.

Grafik1

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος Κοτσώνης (1905-1988)

Ο Ιερώνυμος Κοτσώνης (1905 - 15 Νοεμβρίου 1988) ήταν Έλληνας θεολόγος και καθηγητής Πανεπιστημίου, ο οποίος διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Αθηνών κατά τη διάρκεια της χούντας των συνταγματαρχών.

Καταγωγή και σπουδές

Γεννήθηκε το 1905 στα Υστέρνια Τήνου[1] και προερχόταν από ναυτική οικογένεια ενώ έξι μήνες πριν γεννηθεί, πέθανε ο πατέρας του, Ιερώνυμος. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Τήνο και τη Σίφνο και ακολούθως μετακόμισε στην Αθήνα όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του ως οικότροφος στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή.[2] Το 1924 εισήλθε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από την οποία αποφοίτησε το 1928 με άριστα. Στη συνέχεια διετέλεσε ιδιαίτερος επιστημονικός γραμματέας του αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Α΄, καθώς και διευθυντής του παιδικού τμήματος της Χ.Α.Ν. Το 1934 συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία (Μόναχο, Βερολίνο, Βόννη) και το Ηνωμένο Βασίλειο, με τη βοήθεια υποτροφίας του κληροδοτήματος Μανούση.[3][4]

Πνευματική και ακαδημαϊκή πορεία

Ο Ιερώνυμος εντάχθηκε στην Αδελφότητα Θεολόγων «Η Ζωή»[5] και ο πνευματικός του και προϊστάμενος της αδελφότητας, Αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Παπακώστας, τον συνέστησε στον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρύσανθο. Εκάρη μοναχός στην Ιερά Μονή Ασωμάτων Πετράκη και στις 4 Ιανουαρίου 1939 χειροτονήθηκε διάκονος.[3] Τοποθετήθηκε στον ιερό ναό Αγίας Ειρήνης Αιόλου ως διάκονος, καθώς και ως δεύτερος γραμματέας στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το 1940 αναγορεύθηκε διδάκτορας της Θεολογικής Σχολής Αθηνών[4] και στις 23 Ιουνίου του ίδιου έτους χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και προχειρίστηκε αρχιμανδρίτης. Στη συνέχεια τοποθετήθηκε εφημέριος του ιερού ναού Αγίου Δημήτριου Κηφισιάς και κατόπιν γενικός αρχιερατικός επίτροπος της περιφέρειας Κηφισιάς, που τότε υπαγόταν στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών.

Παράλληλα, από το 1939 μέχρι το 1941 διετέλεσε διευθυντής του περιοδικού «Εκκλησία» (μηνιαία έκδοση της Εκκλησίας της Ελλάδος), ενώ συνέβαλε και στην έκδοση του περιοδικού «Θεολογία».[4]

Η κυβέρνηση κατοχής τον απέλυσε από συνοδικό γραμματέα και ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, λίγο πριν εκδιωχθεί, τον διόρισε εφημέριο του νοσοκομειακού ναού του Ευαγγελισμού, όπου παρέμεινε σε όλη τη διάρκεια της κατοχής. Μετά την κατοχή αποσύρθηκε και αφοσιώθηκε στη μελέτη και τη συγγραφή. Το 1945 υπέβαλε στη Θεολογική Σχολή διατριβή για τη θέση του υφηγητή, το 1946 απέσυρε όμως την υποψηφιότητά του σε ένδειξη διαμαρτυρίας για διαφωνία του με καθηγητές του. Το 1949 διορίστηκε πρωθιερέας των Ανακτόρων[1], θέση στην οποία παρέμεινε ως το 1967. Τον Σεπτέμβριο του 1959 εξελέγη καθηγητής Κανονικού Δικαίου και Ποιμαντικής στη Θεολογική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.[4] Παράλληλα, ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό έργο και τιμήθηκε με τον χρυσό σταυρό του Τάγματος των Αγίων Γεωργίου και Κωνσταντίνου.[1]

