Ο Γεώργιος Γρίβας (Λευκωσία, 6 Ιουνίου 1897 - Λεμεσός, 27 Ιανουαρίου 1974) , γνωστός και με το ψευδώνυμο Διγενής, ήταν Ελληνοκύπριος αξιωματικός του ελληνικού στρατού. Κατά την κατοχή, δημιούργησε την φιλομοναρχική οργάνωση Χ. Μετά την κατοχή, μετέβη στην Κύπρο, όπου οργάνωσε την ΕΟΚΑ, και ηγήθηκε αγώνα των Κυπρίων για την απελευθέρωση από τον Βρετανικό ζυγό και την Ένωση με την Ελλάδα. Μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, το 1971, δημιούργησε την οργάνωση ΕΟΚΑ Β΄, η οποία θεωρείται ευρέως ως τρομοκρατική οργάνωση επειδή στόχευε πολίτες και αστυνομικούς σταθμούς.[1]

Γεώργιος Γρίβας - Διγενής, Γεώργιος Γρίβας - Διγενής,

Γεώργιος Γρίβας - Διγενής

Τα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στις 6 Ιουνίου του 1897 ή στις 23 Μαΐου του 1898 στη Λευκωσία. Σύμφωνα με τον ιστορικό Χάιντς Ρίχτερ, γεννήθηκε σε πλούσια οικογένεια τοκογλύφου και αγγλόφιλου. Σπούδασε στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων στην Αθήνα. [2]
Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή

Το 1916, κατατάχθηκε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων από την οποία αποφοίτησε με επαίνους το 1919 με το βαθμό του ανθυπολοχαγού του πεζικού. Τον Μάιο 1919, μετείχε στο εκστρατευτικό σώμα της Μικράς Ασίας. Υπηρέτησε ως ανθυπολοχαγός στο 30ο Σύνταγμα της 10ης Μεραρχίας και έλαβε μέρος στις μάχες από το Πάνορμο έως τον Σαγγάριο. Πολέμησε στις μάχες του Τουρλού Μπουρνάρ, του Σαγγάριου, του Αφιόν Καραχισάρ και του Εσκή Σεχίρ. Για τα ανδραγαθήματα του παρασημοφορείται με το Χρυσό Μετάλλιο Ανδρείας και Πολεμικό Σταυρό και προήχθη σε υπολοχαγό και το 1926 σε λοχαγό. Σπούδασε στην Ελληνική Ακαδημία Πολέμου. Μετεκπαιδεύτηκε στη Γαλλική Ακαδημία Πολέμου όπου αρίστευσε. Διορίσθηκε καθηγητής στην Σχολή Ευελπίδων και το 1938 προήχθη σε ταγματάρχη.[3]

Το 1923 ο Γρίβας, καθώς ήταν αξιωματικός, πολιτογραφήθηκε Έλληνας, ζητώντας ο ίδιος να εγγραφεί στα μητρώα αρρένων του Δήμου Θεσσαλονίκης, με απόφαση του νομάρχη. Εγγράφηκε με αύξοντα αριθμό 398 στους γεννηθέντες το 1898. Στα στρατολογικά μητρώα της συμπρωτεύουσας φέρει τον αριθμό 2214 της κλάσεως του 1920.[4]

Κατά την περίοδο της διαμονής του στην Ελλάδα περιφρονούσε την ασταθή Ελληνική Δημοκρατία και χαιρέτησε την ανάληψη της εξουσίας στις 4 Αυγούστου από τον Ιωάννη Μεταξά.[2]

Στον Β´ Παγκόσμιο πόλεμο

Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μετατέθηκε στη διεύθυνση επιχειρήσεων του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Κατά την Ιταλική εισβολή εναντίον της Ελλάδας ο Γρίβας μετατέθηκε στο αλβανικό μέτωπο, ύστερα από διαρκή του αιτήματα, όπου και υπηρέτησε από τις 20/1/1941 ως επιτελάρχης της ΙΙ Μεραρχίας. Ο Αρχιστράτηγος Αλ. Παπάγος τον τοποθετεί στο Γραφείο Επιχειρήσεων του Γενικού Επιτελείου και ορίζεται ως σύνδεσμος του Αλ. Παπάγου με τους διοικητές των μεγάλων μονάδων του μετώπου. Στα τέλη του 1940 προάγεται σε Αντισυνταγματάρχη. Παίρνει μέρος στην άμυνα κατά την Ιταλική επίθεση από 15/1/1941 έως 15/2/1941 εις Κλεισούραν και στις 28/2/1941 αντεπιτίθεται προς Λέκλι, Πεστάνι και Δκόλικο.

