτατον όριον των τιμών ορισμένων καταναλωτικών αγαθών πρώτης ανάγκης, επί ποινή θανάτου σε περίπτωση υπερβάσεως. Οι μαρμάρινες κολώνες όπου αναγράφονται τα αποσπάσματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή ως παραστάδες και ως επίθημα (πρέκι) της κυρίας εισόδου του ναού του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου που βρίσκεται στη θέση Κάτω Βρύση.

Βυζαντινοί χρόνοι

Η πόλη των Γερονθρών εξακολούθησε να ακμάζει και στους επόμενους αιώνες και γι’ αυτό ανεφέρετο στον κατάλογο των επαρχιών και πόλεων, ο οποίος συντάχθηκε από τον Ιεροκλή κατά το έκτον αιώνα μετά Χριστόν. Κατά τον πέμπτον αιώνα κτίσθηκε χριστιανική εκκλησία, βασιλική, της οποίας τα λείψανα σώζονται στη θέση ΄΄Μητρόπολη΄΄. Κατά τους χρόνους αυτούς οχυρώθηκε περαιτέρω η ακρόπολη με νέα τείχη των οποίων ορισμένα μέρη σώζονται ακόμη και σήμερα.

Είναι πιθανόν ότι στα τελευταία χρόνια πριν από τη φραγκική κατάκτηση να κτίστηκαν μερικοί από τους ναούς που σώζονται ακόμη και σήμερα, όπως ο τρίκλιτος ναός του Αγίου Γεωργίου στο Κάστρο σε ρυθμό θολωτής βασιλικής με νάρθηκα και τοιχογραφίες του 13ου αιώνος καθώς και ένα θαυμάσιο διάγλυπτο εικονοστάσιο από πωρόλιθο, ο σταυρεπίστεγος ναός των Θεοφανίων στη μέση του βουνού του Κάστρου με τοιχογραφίες του 13ου αιώνος, ο σταυροειδής μονόκλιτος ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με τοιχογραφίες του 12ου αιώνος στη συνοικία Επάνω Βρύση, ο ναός του Αγίου Νικολάου στον Πύργο με τοιχογραφίες του 13ου αιώνος και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου στην ΄΄Κάτω Βρύση΄΄, ρυθμού θολωτής βασιλικής με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, το ένα από το 1300 και το άλλο με εγχαραγμένη χρονολογία 1450.

Είναι πιθανόν ότι στην ίδια χρονική περίοδο ανήκουν και άλλοι κατεστραμμένοι ναοί γύρω από το χωριό, των οποίων σε πολλές περιπτώσεις μόνον τα θεμέλια σώζονται. Εικάζεται επίσης ότι κατά τους ίδιους χρόνους επεκράτησε το νέο όνομα Γεράκι με το οποίον είναι γνωστός ο τόπος αυτός σήμερα.

Κεντρική πλατεία Γερακίου

Φραγκοκρατία

Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους σταυροφόρους το 1204 μετά Χριστόν, οι Φράγκοι έγιναν κύριοι εκτός άλλων περιοχών και της Πελοποννήσου, του Μορέως, όπως ονομάζετο τότε, την οποίαν διήρεσαν σε δώδεκα μεγάλες βαρονίες και τοπαρχίες. Μία απ΄αυτές ήταν και το Γεράκι μαζί με την περιοχή του όπου ανέλαβε επικεφαλής ο Γάλλος βαρόνος Guy de Nivelet, ο οποίος το 1209, έκτισε εκεί το Κάστρο που σώζεται μέχρι σήμερα. Αλλά ο τόπος αυτός μαζί με το Κάστρο μόνον 50 χρόνια παρέμεινε στα χέρια των Φράγκων, διότι το 1262 αναγκάσθηκαν να το παραδώσουν στους Βυζαντινούς μαζί με τα κάστρα της Μονεμβασίας, του Μυστρά και της Μάνης για την απελευθέρωση του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουΐνου και των άλλων βαρόνων και ιπποτών, οι οποίοι στη μάχη της Πελαγονίας το 1259 είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι από τους Βυζαντινούς.

