Ο Θεόδωρος Γαζής (περ. 1398 - 1475), ο επονομαζόμενος Θεσσαλονικεύς[9] ή Thessalonicensis[10] στα λατινικά, ήταν Έλληνας ουμανιστής[11], μεταφραστής του Αριστοτέλη, επιστήμονας και λόγιος του 15ου αιώνα.
Βιογραφικά στοιχεία
Πρώτα χρόνια και σπουδές στην Κωνσταντινούπολη
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη γύρω στο 1398, κατ' άλλους περί το 1410. Σπούδασε περί το 1422/23 στην Κωνσταντινούπολη, όπου γνώρισε τον Ιταλό λόγιο Φραγκίσκο Φίλελφο και διακρίθηκε για την πολυμάθεια και τις ικανότητές του. Μετά την υπό των Τούρκων άλωση της πατρίδας του Θεσσαλονίκης(1430) και πριν το 1441 πήγε στην Ιταλία, πιθανώς λόγω του αποκλεισμού των ενωτικών από τη δημόσια ζωή, παίρνοντας μαζί του πολλά ελληνικά χειρόγραφα. Δεν αποκλείεται να παραβρέθηκε στη Σύνοδο Φερράρας Φλωρεντίας το 1438/9.
Στην Παβία, το Μιλάνο και τη Μάντοβα
Αρχικά έφτασε στη Σικελία, απο κει στην Πίζα και τελικά στην Παβία με στόχο να σπουδάσει ιατρική, αν κι ακόμα δεν ήξερε ιταλικά. Το 1442 τον βρίσκουμε στο Μιλάνο, όπου εργάστηκε σαν αντιγραφέας της Ιλιάδας κι άλλων ελληνικών εργων κοντά στον παλιό του φίλο Φίλελφο, ενώ αφιέρωσε μια ελεγεία στον Κυριακό τον Αγκωνίτη. Κατόπιν, το 1443 στη Μάντοβα έμαθε καλύτερα τη Λατινική γλώσσα από τον ονομαστό δάσκαλο Βιτορίνο ντα Φέλτρε, δίδαξε και συνεισέφερε στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων, συνεχίζοντας την παράδοση που είχε πριν από αυτόν ξεκινήσει ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς. Βέβαιο είναι ότι σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Φερράρα ιατρική, φιλοσοφία, θεολογία και φυσικές επιστήμες. Τότε γνώρισε και το λόγιο και μακροχρόνιο συνεργάτη του Giovanni Andrea Bussi.
Στη Φερράρα
Ο Γαζής, αφού δίδαξε τα Ελληνικά γράμματα στη Μάντοβα και Σιένα της Τοσκάνης προσκλήθηκε και μετακόμισε το 1446 στη Φερράρα από το φιλέλληνα λόγιο Τζιοβάνι Αουρίσπα, ως καθηγητής ελληνικών στο πανδιδακτήριο της πόλης. Επίσης συνέχισε τις σπουδές της ιατρικής, ενώ διακρίθηκε με τον τίτλο rettore degli artisti το 1448–1449. Προσκλήθηκε και στη Φλωρεντία αλλά αρνήθηκε γράφοντας τον Ιούλιο του 1447 οτι σύντομα θα θελε να επιστρέψει στην πατρίδα του (πιθανώς την Κωνσταντινούπολη, αφού δε μπορούσε να πάει στη Θεσσαλονίκη). Στη Φερράρα συνέγραψε γραμματική της ελληνικής, που εκτύπωσε ο Άλδος Μανούτιος το 1495 στη Βενετία. Έλαβε τέτοια αγάπη από τους μαθητές του, που όταν έφυγε, όποιος περνούσε από το σπίτι όπου είχε κατοικήσει, έβγαζε από σεβασμό το καπέλο του[12].
Ο Γαζής απεικονιζόμενος από τον Μποτιτσέλι.[8]
Στη Ρώμη
Το 1449 προσκλήθηκε στη Ρώμη από τον προστάτη της Παιδείας Πάπα Νικόλαο Ε', δέχθηκε κι έφτασε στις αρχές του 1450. Μπήκε αμέσως στον κύκλο λογίων του καρδινάλιου Βησσαρίωνα του Τραπεζούντιου κι ασχολήθηκε αρχικά με τη μετάφραση Ελλήνων συγγραφέων και ιδίως του Θεόφραστου και του Αριστοτέλη (Το έργο "Προβλήματα" αν και σήμερα πια αμφισβητείται οτι ειναι πράγματι γραμμένο από το Σταγειρίτη φιλόσοφο), βελτιώνοντας τις υπάρχουσες βιαστικές διατυπώσεις του Βησσαρίωνα, που έφυγε για τη Μπολόνια σαν επίσκοπος. Διατήρησε μακροχρόνια φιλία κι αλληλογραφία με το Φίλελφο, που τότε του ζήτησε μ επιστολή του τα Λακωνικά του Πλουτάρχου. Τον Οκτώβρη του 1451 μετέφρασε την επιστολή του πάπα προς τον Κωνσταντίνο ΙΑ' Παλαιολόγο, με την οποία ζητούσε να τεθεί σε εφαρμογή ή Ένωση των εκκλησιών και να αποκατασταθεί στο θρόνο ο Πατριάρχης Γρηγόριος Γ' Μαμμής, που ήδη τον Αύγουστο είχε καταφύγει στη Ρώμη μετά την καθαίρεσή του.