Δράση κατά την κατοχή

Κύριο λήμμα: Οργάνωση Χ

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ίδρυσε στην Αθήνα την Οργάνωση «Χ» η οποία είχε κυρίως δράση εναντίον του ΕΑΜ. Η «Χ», συνολικά, είχε «προνομιακή σχέση με την Ειδική Ασφάλεια» του κατοχικού καθεστώτος, «μηδενική αντιστασιακή δράση» και απολάμβανε την «ανοχή των Γερμανών»,[5] ενώ κατά το τέλος της Κατοχής προμηθεύτηκε οπλισμό από την κατοχική κυβέρνηση, αν όχι κατευθείαν από τις γερμανικές υπηρεσίες[6]. Την ίδια χρονική περίοδο, η οργάνωση έλαβε όπλα από τους Βρετανούς, με τα οποία τα μέλη της αγωνίστηκαν στα Δεκεμβριανά του 1944.[7]

Δράση κατά την περίοδο της Λευκής Τρομοκρατίας

Το 1946, μαινόταν η "Λευκή τρομοκρατία". Τον Φεβρουάριο, ο Γρίβας απέστειλε επιστολή στον Πρωθυπουργό Σοφούλη γράφοντας του πως θα πάρει την ασφάλεια του κράτους στα χέρια του. Ο Σοφούλης διέταξε να κλείσουν τα γραφεία της "Χ", όμως οι συντηρητικοί του Τσαλδάρη δεν στηρίξανε την πρόταση. Ωστόσο η αντίδραση του Σοφούλη ήτανε σκληρή και μέλη της Χ περάσανε στην παρανομία ή προσχώρησαν σε άλλες τοπικές ομάδες. Μετά την απαγόρευση, ο Γρίβας αποφάσισε να γίνει πολιτικός. Η Δεξιά, ενωμένη υπό τον Τσαλδάρη του πρότεινε συνεργασία και να του παραχωρήσει 20 έδρες στην βουλή, πράγμα που ο Γρίβας απόρριψε γιατί πίστευε πως θα πήγαινε καλύτερα στις εκλογές. Τελικά πήρε 1.848 ψήφους (0,17%) χωρίς να κερδίσει ούτε μια έδρα, ενώ ο Τσαλδάρης θριάμβευσε με 55,12%. Η αποτυχία του Γρίβα ίσως να οφείλεται και στο πελατειακό εκλογικό σύστημα της Ελλάδας.[8]

Πάλι, στις εκλογές του 1950, το κόμμα του Γρίβα κατέβηκε στις εκλογές, παρότι πάλι ο Τσαλδάρης του είχε προτείνει συνεργασία και 20 έδρες, και πάλι δεν πήρε ούτε μία έδρα.[8]
Μετάβαση στη Κύπρο και δημιουργία της ΕΟΚΑ

Κύριο λήμμα: ΕΟΚΑ

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, μετέβη μυστικά στην Κύπρο με το ψευδώνυμο Διγενής και ενταχθηκε στην ΕΟΚΑ, την οποία ιδρυσε ο Μακάριος και ήταν στρατιωτικός αρχηγός της. Στόχος της ΕΟΚΑ ήταν η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο Γρίβας κήρυξε την έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ την 1η Απριλίου 1955 με βομβιστικές επιθέσεις και με μια προκήρυξη που μεταξύ άλλων ανέφερε:

«Με την βοήθειαν τού Θεού, με πίστιν εις τον τίμιον αγώνα μας, με την συμπαράστασιν ολοκλήρου τού Ελληνισμού και με την βοήθειαν των Κυπρίων, αναλαμβάνομεν τον αγώνα διά την αποτίναξιν τού Αγγλικού ζυγού, με σύνθημα εκείνο το οποίον μας κατέλιπαν οι πρόγονοί μας ως ιεράν παρακαταθήκην: «‘Η τάν ή επί τάς».»
Πρώτη προκήρυξη της ΕΟΚΑ