Τελευταίοι βυζαντινοί χρόνοι

Μετά την ανάκτησή του από τους Βυζαντινούς, το Γεράκι φαίνεται ότι σημείωσε νέα περίοδο κοινωνικής και θρησκευτικής ακμής. Γι’ αυτό συναντάει κανείς εγκατεστημένες στην περιοχή οικογένειες οι οποίες έχουν επισήμους εκκλησιαστικούς και κοινωνικούς τίτλους ή επισημοφανή ονόματα ή και ονόματα επιφανών Λακεδαιμονίων οίκων. Από αυτή την εποχή σώζονται, άλλοι περισσότερο και άλλοι ολιγότερο ακέραιοι, περίπου 30 ναοί από τους οποίους οι 10 μέσα στον μεσαιωνικό οικισμό του Κάστρου. Οι πλέον αξιόλογοι από αυτούς είναι από τον 12ο αιώνα οι σταυροειδείς με τρούλο στηριζόμενο σε πεσσούς ναοί του Αγίου Σώζοντος και του Αγίου Αθανασίου, αμφότεροι διακοσμημένοι με τοιχογραφίες από τον 12ο και 14ο αιώνα αντιστοίχως, ο σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Θεοδώρων, ο ναός του Προφήτη Ηλία με τοιχογραφίες από τον 17ο αιώνα αγιορείτικου τύπου με τρούλο στη θέση Δάφνη όπου παλαιότερα υπήρχε μοναστήρι, ο σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του 13ου αιώνος σε τρία στρώματα, ο μονόκλιτος ναός της Παναγίας της Ελεούσης (Ζωοδόχου Πηγής) σε τύπο θολωτής βασιλικής στην περιοχή κάτω από το Κάστρο με τοιχογραφίες του 1431, ο ναός του προφήτη Ηλιού στη μέση του βουνού του Κάστρου, και αυτός σε τύπο θολωτής βασιλικής καθώς και ο σταυρεπίστεγος ναός των Ταξιαρχών στη δεύτερη κορυφή νοτίως της κορυφής του Κάστρου, όπου μεταξύ άλλων υπάρχει μία αξιοθαύμαστη τοιχογραφία της αλώσεως της Ιεριχούς από τον ήχο των σαλπίγγων των Ισραηλιτών υπό την ηγεσία του Ιησού του Νευή.

Κατά την ανέγερση ορισμένων ναών γύρω από το χωριό, όπως ο ναός του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου κ.α., χρησιμοποιήθηκαν και μάρμαρα τα οποία είναι εμφανές ότι προήλθαν από αρχαίους ναούς, οικοδομήματα και βάθρα αγαλμάτων.

Εκτός των προαναφερθέντων ναών, διακρίνονται περίπου άλλοι σαράντα ναοί ερειπωμένοι. Πιθανώς να υπήρχαν και άλλοι ναοί οι οποίοι κατεστράφησαν με την πάροδο του χρόνου και κανένα ίχνος δεν απέμεινε. Πάντως το ότι πολλοί ναοί διασώζονται σήμερα οφείλεται κυρίως στα μέτρα στερεώσεώς των, τα οποία με μεγάλη επιμέλεια έλαβε ο φιλάρχαιος Δήμαρχος Γεώργιος Α. Παπανικολάου πριν από αρκετές δεκαετίες, τα οποία εκτελέσθηκαν με δική του επίβλεψη. Έτσι διασώθηκαν οι ναοί του Αγίου Σώζοντος, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, των Αγίων Θεοδώρων και των ναών στην περιοχή του Κάστρου Αγίου Γεωργίου, Παναγίας της Ελεούσης και Αγίας Παρασκευής.

Απ’ ό,τι φαίνεται, πολλοί από αυτούς τους ναούς κτίστηκαν από κατοίκους του Γερακίου ή από Γερακίτικες οικογένειες που χαρακτηρίζοντο την εποχή εκείνη από βαθιά ευσέβεια, πιθανώς δε να ήταν και η εκπλήρωση κάποιου τάματος. Σε όλες τις περιπτώσεις όμως, οι ιδρυτές είχαν φροντίσει να διακοσμήσουν τους ναούς αυτούς με αξιοθαύμαστες τοιχογραφίες.

