Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (Αθήνα, 1867 - 1 Νοεμβρίου 1911)[1] ήταν Έλληνας θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος και ποιητής, καθώς και ο ιδρυτής της Νέας Σκηνής,
Πέρασε αρκετά χρόνια στη Βιέννη, όπου έγινε δάσκαλος της Ελισάβετ της Βαυαρίας και στενός της φίλος. Έγραψε γι' αυτήν, Το βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ, το πιο γνωστό του έργο, όπου εξιστορούσε τη φιλία του με την Αυτοκράτειρα. Μετά το θάνατό της, επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου δημιούργησε τον πρώτο σύγχρονο θεατρικό οργανισμό, τη Νέα Σκηνή, και συνέβαλε καίρια και ουσιαστικά στην ανανέωση της ελληνικής θεατρικής σκηνής και στον εκσυχρονισμό της. Κατά τη διάρκεια της οκτάχρονης παρουσίας της, ανέβασε τα σπουδαιότερα έργα του καιρού του και δίδαξε υποκριτική στους ηθοποιούς που αργότερα θα γίνονταν οι πιο σημαντικοί στο ελληνικό θέατρο. Έγραψε, επίσης, το μυθιστόρημα Η κερένια κούκλα.
Βιογραφικά στοιχεία
Η οικογένεια Χρηστομάνου καταγόταν από το Μελένικο της Μακεδονίας, στους πρόποδες του Ανατολικού Ορβήλου (που ενσωματώθηκε στη Βουλγαρία κατά τον Α' Βαλκανικό πόλεμο), με απώτερη καταγωγή από την Κατράνιτσα (Πύργοι) Εορδαίας[2] Οι Χρηστομάνοι ήταν ιστορική οικογένεια της περιοχής που πλούτισε ασχολούμενη με το εμπόριο με τις γειτονικές χώρες και, κυρίως, με την Αυστροουγγαρία.
Ο πατέρας του, Αναστάσιος Χρηστομάνος (1841-1906), γεννημένος στη Βιέννη, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1862 και υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο και στο Πολυτεχνείο της Αθήνας.
Η μητέρα του, Αθηνά Χρηστομάνου, ήταν κόρη του Βαυαρού αρχίατρου Λιντερμάγιερ και της Αθηνάς Μπενιζέλου, προερχόμενη έτσι από μια παλιά αριστοκρατική οικογένεια των Αθηνών.
Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος γεννήθηκε στην Αθήνα, τον Αύγουστο του 1867.
Σε ηλικία 4 χρονών, το 1871 υπέστη ένα μοιραίο για την αρτιμέλεια και την γενικότερη υγεία του ατύχημα, καθώς έπεσε από τις σκάλες της ταράτσας -από αμέλεια της υπηρέτριας που τον πρόσεχε - και τραυματίστηκε στην σπονδυλική του στήλη. Οι γιατροί της Βιέννης, όπου τον μετέφεραν οι αναστατωμένοι γονείς του, πρότειναν ενός χρόνου ακινησία και γύψο γύρω από το μικρό κορμί του. Αυτή η θεραπεία τελικά δεν έγινε και το παιδί μεγάλωσε υποφέροντας συνεχώς από πόνους και με μόνιμα κυρτωμένη (κύφωση) πλέον την σπονδυλική του στήλη. Μεγάλωσε, θλιμμένος και αποτραβηγμένος, αντιμετωπίζοντας και την κοροϊδία των συμμαθητών του, που τον φώναζαν “καμπούρη”. [3] Τελικά, εγκατέλειψε το σχολείο και μορφώθηκε με δασκάλους στο σπίτι του.
Ήταν ευφυέστατος και σε ηλικία 17 χρόνων μιλούσε ήδη αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά.
Τελείωσε το Γυμνάσιο και το 1884 γράφτηκε στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτή την περίοδο γράφει και εκδίδει την πρώτη του μελέτη, Γενεαλογικά μελετήματα: το γένος Λίμποβα, όπου καταγράφει το γενεαλογικό του δέντρο.