Αρχιεπίσκοπος Αθηνών

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Ιερώνυμος, εκμεταλλευόμενος την επιρροή του στη βασιλική οικογένεια, ενεπλάκη ενεργά στα εκκλησιαστικά πράγματα, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην αστάθεια που επικρατούσε στους κόλπους της ελλαδικής εκκλησίας.[6] Από την άλλη, παρά την υποστήριξή του από το Παλάτι, δεν εξελέγη επίσκοπος κατά τις πολλαπλές αρχιερατικές εκλογές του 1965.[7]

Αντικανονική απομάκρυνση Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Β'

Για την ανάρρηση του Ιερώνυμου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο προηγήθηκε η αντικανονική απομάκρυνση του τότε αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου από τη χούντα και τα ανάκτορα. Η ανατροπή του αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου διευκολύνθηκε από το ότι ο ίδιος ήταν ηλικιωμένος. Συγκεκριμένα τη Μεγάλη Παρασκευή, 28 Απριλίου 1967, κατά την περιφορά του Επιταφίου, ο Χρυσόστομος πιέστηκε να επιβιβαστεί σε αυτοκίνητο που τον μετέφερε στο σπίτι του. Λίγο αργότερα, κάποιοι που ισχυρίστηκαν ότι είναι γιατροί, συνοδευόμενοι από νοσοκόμες και αστυνομικούς, τον επισκέφτηκαν και του ζήτησαν να ετοιμαστεί για εισαγωγή στο νοσοκομείο. Παρά τη σθεναρή άρνησή του και τη διαβεβαίωση του προσωπικού του γιατρού, Δημητρίου Καπνιά, ότι δεν είχε πρόβλημα υγείας, οι αυτόκλητοι επισκέπτες αρνήθηκαν να αποχωρήσουν χωρίς τον Χρυσόστομο, μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου, οπότε τον ανάγκασαν να τους ακολουθήσει στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Ωστόσο -και παρά τις πιέσεις- ο Χρυσόστομος αρνήθηκε να παραιτηθεί και εξαναγκάστηκε να παραμείνει στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού για περισσότερο από ένα μήνα, χωρίς να είναι ασθενής[8]. Σε επιστολή του προς τον τότε βασιλιά, ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος δήλωνε την πλήρη άρνησή του να παραιτηθεί, «…αρνούμαι διαρρήδην να γίνω παραβάτης θείων προσταγμάτων διότι θα είμαι ρίψασπις και προδότης και επίορκος, και υπό τοιαύτας συνθήκας δε θα θελήσω ποτέ [...] να καλύψω εξ αισχύνης το πρόσωπό μου. Αν η εκκλησία και η πολιτεία θελήσει ούτως ή άλλως, είτε κανονικώς είτε νομίμως να επιβάλει μίαν λύσιν, αντίθετον προς τας πεποιθήσεις μου, εγώ ου δύναμαι εμποδίσαι αυτήν και θα έχω να δικαιολογηθώ ενώπιον του δικαίου Κριτού ότι βία και δυναστεία υπέκυψα, αλλά και μετά διαμαρτυριών ενώπιον θεού και ανθρώπων» [9]

Ανάρρηση στον αρχιεπισκοπικό θρόνο

Στις 10 Μαΐου 1967 η δικτατορική κυβέρνηση Κόλλια, προχώρησε στη θέσπιση του αναγκαστικού νόμου 3/1967 με τον οποίο ανέτρεψε το υφιστάμενο από το 1923 κανονικό εκκλησιαστικό καθεστώς, επιβάλλοντας τη σύσταση αριστίνδην Ιεράς Συνόδου για εκλογή νέου αρχιεπισκόπου και την επόμενη μέρα ο υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων Καλαμποκιάς κήρυξε τον αρχιεπισκοπικό θρόνο εν χηρεία, επεκτείνοντας και στον Χρυσόστομο την αντίστοιχη διάταξη του νομοθετικού διατάγματος 4589/1966, που υποχρέωνε σε αποχώρηση τους μητροπολίτες και βοηθούς επισκόπους μόλις αυτοί συμπλήρωναν το ογδοηκοστό έτος της ηλικίας τους.[10]