Το 1454 του επιτέθηκε με επιστολή ο λόγιος Γεώργιο Τραπεζούντιο, εξηγώντας οτι είχε ήδη μεταφράσει τα Προβλήματα του Αριστοτέλη κι ο Γαζής δεν έπρεπε να δεχτεί. Ο Γαζής απάντησε εκτενώς το 1456 δικαιολογώντας την επιλογή του.
Στη Νάπολη
Μετά τον θάνατο του Νικολάου Ε', το 1456 ο Γαζής πήγε στο βασιλιά της Νάπολης και τότε σύμμαχο του Πάπα Αλφόνσο Ε' της Αραγωνίας, που τον δέχτηκε ευμενώς στη μεταφραστική του υπηρεσία. Απο κει έλαβε μέρος και στη διαμάχη που χε ξεσπάσει στη Ρώμη ανάμεσα σε Πλατωνικούς κι Αριστοτελικούς, μετά τις ομιλίες του Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνα στη Φλωρεντία το 1439 κι ενεπλάκη σε γραπτή διαμάχη με το Μιχαήλο Αποστόλη. Ωστόσο μετά από ούτε δυο χρόνια πέθανε ο βασιλιάς(1458).O Γαζής ξαναέφυγε περί το 1459/60 κι αποσύρθηκε νότια στην Καμπανία στη μονή San Giovanni a Piro της επαρχίας Policastro που ανήκε στην ποιμαντική δικαιοδοσία του καρδιναλίου Βησσαρίωνα[13] ασκώντας διοικητικά καθήκοντα. Για λίγο καιρό έμεινε και στο νότιο άκρο της Ιταλίας, το Gerace κοντά στον επίσκοπο Αθανάσιο Χαλκιόπουλο, σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του Κωνσταντίνου Λάσκαρι.
Επιστροφή στη Ρώμη
Το 1467 επέστρεψε στη Ρώμη κι εργάστηκε και πάλι γράφοντας και μεταφράζοντας περιστασιακά στην υπηρεσία του Giovanni Andrea Bussi. Εκεί συνεχίστηκε η διαμάχη του με τον Γεώργιο Τραπεζούντιο αλλά κι η εγκάρδια φιλική αλληλογραφία με το Βησσαρίωνα και το Φίλελφο. Μετά το 1471 ο νέος Πάπας Σίξτος Δ', του πρόσφερε εργασία στην Καλαβρία, αλλά ο Γαζής την αρνήθηκε προτιμώντας την παραμονή του στη Ρώμη, όπου δίδασκε ελληνικά και συνέχισε να μεταφράζει ελληνικά έργα στα λατινικά. Ο Βησσαρίων όμως έλειπε συχνά στη Βενετία και δεν έβρισκε εύκολα πια δουλειές, ενώ μετά το θάνατό του (1472) η οικονομική κατάστασή του επιδεινώθηκε.
Ο Κων. Σάθας διηγείται ότι μια φορά ο Γαζής μετέφρασε το Περί Ζώων του Αριστοτέλη, κι αποφάσισε να το χρυσοδέσει για να ευχαριστήσει τον πάπα και να του το προσφέρει με αφιερωτική επιστολή. Όταν το έλαβε ο πάπας τον ρώτησε, πόσο του κόστισε να το χρυσοδέσει. Ο Γαζής απάντησε τετρακόσια χρυσά φλουριά. Τότε ο Πάπας είπε και τον πλήρωσαν μόνο πενήντα. Ο Γαζής απογοητεύτηκε από την αχαριστία και μονολόγησε "Ας φύγωμεν εντεύθεν, επειδή κι ο άριστος σίτος είναι ρυπαρός εις τας ρίνας των παχέων όνων". Θεωρώντας ότι ο νέος πάπας δεν εκτιμά την εργασία του αποφάσισε, αν και πάμφτωχος να εγκαταλείψει οριστικά τη Ρώμη, περί το 1474.
Τελευταία χρόνια
Επέστρεψε πρώτα στην αγαπημένη του Φερράρα όπου τον συνέτρεξε πρώτα ο δούκας Έρκολε Α' των Έστε, αλλά λίγο μετά επέστρεψε στη μονή Σαν Τζιοβάνι α Πίρο στη νότια Καμπανία. Εκεί άφησε την τελευταία του πνοή, πιθανότατα το 1476 ή 1475[13].
Τα βιβλία του κληρονόμησε ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης με εξαίρεση τη Γεωγραφία του Στράβωνα που την άφησε στον Ανδρόνικο Κάλλιστο.