Τα χρόνια της Βιέννης
Πορτρέτο της Σίσυ του 1899 (της Gyula Benczúr)
Το 1888, -εγκαταλείποντας την ιατρική- φεύγει μαζί με τον αδελφό του Αντώνη για την Βιέννη, και εγγράφεται στην εκεί Φιλοσοφική σχολή. Το 1891 αποφοιτά από το Πανεπιστήμιο του Ίνσμπρουκ με το πτυχίο του διδάκτορα , ενώ συγχρόνως γίνεται δάσκαλος των Ελληνικών της αυτοκράτειρας Ελισάβετ. Ο μεταφραστής του στα γαλλικά Μωρίς Μπαρρές έγραψε -με ποιητική διάθεση- γι' αυτήν τη συνάντηση:
...ήταν ένας νέος Αθηναίος φοιτητής που μελετούσε όλην την ημέρα ίσα μ' αργά το απόβραδο σε μια μελαγχολική πολυκατοικία κάποιου προάστειου της Βιέννης. Μονάχος εκεί που ξεφύλλιζε λατινικά κείμενα για τη διδακτορική του διατριβή, ονειρευόταν και κάποτε κι αναστέναζε. Όταν έπεφτε το βράδυ, ένα κοτσύφι ερχόταν και ακουμπούσε στην αντικρινή στέγη κι ετραγουδούσε, τραγουδούσε ως που το σκοτάδι έσβυνε το μικρούλι του σχήμα και τη γλυκόλαλη φωνούλα του. Και να που μια φορά της κατέβηκε της Αυτοκρατόρισσας να μάθει ελληνικά και θέλησε έναν νέο Έλληνα να την ακολουθάη στους περιπάτους της. Της είπαν τότε για το φοιτητή. Κι εκείνη έστειλε αμέσως μια χρυσή καρότσα και τον πήρε στο παλάτι της... [4]
Το 1895 όταν παίρνει την αυστριακή υπηκοότητα αναγορεύεται -με τη μεσολάβηση της Αυτοκράτειρας- Βαρώνος και Ιππότης του Τάγματος Φραγκίσκου Ιωσήφ. Το 1895 επίσης εκλέχθηκε λέκτορας στη Φιλοσοφική Σχολή της Βιέννης και καθηγητής Νέων Ελληνικών στο Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών. [5] Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του κοντά στην αυτοκράτειρα, δημοσιογραφούσε τακτικά στην μεγαλύτερη εφημερίδα της Βιέννης, την “Neue Freie Presse”.
Το 1898 κυκλοφόρησε στη Βιέννη και στα γερμανικά Το βιβλίο της αυτοκράτειρας Ελισάβετ - Φύλλα Ημερολογίου. Η βασιλική Αυλή όμως, που δεν επιθυμούσε καθόλου να γίνει γνωστό οτιδήποτε από το βασιλικό περιβάλλον στο ευρύτερο κοινό, δυσαρεστήθηκε μαζί του. Η αυστριακή λογοκρισία απαγόρευσε την κυκλοφορία του βιβλίου,η εφημερίδα διέκοψε τη συνεργασία μαζί του, και του υπέδειξαν οτι δεν ήταν πια ευπρόσδεκτος στη χώρα τους. Στις αρχές του 1901 ύστερα από περιπλάνηση στην φιλολογική και θεατρική Ευρώπη εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα.