Ο αρχιμανδρίτης των ανακτόρων και καθηγητής Πανεπιστημίου Ιερώνυμος επιλέχθηκε ως ένας από τους τρεις υποψηφίους που πρότεινε η οκταμελής αριστίνδην Ιερά Σύνοδος στον Κωνσταντίνο, ο οποίος και τον επέλεξε. Η εκλογή του έγινε στις 13 Μαΐου του 1967 υπό την εποπτεία του ίδιου του ισχυρού άνδρα του καθεστώτος Γεωργίου Παπαδόπουλου και του Στυλιανού Παττακού[11] (οι οποίοι από την πλευρά τους προτιμούσαν την εκλογή του μητροπολίτη Καστοριάς Δωροθέου Γιανναρόπουλου[3]) και την επόμενη μέρα χειροτονήθηκε μητροπολίτης.[12] Η ενθρόνισή του πραγματοποιήθηκε στις 17 Μαΐου.

Η εκλογή του προξένησε επιθέσεις και σχόλια, καθώς θεωρήθηκε ευθέως ευνοούμενος της χούντας των συνταγματαρχών και χαρακτηρίστηκε χουντικός, βασιλικός και αντικανονικός. Για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε η ενθρόνιση του Ιερωνύμου, είναι χαρακτηριστική η εισήγηση του μητροπολίτη Κορίνθου Παντελεήμονος στην Έκτακτη Πολυμελή Σύνοδο στις 5 Μαρτίου του 1974: «Εκ των μέχρι τούδε λεχθέντων συνάγεται ότι η άνοδος του Ιερωνύμου εις τον αρχιεπισκοπικόν θρόνον υπήρξε πάντη ανώμαλος και άκρως αντικανονική, επί πλέον πάσχουσα και εκ της χρησιμοποιήσεως δι’ αυτήν κοσμικών αρχόντων».[13][14]

Δράση ως αρχιεπίσκοπος

Κατά την περίοδο της αρχιερατείας του απομακρύνθηκαν αντικανονικά πολλοί επίσκοποι και μητροπολίτες όπως οι Θεσσαλονίκης Παντελεήμων Παπαγεωργίου, Αττικής και Μεγαρίδος Ιάκωβος Βαβανάτσος και Σιδηροκάστρου Βασίλειος Μαγκριώτης. Επίσης εξωθήθηκαν σε παραιτήσεις οι μητροπολίτες Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων Κύριλλος Καρμπαλιώτης, Δημητριάδος Δαμασκηνός Χατζόπουλος, Ελασσόνος Ιάκωβος Μακρυγιάννης, Παραμυθίας Τίτος Ματθαιάκης και Λαρίσης Ιάκωβος Σχίζας κ.ά.[15] Με αυτόν τον τρόπο η χούντα των συνταγματαρχών κατάφερε να απομακρύνει αφενός επισκόπους που δεν είχαν διάθεση συνεργασίας με το δικτατορικό καθεστώς και αφετέρου, στις κενές θέσεις που δημιουργήθηκαν, να τοποθετήσει νέους μητροπολίτες φιλικά διακείμενους προς αυτήν. Μάλιστα, όλοι σχεδόν οι νέοι μητροπολίτες που εξελέγησαν από την αντικανονική Σύνοδο, είχαν δύο κοινά χαρακτηριστικά: προέρχονταν από τις παραεκκλησιαστικές οργανώσεις «Ζωή» και «Σωτήρ» και στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου είχαν υπηρετήσει ως στρατιωτικοί ιερείς-ιεροκήρυκες.[16]

Σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας ο Ιερώνυμος υπήρξε ένας από τους μεσολαβητές μεταξύ του παλατιού και της ηγεσίας της χούντας. Διαβίβαζε μάλιστα τα προσωπικά μηνύματα του Παπαδόπουλου και δεχόταν τις απαντήσεις του τότε βασιλιά Κωνσταντίνου.[17]