Η προκήρυξη έφερε την υπογραφή «Διγενής». Οι Άγγλοι είχαν αόριστες πληροφορίες ότι πίσω από τις επιθέσεις βρίσκεται κάποια οργάνωση «Χ» αλλά δεν γνώριζαν κάτι ιδιατίτερο γι' αυτή, ενώ το «Διγενής» δεν γνώριζαν αν είναι όνομα προσώπου ή οργάνωσης.[9] Ο αγώνας της ΕΟΚΑ αναγνωρίστηκε και υποστηρίχθηκε από πολλούς επαναστάτες της εποχής όπως ο Φιντέλ Κάστρο[10]
Μετά την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας

Μετά την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960, ο Γρίβας συνέχισε να αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα των εξελίξεων. Αναχώρησε για την Ελλάδα, όπου έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές, του απονεμήθηκε ο βαθμός του στρατηγού εν αποστρατεία και ανακηρύχθηκε ομόφωνα από την Ελληνική Βουλή άξιο τέκνο της πατρίδος. Τον Ιούνιο του 1964, τον έστειλε ξανά η κυβέρνηση Παπανδρέου ως επικεφαλής 5.000 στρατιωτών και ανέλαβε την αρχηγία των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων και στη συνέχεια και της Εθνικής Φρουράς με τη συναίνεση του Μακάριου.

Το Νοέμβριο του 1967, ελληνοκυπριακές δυνάμεις υπό τις διαταγές του Γρίβα επιτέθηκαν στους Τουρκοκυπρίους στις περιοχές Άγιος Θεόδωρος και Κοφίνου δυτικά της Λάρνακας, ύστερα από εντάσεις και προκλήσεις μεταξύ των δύο πλευρών, με αποτέλεσμα τον θάνατο 22 Τουρκοκυπρίων και ενός Ελληνοκύπριου. Η Τουρκία απείλησε να εισβάλει στο νησί και η εισβολή απετράπη μόνο με ανταλλάγματα την απόσυρση της ελληνικής μεραρχίας από την Κύπρο και την ανάκληση του Γρίβα στην Ελλάδα.

ΕΟΚΑ Β´

Κύριο λήμμα: ΕΟΚΑ Β΄

Στις 31 Αυγούστου 1971 σε ηλικία 74 χρόνων, όταν οι σχέσεις του Μακαρίου με τη δικτατορία των Συνταγματαρχών και ειδικά με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο είχαν ενταθεί, επέστρεψε κρυφά στην Κύπρο και ίδρυσε την ΕΟΚΑ Β΄, η οποία στελεχώθηκε κυρίως από πρώην άνδρες της ΕΟΚΑ και νέους που πίστεψαν ότι με τη δυναμική δράση θα πειθόταν ή θα εξαναγκαζόταν ο Μακάριος να ακολουθήσει τη γραμμή της ένωσης. Ο Μακάριος κάλεσε τον Γρίβα να εμφανιστεί και να δηλώσει τις προθέσεις του, προσφέροντάς του μάλιστα και θέση στην κυβέρνηση. Ο Γρίβας δεν εμφανίστηκε, και τον Οκτώβριο του 1971 διένειμε προκήρυξη με την οποία δήλωνε ότι θα αρχίσει ένοπλο αγώνα για την ένωση με την Ελλάδα. Η κυπριακή κυβέρνηση αντέδρασε με τη σύσταση νέας αστυνομικής μονάδας, του λεγόμενου «Εφεδρικού» η οποία εξοπλίστηκε με όπλα από την Τσεχοσλοβακία. Η ενέργεια αυτή προκάλεσε κρίση στις σχέσεις Αθήνας - Λευκωσίας. Υπό την πίεση της Ελληνικής κυβέρνησης, ο Μακάριος συναντήθηκε μυστικά με τον Γρίβα προκειμένου να γεφυρωθούν οι μεταξύ τους διαφορές. Ο Μακάριος δεν δέχτηκε τις προτάσεις του Γρίβα, η οργάνωση του οποίου από το 1972 εξαπέλυσε έντονη τρομοκρατική δραστηριότητα. Από το 1973 άρχισε η αποδυνάμωση της ΕΟΚΑ Β' λόγω καταστολής της δράσης της από την αστυνομία και της αποδοκιμασίας από την κυβέρνηση Παπαδόπουλου, ο οποίος τότε επιχειρούσε πολιτικοποίηση του δικτατορικού καθεστώτος. Ακολούθησαν δύο καθοριστικά γεγονότα, το πραξικόπημα Ιωαννίδη στην Ελλάδα (Νοέμβριος 1973)και ο θάνατος του Γρίβα (Ιανουάριος 1974). Μετά από το θάνατο του αρχηγού της, η ΕΟΚΑ Β΄ ανέστειλε προσωρινά τη δράση της και η Κυπριακή κυβέρνηση χορήγησε αμνηστία στα μέλη της. Την ηγεσία της οργάνωσης ανέλαβε ο μετριοπαθής Γεώργιος Καρούσος, Έλληνας ταγματάρχης, ο οποίος προσπάθησε να πολιτικοποιήσει την οργάνωση.[11]