Η επιστροφή στην Αθήνα και η Νέα Σκηνή
Στην Αθήνα θα γίνει ιδρυτής του θιάσου Νέα Σκηνή και θα επηρεάσει βαθιά την εξέλιξη του νεοελληνικού θεάτρου εισάγοντας για πρώτη φορά την έννοια του σκηνοθέτη (παράλληλα με τον Θωμά Οικονόμου του Βασιλικού Θεάτρου). Αναφέρεται μάλιστα ότι το πρακτικό της ίδρυσης της Νέας Σκηνής διαβάστηκε από τον ίδιο στο Θέατρο του Διονύσου την 27η Φεβρουαρίου του 1901 μπροστά σε επιφανείς λογοτέχνες -μεταξύ των οποίων διακρίνουμε τους Κωστή Παλαμά, Παύλο Νιρβάνα και Γρηγόριο Ξενόπουλο- που το προσυπέγραψαν. Ο Χρηστομάνος για τα επόμενα χρόνια θα αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι, στο θέατρό του. Θα δώσει τις ώρες του, την υγεία του, την περιουσία του για το θέατρο. Θα γίνει ο σκηνοθέτης, ο σκηνογράφος, ο υποβολέας, ο ηθοποιός, ο θεατρώνης και θα καταφέρει τελικά, με την ακούραστη ιδιοσυγκρασία του, να δώσει θαυμάσιες παραστάσεις σε έργα του σύγχρονου δραματολογίου του καιρού του και θα εξοβελίσει τελειωτικά την καθαρεύουσα, τον ακατάσχετο λυρισμό, το φτιαχτό και υπερβολικό στον τρόπο παιξίματος των ηθοποιών για να δώσει τη θέση τους, στον ρεαλισμό , που ήταν το ζητούμενο του καιρού του.
Η Νέα σκηνή θα αποτελέσει εφαλτήριο για μία νέα γενιά ηθοποιών (Μήτσος Μυράτ, Τηλέμαχος Λεπενιώτης, Άγγελος Χρυσομάλης, Θεώνη Δρακοπούλου -ακόμα και ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός με την αδελφή του Ελένη Πασαγιάννη) με πρωταγωνίστρια τη μεγάλη Κυβέλη, που θα αποτελέσει τη νέα μούσα του Χρηστομάνου. Το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει Ίψεν, Τολστόι, Τουργκένιεφ, Ανρί Μπεκ (τους οποίους μεταφράζει ο ίδιος) τους έλληνες Κορομηλά, Άννινο, Καμπύση, Ξενόπουλο κ.α. Επίσης μεταφράζει και παρουσιάζει για πρώτη φορά τους αρχαίους τραγικούς στη δημοτική (Άλκηστις, Αντιγόνη).
Η Νέα Σκηνή, όμως, δεν ήταν κερδοφόρα. Το πολύ κοινό, που μπορούσε να συντηρεί παραστάσεις, δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για το εκλεκτό μεν, δύσκολο δε, δραματολόγιο. Έτσι, θα αναγκαστεί το 1906, να σταματήσει τη λειτουργία της.
Θα ασχοληθεί πλέον μόνο με το γράψιμο.
Τελευταία χρόνια
Το 1908 έγραψε τα “Τρία φιλιά” δραματικό τρίπρακτο έργο. Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε την ίδια χρονιά από τους διαδόχους του στη Νέα Σκηνή, αλλά ήταν αποτυχία. Επιτυχία έγινε αργότερα, όταν το έπαιξε η Μαρίκα Κοτοπούλη ...που ζωντάνεψε τον κύριο ρόλο με όλη τη δύναμη του ώριμου πια ταλέντου της και δόνησε τη φορτική αλλά και μελωδική του φρασεολογία με τη θέρμη της συναρπαστικής και γοητευτικής της φωνής... [6]. Τον ίδιο χρόνο έγραψε και την Κερένια κούκλα.
Το 1909 έγραψε την τρίπρακτη αθηναϊκή ηθογραφία Κοντορεβυθούλης που ανέβηκε και αυτή απο το θίασο της Κοτοπούλη. Η κωμωδία θεωρήθηκε πορνογραφική για τα δεδομένα της εποχής και «μαξιλαρώθηκε» άγρια. Έτσι, από τότε ο Χρηστομάνος εξαφανίστηκε εντελώς από την αθηναϊκή ζωή.
Η κατάθλιψη, μόνιμη σύντροφος της ζωής του, ξαναεμφανίστηκε, πιο δυνατή αυτή τη φορά.