Παράλληλα, του πιστώνονται η συστηματική οργάνωση του φιλανθρωπικού έργου της εκκλησίας και η τόνωση της εκκλησιαστικής δραστηριότητας.[18] Μεταξύ άλλων, μερίμνησε για την ίδρυση του Διορθοδόξου Κέντρου Πεντέλης, του Ιεραποστολικού Κέντρου, νοσοκομείων κληρικών, την αναδιοργάνωση της υπηρεσίας της «Χριστιανικής Αλληλεγγύης», την ανάπτυξη των κατηχητικών σχολείων κ.ά.[7][19] Επίσης προώθησε τη χρήση κινητού ναού για τους παραθεριστές.[20]

Κρίση με το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών

Μετά από επίσημα και ανεπίσημα διαβήματα, δημοσιεύματα του ξένου Τύπου στηλιτευτικά των μέτρων της Δικτατορίας, στις 17 Νοεμβρίου του 1967 ο διευθυντής της Εκκλησιαστικής Επιτροπής για Διεθνή Θέματα (Commission of the Churches on International Affairs), Δρ. Φρέντερικ Νόλντε (Frederick Nolde) έστειλε επιστολή στον τότε Έλληνα πρωθυπουργό, με την οποία του ανέφερε πως Έλληνες μετανάστες εργάτες είχαν απειληθεί από όργανα του καθεστώτος, σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες της Διεθνούς Αμνηστίας. Στις αρχές του 1968 η Εκτελεστική Επιτροπή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών, αφού έλαβε το παραπάνω υπόμνημα του Νόλντε, ζήτησε να επισκεφθεί και να συναντήσει στην Ελλάδα εκπροσώπους της Ελληνικής Κυβέρνησης και της Αρχιεπισκοπής. Ο τότε αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος όμως δεν έδωσε συνέχεια, και δεν διευκόλυνε την επίσκεψη του Γενικού Γραμματέα του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (ΠΣΕ), μια επίσκεψη με ιδιαίτερο συμβολισμό και διεθνή αντίκτυπο. Ο καθηγητής Νικόλαος Ζαχαρόπουλος αναφέρει ότι μετά από αρκετό χρονικό διάστημα ο Γενικός Γραμματέας του ΠΣΕ ήλθε στην Ελλάδα αεροπορικώς, αλλά οι Ελληνικές αρχές δεν του επέτρεψαν αρχικά την είσοδο στην χώρα. Μετά δύο ώρες του επετράπη.[21] Στις 4 με 20 Ιουλίου 1968 θα πραγματοποιείτο στην Ουψάλα της Σουηδίας η Δ΄ Γενική Συνέλευση του ΠΣΕ η Ελλαδική Εκκλησία όμως αρνήθηκε να αποστείλει αντιπροσώπους λόγω των τεταμένων σχέσεων Ελλάδας και Σουηδίας την περίοδο εκείνη. Επίσης ο Ιερώνυμος επικαλέστηκε την ανάμιξη του ΠΣΕ στη σχεδίαση του νέου Συντάγματος της χώρας. Έτσι όμως, ο Ιερώνυμος γινόταν «φερέφωνο της Δικτατορίας».[22] Ο Νικόλαος Ζαχαρόπουλος επισημαίνει πως η αποχή της Ελλαδικής Εκκλησίας από τις εργασίες της Συνέλευσης συνδεόταν και με τη θεματολογία της, που μεταξύ άλλων αφορούσε και την «κοινωνική και πολιτική δικαιοσύνη», κάτι που θα δυσχέραινε την Ελληνική αντιπροσωπεία.[23]