Η ΕΟΚΑ Β συνέχισε να λειτουργεί και συμμετείχε στο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974. Μέλη της ΕΟΚΑ Β΄ συμμετείχαν κατα την διάρκεια της εισβολής σε επιθέσεις εναντίων τουρκοκυπριακών θυλάκων. Παλιότερα όμως του πραξικοπήματος είχαν εκπονηθεί από τον Γρίβα ή υπό διαταγή του, όπως επικυρώθηκαν μέσα από το Πόρισμα της Βουλής για το Φάκελο της Κύπρου, σχέδια για πραξικόπημα στην Κύπρο (Επιχείρηση Σφεντόνη και Απόλλων).
Θάνατος
Μνημείο Γρίβα στην ακτή Αλυκής Χλώρακα, στο σημείο που αποβιβάστηκε ο Γρίβας για να ξεκινήσει τον απελευθερωτικό αγώνα εναντίον των Άγγλων.

Πέθανε στο σπίτι του στον Αγ. Νικόλαο Λεμεσού, στις 27 Ιανουαρίου 1974 σε ηλικία 76 χρόνων, 6 μήνες περίπου πριν το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου στην Κύπρο.

Οι φήμες για την κακή κατάσταση της υγείας του, ξεκίνησαν από τον Ιούνιο του 1973. Ο Γρίβας τις απόρριψε χαρακτηρίζοντας τα δημοσιεύματα και τον Μακάριο «χορό καννίβαλων με διευθυντή ορχήστρας τον ίδιο». Ωστόσο, ο καρδιολόγος Δώρος Παπαπέτρου, ανηψιός του Γρίβα, ανέφερε ότι από το 1972 είχε διαγνώσει ότι πάσχει από στένωση αορτής.

Η ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδα Χαραυγή στην Κύπρο, έθεσε θέμα δολοφονίας του στρατηγού. Το θέμα το αναδεικνύει μέσα από το εξής ερώτημα: Γιατί δεν έγινε νεκροψία για τον θάνατό του;[12] Για ένα τέτοιο πρόσωπο που διαδραμάτισε το δικό του σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου και στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, όχι μόνο έπρεπε, αλλά και επιβάλλετο να διενεργηθεί νεκροψία.

Μετά το θάνατό του γίνονταν πολιτικές εκδηλώσεις τιμής της μνήμης του από ελληνοκυπρίους. Το 1976, η Τουρκία καταγγέλλει στον ΟΗΕ ότι στις 25 Ιανουαρίου του ίδιου έτους έγινε συγκέντρωση δεκάδων χιλιάδων ελληνοκυπρίων στην Λεμεσό, σε τελετή μνήμης του Γρίβα, όπου οι συγκεντρωμένοι φώναζαν το σύνθημα «ένωση». Στην επιστολή ο Γρίβας χαρακτηρίζεται «ηγέτης της τρομοκρατικής οργάνωσης ΕΟΚΑ» (sic)