Σχετικά γράφει η εφημερίδα Εστία της Τετάρτης 2 Νοεμβρίου 1911:
...Εσυνήθιζε τόσο συχνά να λέγει ότι είναι πεθαμένος, ησθάνετο τόσον τραγικήν ευχαρίστησιν να θεωρεί τον εαυτόν του προ καιρού νεκρόν, ώστε χθές, όταν διεδόθη αργά τη νύκτα ότι απέθανεν, οι πρώτοι που το έμαθαν εδέχθησαν την είδησιν με δυσπιστία.
Και όμως ο Χρηστομάνος είχε δίκαιον.
Άν περιεφέρετο ακόμη κάποτε εις τους δρόμους και να από τα βάθη ενός μονίππου διεκρίνετο σπανιώτατα η μυτερή μορφή, με τα ίχνη του πόνου τυπωμένα πάνω της, το βέβαιον είνε, ότι ο Χρηστομάνος είχεν αποθάνη αφ' ότου απεσύρθη από όλα, παρητήθη από παντού, κατεδίκασεν τον εαυτόν εις αποχήν, επήγε να μονάση εις κάποιον σπιτάκι των Πατησίων. Ο άνθρωπος των μεγάλων ιδανικών, της τολμηράς πρωτοβουλίας, της ακροτάτης επιμονής από του συνόλου μέχρις των ελαχίστων λεπτομερειών, ο άνθρωπος των ολίγων σπιθαμών, που εγίνετο γίγας όταν ήθελε να δράση και να επιτύχη, δεν εζούσε πλέον από τη στιγμήν που δεν ήθελε να επιτύχη, που δεν επεθύμει να επιτύχει.
Αν λοιπόν σήμερα, κηδεύομεν ένα σώμα άψυχον, η ψυχή είχε κηδευθή προ πολλού. Την εκήδευσεν ο ίδιος, μόνος του, χωρίς παράπονο, χωρίς διαμαρτυρίαν..... [7]
Πέθανε -από καρδιακό πρόβλημα - την 1η Νοέμβρη του 1911, και κηδεύτηκε στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών.
Απήχηση
Ο βίος του Χρηστομάνου αντιμετωπίζεται συχνά σαν μία ακόμα δοξαστική λεπτομέρεια του μύθου της αυτοκράτειρας Ελισάβετ και περιβάλλεται από το ρομαντικό παραμύθι, όπου ο ευγενής και χτυπημένος από τη μοίρα καμπούρης ερωτεύεται παθιασμένα αλλά πλατωνικά την απρόσιτη βασίλισσά του.
Στην πραγματικότητα ο Χρηστομάνος υπήρξε ο πρώτος Έλληνας που είχε ευρωπαϊκή εκδοτική επιτυχία (με το πολυμεταφρασμένο "Tagebucher"), ενώ θεωρείται ο κατεξοχήν πρωτεργάτης του νεοελληνικού θεάτρου. Η προσπάθεια που έκανε με τη Νέα Σκηνή μνημονεύεται μέχρι τις μέρες μας ως η εκσυγχρονιστική στροφή του θεάτρου μας και η βάση της θεατρικής παιδείας του τόπου. Η γενικότερη συνεισφορά του στο ελληνικό θέατρο παραμένει ανεκτίμητη.
Το μυθιστόρημά του Κερένια κούκλα θα γίνει ταινία το 1916 από τον Μιχάλη Γλητσό (η πρώτη μεταφορά ελληνικού λογοτεχνικού έργου στον κινηματογράφο με πρωταγωνίστρια τη Βιργινία Διαμάντη) και αργότερα σειρά στην ελληνική τηλεόραση. Το 1987 την Κερένια κούκλα διασκεύασε τηλεοπτικά ο συγγραφέας Γιάννης Κανδήλας και παρουσιάστηκε στη ΕΤ-2.[8].
Η προσωπικότητα του Χρηστομάνου και το έργο του συνεχίζουν να προκαλούν ακόμα και σήμερα το ενδιαφέρον λογοτεχνών και ανθρώπων του θεάτρου.