Επίσης ο Ιερώνυμος αρνήθηκε να παραλάβει οικονομική βοήθεια που το ΠΣΕ έστελνε για τους σεισμόπληκτους των Ιονίων νήσων, γιατί θα υποχρεωνόταν να ευχαριστήσει έναν οργανισμό που ασκούσε κριτική στη Δικτατορία. Στα τέλη του 1968 ο ΓΓ του ΠΣΕ, μετά από έκκληση της «οικουμενικής ομάδας» της πόλης Κρίφτελ της Δυτικής Γερμανίας, έστειλε προσωπικό και ανεπίσημο διάβημα προς τον Ιερώνυμο, με το οποίο τον καλούσε να παρέμβει με σκοπό την αποτροπή των θανατικών εκτελέσεων των Ελευθέριου Βερυβάκη και Αλέξανδρου Παναγούλη. Ο Ιερώνυμος απάντησε χαρακτηρίζοντας την επιστολή αυτή, «παρέμβαση στα πολιτικά πράγματα της χώρας» και «επέμβαση υπέρ δολοφόνων».[24]

Παραίτηση και τελευταία χρόνια

Στις 25 Νοεμβρίου του 1973, όπου εκδηλώθηκε νέο πραξικόπημα που κατέλυσε την τότε δικτατορική κυβέρνηση του Σπύρου Μαρκεζίνη, κατόπιν προσκλήσεως του Δημητρίου Ιωαννίδη, ο Μητροπολίτης Ιωαννίων Σεραφείμ προσήλθε από τα Ιωάννινα στην Αθήνα και όρκισε, κατά σαφή παράβαση της κείμενης νομοθεσίας που ορίζεται από το Κανονικό Δίκαιο, Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη και στη συνέχεια την κυβέρνηση Αδαμαντίου Ανδρουτσόπουλου 1973. Η ιεροπραξία αυτή της ορκωμοσίας πραγματοποιήθηκε[25] χωρίς την άδεια του Αρχιεπισκόπου και συνιστά[25] το κανονικό αδίκημα της εισπηδήσεως, το οποίο και τιμωρείται από τους ιερούς κανόνες της Εκκλησίας. Στα πλαίσια αυτά ο τότε Αρχιεπίσκοπος με έγγραφό του προς τη Σύνοδο κατήγγειλε[25] την κανονική παράβαση και ζήτησε την επιβολή των σχετικών ποινών.

Τον Δεκέμβριο του 1973, υπέβαλε την παραίτησή του και αποσύρθηκε[26] στη γενέτειρά του, τα Υστέρνια της Τήνου. Τον Αύγουστο του 1987 έπαθε ημιπληγία. Απεβίωσε στις 15 Νοεμβρίου του 1988. Κηδεύτηκε σαν κανονικός Αρχιεπίσκοπος πρώην Αθηνών και πάσης Ελλάδος στην Ιερά Μονή Ασωμάτων Πετράκη και ετάφη στην Τήνο.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι - Βιβλιογραφία

Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Κοτσώνης
Η «συγγνώμη» της Εκκλησίας για την Επταετία, Ναυπάκτου Ιεροθέου, «Ελευθεροτυπία», 28/05/2001
Δημοσθένη Κούκουνα, Η Εκκλησία της Ελλάδος από τον Δαμασκηνό στον Χριστόδουλο, 1941-2007, Εκδόσεις Μέτρον, 2007, Αθήνα
Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο, Τελετή χειροτονίας ως Επισκόπου του νέου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου παρουσία του Βασιλιά Κωνσταντίνου στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών 14/05/1967