Μετά το θάνατό του τιμήθηκε με διάφορα μνημεία, ονομασίες οδών κλπ. Μπρούτζινος ανδριάντας του Γρίβα υπάρχει και στην Χλώρακα Πάφου. Επίσης ο Γρίβας απεικονίζεται μαζί με τον Μακάριο σε δύο μνημεία, στον Στρόβολο στο Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης του αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59, και στο Ηρώον Απελευθερωτικού Αγώνα 1955-59 που βρίσκεται μεταξύ Κάτω Αμιάντου και Πελενδρίου.[13]

Μνημείο Γρίβα στην Λεμεσό

Το ίδρυμα Γρίβα Διγενή, με έδρα την Αθήνα, εκδήλωσε πρόθεση του να δημιουργήσει μνημείο (κτήριο) σε μεγάλο χώρο στην Λεμεσο, ο οποίος ανήκει στο ίδρυμα και υπήρξε παλιότερα κρυσφύγετο του Γρίβα. (Σήμερα υπάρχει εκεί ανδριάνδας του Γρίβα). Παραπλήσια θα κτίσει δυο δίδυμους πύργους οι οποίοι θα λειτουργούν ως ξενοδοχείο[14][15]. Τον Νοέμβριο του 2008, του Δημοτικό Συμβούλιο της Λεμεσού, υπό την δημαρχία του ΑΚΕΛικου δημάρχου Ανδρέα Χρίστου απέρριψε το αίτημα του Ιδρύματος. Σύμφωνα με το σκεπτικό του που αναφέρθηκε μεταξύ άλλων, ήταν ,Η υπόθεση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια απλή αίτηση που έχει να κάνει με τον σχεδιασμό των απαιτήσεων και παραμέτρων της πόλης μόνον. Έχει επίσης πολιτικές παραμέτρους και πλευρές της ιστορίας μας. Πέραν του ρόλου της πόλης ως σχεδιάζουσας αρχής, το δημοτικό συμβούλιο είναι ένα εκλεγμένο πολιτικό σώμα και πρέπει να πάρει υπόψη του τις πολιτικές επιπτώσεις των αποφάσεών του.[16] Το Ίδρυμα κατέφυγε σε ένδικα μέσα, όπου το Δικαστήριο αποφάνθηκε πως δεν δικαιούται να στερεί την πολεοδομική άδεια το Δημοτικό Συμβούλιο για πολιτικούς λόγους. Τον Οκτώβριο του 2017, σε νέα συνεδρία υπό την δημαρχεία του νέου δημάρχου Νίκου Νικολαϊδη, με τις ψήφους του ΔΗΣΥ, ΕΛΑΜ, Συμμαχίας Πολιτών και Αλληλεγγύης (αποχή κράτησε ο κ. Νικολαΐδης), εναντίον ΑΚΕΛ, ΔΗΚΟ, ΕΔΕΚ και «Κίνηση Πολιτών Πράσινη Λεμεσός» το Δημοτικό Συμβούλιο έδωσε άδεια για να οικοδομηθεί το μνημείο.[17] Οι αντιδράσεις του ΑΚΕΛ και άλλων φορέων ήταν έντονες.[18][19] Η Συμμαχία Πολιτών πήρε αποστάσεις από την ψήφο της δημοτικής του συμβούλου.[20]

Συγγραφικό Έργο

Γρίβας-Διγενής, Γεώργιος (1961). Απομνημονεύματα αγώνος Ε.Ο.Κ.Α. 1955-1959. Αθήνα: Αθήνα.
Γρίβας-Διγενής, Γεώργιος (1962). Αγών Ε.Ο.Κ.Α και ανταρτοπόλεμος. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση.