Κεντρικός ναός Γερακίου

Τουρκοκρατία και απελευθέρωση

Οι Βυζαντινοί κράτησαν το Γεράκι 200 χρόνια από το έτος 1259 που το ανακατέλαβαν από τους Φράγκους. Το 1460 όμως ο Μυστράς, η υπόλοιπη Λακεδαίμων μαζί με το Γεράκι, εκτός από τη Μονεμβασία, περιήλθαν στα χέρια των Τούρκων των οποίων ηγήθηκε ο ίδιος ο Μωάμεθ ο Κατακτητής, ο οποίος έφθασε μέχρι τον Μυστρά. Τρία χρόνια αργότερα, ήτοι το 1463, το Κάστρο του Γερακίου κατελήφθη από τους Βενετούς, αλλά δεν έμεινε υπό την κυριαρχία των παρά μόνον πέντε χρόνια και το 1468 περιήλθε πάλι στα χέρια των Τούρκων. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, συνεχίσθηκε η ευσεβής παράδοση των Γερακιτών, όπως και κατά τους προηγούμενους αιώνες. Στα χρόνια που ακολούθησαν, χτίστηκαν και άλλοι ναοί εντός του οικισμού και στη γύρω περιοχή, όπως οι μικροί μονοκάμαροι ναοί του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Κυριακής, της Αγίας Σοφίας, του Αγίου Δημητρίου κ.α. Το 1702 κτίσθηκε και ο καθεδρικός ναός του χωριού, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κατόπιν προτροπής και εν μέρει καλύψεως της δαπάνης του μονάζοντος στο Άγιον Όρος Γερακίτη, Κωνσταντίνου Μπράτη. Κατά την περίοδο αυτή, ιδρύθηκε και η ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου νοτιοανατολικά του χωριού προς το Αλεποχώρι. Στη Μονή αυτή καθώς και στην προαναφερθείσα Μονή του Προφήτη Ηλία στη θέση Δάφνη εμόνασαν πολλοί Γερακίτες. Και στις δύο αυτές Μονές υπήρχαν μοναχοί μέχρι το 1833, οπότε έπαυσαν να λειτουργούν, όπως και άλλες Μονές. Αλλά ο θρησκευτικός ζήλος των Γερακιτών συνέχισε να είναι ζωηρός και έτσι όσοι επιθυμούσαν να μονάσουν μετέβαιναν στη Μονή Ελώνης ή στο Άγιον Όρος, όπως ο Ακάκιος Μάδης και ο Σωφρόνιος Σταμάτος, οι οποίοι ξεχώρισαν για την υποδειγματική μοναχική ζωή και την αρετή τους. Από το Γεράκι κατήγετο και ο νεομάρτυρας της εκκλησίας μας Ιωάννης, ο οποίος μαρτύρησε στη Λάρισα το 1773 και του οποίου η μνήμη εορτάζεται στις 21 Οκτωβρίου.

Προ και κατά το διάστημα της εξεγέρσεως των Ελλήνων κατά του Τουρκικού Ζυγού υπήρχε στο Γεράκι η έδρα της Επισκοπής του Έλους, η οποία και διετηρήθη μέχρι το 1833, οπότε καταργήθηκε και συγχωνεύθηκε με την Επισκοπή της Σπάρτης. Της Επισκοπής αυτής διετέλεσε προτελευταίος Επίσκοπος ο Γερακίτης Ιωάσαφ Γερακός (+1810), τον οποίον διαδέχθηκε ο ενθουσιώδης και πατριωτικότατος Άνθιμος που εκτός των άλλων αρετών του έμεινε γνωστός για τη δράση του πριν και κατά την επανάσταση του 1821.

Κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως ενάντια στον Τουρκικό Ζυγό, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης απηύθυνε από το Γεράκι στις 2 Σεπτεμβρίου 1825 εγκύκλιο προς τους «γενναίους Σπαρτιάτες, μικρούς και μεγάλους, καπεταναίους και στρατιώτες» με παραινέσεις και προτροπές για ενεργό συμμετοχή στον αγώνα κατά των Τούρκων του Ιμπραήμ, οι οποίοι είχαν εισβάλει στην Πελοπόννησο και κατέστρεφαν και έκαιγαν τα πάντα στο πέρασμά τους. Με διάφορες δε αψιμαχίες γύρω από το Γεράκι, ο Κολοκοτρώνης καθυστέρησε την επέλαση των Τούρκων και έδωσε καιρό στα γυναικόπαιδα να διασχίσουν την οροσειρά του Πάρνωνος και να διαφύγουν στο Λεωνίδιο και από εκεί με βάρκες στις Σπέτσες και στην Ύδρα.

Δημοτικό Σχολείο και Ηρώο Γερακίου

Τα χρόνια μετά την απελευθέρωση.

Αμέσως μετά την απελευθέρωση, από τους Τούρκους, οι Γερακίτες διεκρίθησαν για την εργατικότητά τους και τη φιλομάθειά τους, αρετές τις οποίες μετέδωσαν από τη μία γενεά στην επομένη. Έτσι κατόρθωσαν να καταστήσουν δεκτικά καλλιέργειας ακόμη και τα σχετικώς πετρώδη εδάφη της περιφέρειας του χωριού. Τα κύρια προϊόντα που παρήγαγε το Γεράκι κατά καιρούς μετά την ανεξαρτησία και τις δεκαετίες που ακολούθησαν ήταν το σιτάρι, το κριθάρι, οι ελιές, το ελαιόλαδο, το κρασί καθώς και μικροποσότητες για ίδια κατανάλωση από όσπρια, πατάτες, σύκα, μέλι και λαχανικά. Για κάποια μικρή σχετικώς περίοδο, οι Γερακίτες δοκίμασαν την καλλιέργεια του καπνού και τη μεταξοσκωληκοτροφία. Επίσης, η ενασχόληση με την κτηνοτροφία ήταν συνεχής μέχρι και σήμερα για ορισμένες οικογένειες του χωριού.

Μέχρι τη δεκαετία του 1960, οπότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται μηχανικά μέσα, η καλλιέργεια των αγρών πραγματοποιείτο με ζώα ( μουλάρια, άλογα, γαϊδούρια και παλαιότερα βόδια ). Έτσι κάθε σπίτι είχε τα δικά του ζώα για τις γεωργικές εργασίες και ακόμη κάποια οικόσιτα ζώα και πουλερικά τα οποία συνέβαλαν στο να καλύψουν τις ανάγκες κάθε οικογένειας σε φαγητό, πράγμα πολύ σοβαρό, ιδιαιτέρως κατά τα δύσκολα χρόνια που πέρασε κατά καιρούς η χώρα μας. Για την ολοκλήρωση της εικόνας του Γερακίτικου αγροτικού σπιτιού πρέπει να αναφερθεί ότι πολλές Γερακίτισσες παλαιότερα, αλλά και ορισμένες και σήμερα ασχολούνται με την υφαντουργία και την ταπητουργία. Τα κιλίμια του Γερακίου ήταν ανέκαθεν φημισμένα όχι μόνον στη Λακωνία, αλλά και εκτός αυτής. Τάπητες αυτού του είδους βραβεύθηκαν στη Διεθνή Έκθεση της Βιέννης το 1873 και στη Διεθνή Έκθεση στο Ζάππειο των Αθηνών το 1890.

Νομός Λακωνίας: Δήμος, Κοινότητα Σπάρτης | Ανατολικής Μάνης | Ασωπού | Βοιών | Γερονθρών | Γυθείου | Έλους | Ζάρακα | Θεραπνών | Κροκέων | Μολάων | Μονεμβασίας | Μυστρά | Νιάτων | Οινούντος | Οιτύλου | Πελλάνας | Σκάλας | Σμήνους | Φαρίδος | Ελαφονήσου | Καρυών Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Λακωνίας