Σημειώσεις

Σύγχρονος Εγκυκλοπαιδεία Ελευθερουδάκη. 15ος (πέμπτη έκδοση). Αθήναι: Εγκυκλοπαιδικαί Εκδόσεις Ν. Νίκας και ΣΙΑ Ε.Ε. 1964, σελ. 799.
Ο Εφημέριος, 15 Μαΐου - 11 Ιουνίου 1967, σελ. 482-483.
Κονιδάρης, Ιωάννης Μ. (7 Ιανουαρίου 2017). «1967: Ο πρώτος Αρχιεπίσκοπος της απριλιανής χούντας». tovima.gr. ΤΟ Βήμα Online. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2018.
Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. 7ος. Αθήναι: Αθαν. Μαρτίνος. 1965, σελ. 919-921.
Αντωνιάδου, Μαρία (14-05-2000). «tovima.gr - Ο εμφύλιος πόλεμος στην Εκκλησία». TO BHMA. Ανακτήθηκε στις 2016-07-06. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |date= (βοήθεια)
Αγγελοπούλου, Αθανασίου Αν. (1998). Εκκλησιαστική Ιστορία. Ιστορία των δομών διοικήσεως και ζωής της Εκκλησίας της Ελλάδος (Εικοστός αιώνας). Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, σελ. 67-68.
μητρ., Ανδρέας Νανάκης (11 Ιουνίου 2017). «Η Εκκλησία της Ελλάδος και η χούντα». kathimerini.gr. Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2018.
Τα ψέματα του τέως για τον Χρυσόστομο - άρθρο της Εφημερίδας των Συντακτών, 18.01.2016
στο Ιωάννης Κονιδάρης, Η δικτατορία του 1967 και η μεταπολίτευση στην Εκκλησία, στο: Εκκλησιαστικά Άτακτα-Άρθρα στο «Βήμα της Κυριακής» 1993-1998, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1999, σελ. 187
Αγγελοπούλου (1998). σελ. 71-72.
Κονιδάρης, Ιωάννης (1999). «Διαπάλη και εναρμόνηση (Ι). Το πραξικόπημα στην Εκκλησία». Εκκλησιαστικά Άτακτα-Άρθρα, Βήμα της Κυριακής (εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα): 94.
Μακεδονία, 14 Μαΐου 1967, σελ. 1.
Αγγελοπούλου (1998). σελ. 108.
Ο Γκλίξμπουργκ και η Εκκλησία - εφημερίδα των Συντακτών 18.01.2016
Αγγελοπούλου (1998). σελ. 113.
Αργυρόπουλος, Ανδρέας (16-11-2012). «Η Θεολογία Μεσοπέλαγα: ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1967-1974». e-theologia.blogspot.com. Ανακτήθηκε στις 2016-07-06. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |date= (βοήθεια)
["Σημειώσεις 1967 - 1977", Λεωνίδα Παπαγου, 1999, ISBN139789607079695]
«Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών: Από το 1833 και εξής». iaath.gr. Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2018.
Αγγελοπούλου (1998). σελ. 97-98.
Και κινητή... εκκλησία!, Ιστορικό Λεύκωμα 1968, σελ. 138, Καθημερινή (1998)
Ζαχαρόπουλος, Νικόλαος (1994). «Πτυχή των σχέσεων Εκκλησίας Ελλάδος και Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών στην περίοδο της Δικτατορίας των συνταγματαρχών», στο: Αντιχάρισμα στη μνήμη Ιωάννου Κ.Παπαζαχαρίου. Α΄. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, σελ. 177-178.
Νικόλαος Ζαχαρόπουλος, ό.π., σελ. 179
Νικόλαος Ζαχαρόπουλος, ό.π., σελ. 186
Νικόλαος Ζαχαρόπουλος, ό.π., σελ. 182-183
Κονιδάρης, Ιωάννης (1994). Η διαπάλη νομιμότητας και κανονικότητας και η θεμελίωση της εναρμονίσεώς τους. Αθήνα: εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ. 118. ISBN 978-960-232-170-6.
Στο κείμενο της παραίτησής του ανέφερε: «Απομακρύνομαι, τέλος, εκ της ενεργού υπηρεσίας, διότι ένεκα των συνεχών κατ' εμού επιθέσεων, μου ήτο αδύνατον να απασχολούμαι εν τη Εκκλησία δημιουργικώς».

Προηγούμενος: Χρυσόστομος Β΄

Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος 1967-1973

Επόμενος: Σεραφείμ

Προκαθήμενοι της Εκκλησίας της Ελλάδος

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License

Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Α´

.