Επίγραμμα προς τιμήν του συνέγραψε ο Ιταλός λόγιος Άντζελο Πολιτσιάνο.
Historia plantarum
Έργα του
Γραμματική Ελληνική (Παρίσι, 1516)
Περί μηνών
Περί αρχαιογονίας Τούρκων (Βασιλεία 1556)
Παράφρασις Βατραχομυομαχίας Ομήρου
Παράφρασις Ιλιάδας Ομήρου
Περί Αριστοτέλους και Πλάτωνος
Περί εκουσίου και ακουσίου
Υπομνήματα εις Φιλοστράτου
Επιστολαί προς Ψημλητριον Σζουρόπουλον
Habentur hoc volumine haec Theodoro Gaza interprete Aristoteles de nature animalium lib IX
Aeliani de instrumentis aciebus libram
Dionysii Halicarnassei, de oratione nuptiali, et natalitia praecept
Chrysostomi de incomprehensibus dei natura homiliae V
Aphorismi Hippocratis
Μετάφραση από του Λατινικού εις το Ελληνικό Κικέρωνος
Θεόδωρος Γαζής , Udine, Biblioteca Arcivescovile, 258, fol. 24r
και άλλα
Παραπομπές
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. 11882497X. Ανακτήθηκε στις 16 Οκτωβρίου 2015.
Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) BnF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11994226x. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
(Αγγλικά) Post-Reformation Digital Library. 5105. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. gaza-theodoros. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
«Gran Enciclopèdia Catalana» (Καταλανικά) Grup Enciclopèdia Catalana. 0029517.
Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) BnF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11994226x. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
Ανακτήθηκε στις 20 Ιουνίου 2019.
Soudavar, Abolala (2008). Decoding old masters: patrons, princes and enigmatic paintings of the 15th century. I.B.Tauris. σελ. 47. ISBN 1845116585. "Sylvia Ronchey has identified two portraits of Theodore of Gaza, one with a white beard among the Medici retinue (fig. 84a) and the other with a black beard in a Botticelli painting at the Uffizi (fig. 84b)"
Geanakoplos, Deno John (1989). Constantinople and the West: essays on the late Byzantine (Palaeologan) and Italian Renaissances and the Byzantine and Roman churches. Univ of Wisconsin Press. σελ. 69. ISBN 0299118843. "That Gaza was born in Thessalonica seems clear from the epithet Thessalonicensis (in Latin) or Thessalonikeus (in Greek) found in his own treaties as well as those of Italian humanists."
Coates, Alan; και άλλοι. (2005). A Catalogue of Books Printed in the Fifteenth Century now in the Bodleian Library. Oxford University Press. σελ. 236. ISBN 0199519056. "Theodorus Graecus Thessalonicensis" Text "ie Theodorus Gaza " ignored (βοήθεια)CS1 maint: Explicit use of et al. (link)
Wollock, Jeffrey (1997). The noblest animate motion: speech, physiology and medicine in pre-Cartesian linguistic thought. J. Benjamins Pub. σελ. 77. ISBN 9027245711. "Soon afterward, another Greek Humanist, Theodore Gaza (1398-1478), warmly supported by Cardinal Bessarion (1403-ca.l472), was called in to retranslate the Problems and a number of other texts of Aristotle."
Sathas, Kōnstantinos N. (1960). Neoellēnikē philologia : viographia tōn en tois grammasi dialampsantōn Hellen̄ōn, apo tēs katalyseōs tēs Vyzantinēs Autokratorias mechri tēs Hellēnikēs ethnegersias (1453-1821). En Athēnais : I. Chiōtellē.
«GAZA, Teodoro in "Dizionario Biografico"». www.treccani.it (στα Ιταλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 24 Απριλίου 2019.
Πηγές
Κωνσταντίνος Σάθας (1868). Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας 1453-1821. Αθήνα: Τυπογραφείο Τέκνων Ανδρέου Κορομηλά. Ανακτήθηκε στις 5 Απριλίου 2010.
Γκιάλας, Αθανάσιος: Η ελληνική ιατρική και οι Έλληνες ιατροί από της Αλώσεως μέχρι της Εθνεγερσίας, Αθήναι 1979
https://web.archive.org/web/20190424182851/http://www.treccani.it/enciclopedia/teodoro-gaza_(Dizionario-Biografico)/
Επιπλέον βιβλιογρφαφία
Παπαδημητρίου Παν. Γ., «Θεοδώρου Γαζῆ Oratio de Litteris Graecis. Ένας βυζαντινός λόγιος εγκωμιάζει τα ελληνικά γράμματα στη Φεράρα του Leonello D’Este», Θησαυρίσματα / Thesaurismata, τομ. 30 (2000), σελ.241-275
Γαζή, Έφη
Γαζής, Ανδρέας
Γαζής, Άνθιμος
Γαζής, Αντώνιος
Γαζής , Γεώργιος
Γαζής , Θεόδωρος
Γαζής, Νικόλαος
Γαζής, Παναγιώτης
Γαζής, Σπυρίδων
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