Παραπομπές

Mirbagheri 2010, σελ. 166· Law 2009, σελ. 199.
Ρίχτερ 2011, σελ. 64.
«ο Διγενής - Η δράση της "Χ"». ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΡΙΒΑΣ - ΔΙΓΕΝΗΣ. Ανακτήθηκε στις 2017-12-25.
"Θεσσαλονικιός ο Γρίβας από το 1923", Απογευματινή, 1 Φεβρουαρίου 1974, σελ. 4
Χανδρινός 2013, σελ. 7.
Φλάισερ 1995, σελ. 36.
Close 1995, σελ. 114.
Ρίχτερ 2011, σελ. 70.
Cormac 2013, σελ. 80.
Παπαντωνίου 2016, σελ. 1.
Μπαμπάνη Ερασμία, "Η ΕΟΚΑ-Β (1971-1974): συγκριτική μελέτη με έμφαση στις νέες αρχειακές πηγές". Μεταπτυχιακή εργασία, Τμ. Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Παν. Θεσσαλονίκης, σ. 14-17
«Ο Γρίβας… δολοφονήθηκε;». iNewsgr.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-10-19. Ανακτήθηκε στις 2017-12-25.
ΖΟΡΜΠΑ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ. «Μια σταλιά τόπος, γεμάτος... Μακάριο και Γρίβα σε κάθε γωνιά του». Μια σταλιά τόπος, γεμάτος... Μακάριο και Γρίβα σε κάθε γωνιά του. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Απριλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2017.
sotiris (2017-05-23). «Ξενοδοχείο και δίδυμοι πύργοι στο κρησφύγετο και τον τάφο του Γρίβα στη Λεμεσό – Αντιδρούν οι αγωνιστές» (στα αγγλικά). Offsite | Όλα τα νέα με ένα κλικ. Ανακτήθηκε στις 2017-11-02.
«Χωρίς επένδυση το κρησφύγετο του Γρίβα στη Λεμεσό». ΡΕΠΟΡΤΕΡ. Ανακτήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2017.
«Limassol Council rejects creation of Grivas museum». Cyprus Mail – μέσω HighBeam Research (απαιτείται συνδρομή). 29 Νοεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 31 Μαρτίου 2013.[νεκρός σύνδεσμος]
Solutions, BDigital Web. «Νικολαϊδης: Συμμορφωθήκαμε με το δικαστήριο, για το μνημείο του Γρίβα». Kathimerini.com.cy. Ανακτήθηκε στις 2017-11-02.
24h.com.cy (2017-10-17). ««Βγήκαν τα μαχαίρια» on air για το μνημείο Γρίβα (Βίντεο) – 24h.com.cy» (στα αγγλικά). 24h.com.cy. Ανακτήθηκε στις 2017-11-02.
«Ύβρεις αντί επιχειρημάτων από τον πρόεδρο του Ιδρύματος «Διγενής»». dialogos.com.cy (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2017.

«Αντιπαραθέσεις στη Συμμαχία για μνημείο Γρίβα». Philenews. Ανακτήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2017.

Πηγές
Ελληνόγλωσσες πηγές

Παπαντωνίου, Σταύρος (2016). «H επικοινωνία του Φιντέλ Κάστρο με τον Γρίβα το 1959». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 31/12/2020.
Ρίχτερ, Χάιντς (2011). Ιστορία της Κύπρου (1950-1959). Β. Αθήνα: Εστία. ISBN 978-960-05-1502-2.
Φλάισερ, Χάγκεν (1995). Στέμμα και σβάστικα: Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης. Β. Αθήνα: Παπαζήση. ISBN 960-02-1079-9.
Χανδρινός, Ιάσονας (2013). «Μια ελληνική Κου-Κλουξ-Κλαν. Η Οργάνωση Χ στην Κατοχή και τον Εμφύλιο» (doc, αναρτημένο στο academia.edu, χωρίς σελιδαρίθμηση). Ουτοπία 102. Ανακτήθηκε στις 13-11-2017.

Ξενόγλωσσες πηγές

(Αγγλικά)Close, David (1995). The Origins of the Greek Civil War. Λονδίνο: Longman. ISBN 9780582064713.
(Αγγλικά)Cormac, Rory (2013). Confronting the Colonies: British Intelligence and Counterinsurgency. Λονδίνο: Hurst &Co. ISBN 9781849042932.
(Αγγλικά)Mirbagheri, Farid (2010). Historical dictionary of Cyprus. Plymouth: Scarecrow press. ISBN 978-0-8108-6298-2.
(Αγγλικά)Law, Randall (2009). Terrorism: A History. Κέιμπριτζ: Polity press. ISBN 978-0-7456-5821-6.