Εργογραφία
Wikisource logo
Στη Βικιθήκη υπάρχει υλικό που έχει σχέση με το θέμα:
Συγγραφέας:Κωνσταντίνος Χρηστομάνος
1887 Το γένος Λίμποβα, γενεαλογική μελέτη
1889-1892 Ιστοριοδιφικαί, αθηναιογραφικαί ανακοινώσεις και επιστολές
1896 Ορφικά τραγούδια ποίηση (γερμανικά) Βιέννη
1898 Η σταχτιά γυναίκα (γερμανικά) ονειρόδραμα, Βιέννη
1898 Το βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ- φύλλα ημερολογίου (γερμανικά) Βιέννη – 1908 (ελληνικά) έκδ.«Φέξη», Αθήναι
1889-1896 άρθρα στη γερμανική εφημερίδα Neue Freie Presse
1901 Η Νέα Σκηνή, Η εισήγησή του - δική του έκδοση
1909 Τα τρία φιλιά, τραγική σονάτα σε τρία μέρη, θέατρο
1911 Η κερένια κούκλα μυθιστόρημα εκδ. «Φέξη» 1911
1931 Τρία ανέκδοτα γράμματα, περιοδικό «Νέα Εστία»
1934 Σοφοκλέους Αντιγόνη (μετάφραση) περιοδικό «Έρευνα», Αλεξάνδρεια
[9]
Βιβλιογραφία
Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος και η εποχή του. 130 χρόνια από τη γέννησή του, Αθήνα, 'Ιδρυμα Γουλανδρή/Χορν-Αιωρία, 1999, ISBN 960-7079-71-Χ
Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος ως δραματογράφος, Βάλτερ Πούχνερ, εκδόσεις Καστανιώτη,1998, ISBN 960-03-1956-1
Ο θείος Κώστας. Η ζωή και το έργο του Κ.Χρηστομάνου, της Μυρτώς Νίλσεν-Γεωργίου, εκδόσεις Καστανιώτη
Επιπλέον υλικό
"Κωνσταντίνος Χρηστομάνος: Έβαλε το ελληνικό θέατρο στον 20ό αιώνα", του Δ.Σπάθη,τα Νέα, 3/11/99
Πληροφορίες από το ΕΚΕΒΙ
"100 χρόνια μεταφραστικού έπους" του Κ. Γεωργουσόπουλου, τα Νέα,10/3/01
"Δύο εστέτ", κριτική του Κ. Γεωργουσόπουλου για παράσταση της Κερένιας κούκλας, τα Νέα,9/6/97
"Η αυλαία πέφτει" του Ανδρέα Στάικου, Αθήνα, Άγρα, 1999, ISBN 960-325-293-Χ (Θεατρικό έργο με ήρωες τον Χρηστομάνο και την αυτοκράτειρα Ελισσάβετ)
Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Παραπομπές
αγγελία θανάτου του Κ. Χρηστομάνου, εφημερίδα "Εμπρός", 2/11/1911 σελ.4.
Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης, Εταιρεία μακεδονικών Σπουδών, "Μια Ελληνική μαρτυρία από τη Βιέννη για τις πρώτες συλλήψεις των συνεργατών του Ρήγα Βελεστινλή", Θεσσαλονίκη, σ. 92
περ. Νέα Εστία, Μιχάλης Ροδάς «Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος και η Νέα Σκηνή», τεύχος 379, σελ.337
Μετάφραση Παύλου Νιρβάνα, για την ελληνική έκδοση του 1909. Νέα Εστία, τεύχος 379, σελ.378
http://www.helioskiosk.gr/resource.ashx?a=d4J7WbjWYqDasU3VqXQgoc7pPk4PiNkM, σελ.13
Νέα Εστία, τ.χ.250. Σελ. 748
εφημ. Εστία, υπογραφη Γ.Τ. 1Η σελ.http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=43182&seg=
RetroDB
http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/showissue.asp?file=62773&code=4455 τεύχος 250, σελ.750
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
