.
Στην τραγωδία «Προμηθεύς Δεσμώτης» ο Αισχύλος πραγματεύεται την ηρωική αντίσταση του αλυσοδεμένου στον Καύκασο Προμηθέα να υποκύψει στο θέλημα του Δία. Θεωρείται από άλλους το μεσαίο ή από τους περισσότερους κριτικούς το πρώτο μέρος τριλογίας που αποτελείται από τα έργα «Προμηθεύς λυόμενος» και «Προμηθεύς πυρφόρος».
Ζητήματα χρονολόγησης και ιδεολογίας
Ο Προμηθεύς Δεσμώτης είναι αχρονολόγητος, καθώς δεν τεκμηριώνεται οριστική χρονολόγηση του έργου και το ζήτημα παραμένει ανοικτό. Οι φιλολογικές ενδείξεις που οδήγησαν στην άποψη για ένα ξαναγραμμένο, νόθο ή πολύ μεταγενέστερο Προμηθέα δεν θεωρούνται πια επαρκείς για να αμφισβητηθεί η πατρότητα του έργου. Παρ’ όλες τις επιφυλάξεις, το έργο αντιμετωπίζεται ως Αισχυλικό, πιθανώς από τα όψιμα. Ένα άλλο πρόβλημα που χρήζει ιδεολογικής και θεατρολογικής, όχι απλώς φιλολογικής, προσέγγισης αποτελεί η εικόνα ενός ανελέητου Δία που αντιτίθεται στον Δίκαιο Δία της Ορέστειας. Οι κριτικοί εξαρχής γενικά συμφωνούν ότι το μυστήριο της συγκεκριμένης εικόνας επιλύεται στα άλλα έργα της τριλογίας. Διαφέρουν, ωστόσο οι απόψεις τους ωε προς τη φύση της λύσεως. Ορισμένοι υποθέτουν ότι η όλη σύνθεση στόχευε, όπως συνέβη με τις Ευμενίδες στην παρουσίαση ενός σταδιακού θριάμβου των νέων αρχών πάνω στα αρχαία ήθη και της νίκης των Ολύμπιων επί των γήινων θεοτήτων.[1]
Στον Προμηθέα Δεσμώτη τμήμα μιας τριλογίας με αμφίβολη σειρά κατάταξης ο Αισχύλος αποκαλύπτει τη βαθειά θρησκευτική ιδιοσυγκρασία του, δίχως να αποφεύγει –εσκεμμένα ίσως, εξαιτίας των δημοκρατικών του πεποιθήσεων- κάποιες νύξεις σκεπτικισμού και αμφισβήτησης σε ό,τι αφορά στην κοσμική εξουσία του Δία. Ο πυρήνας του έργου του Προμηθεύς Δεσμώτης, είναι το θέμα ενός ασταμάτητου αγώνα κατά της δύναμης της εξουσίας, που στην προκειμένη περίπτωση συμβολίζεται με τον Δία. Το θέμα της τραγωδίας είναι η τιμωρία του Τιτάνα Προμηθέα από τον βασιλέα των θεών στην άκρη του κόσμου, στην αρχή της βασιλείας του Δία και οι βασικοί «ήρωες» είναι θεοί, ένας μύθος απλούς δηλαδή για την αριστοτέλεια κριτική[2] και μάλιστα δίχως λύσιν, η οποία έρχεται πιθανώς στον Προμηθέα Λυόμενο.
Προοίμιο
Προμηθέας Δεσμώτης, Νικολά Σεμπαστιάν Αντάμ, Γαλλική Βασιλική Ακαδημία, 1762.
Στην εισαγωγή του έργου ήδη αποκαλύπτεται η «αμαρτία» του Προμηθέα, που δεν είναι άλλη από την προσβολή της κοσμικής τάξης, αφού αθάνατος ο ίδιος παίρνει το μέρος των θνητών. Πέρα από τις σημαντικές σκηνικές δυσκολίες που παρουσιάζει η εισαγωγή, ο πρόλογος του έργου ως σύνολο διαμορφώνει ένα αίσθημα προσδοκίας για περισσότερες αποκαλύψεις, την προσμονή μιας αναγκαστικής μεταβολής, που είναι αποτέλεσμα της γνώσης του Τιτάνα θεού για τα μελλούμενα.
Στην τραγωδία η Γαία (προσδιορισμένη ως Θέμις[3]) γνωστοποιεί στο γιο της Προμηθέα το μυστικό της μελλοντικής συντριβής, του πεταλισμού[4] δηλαδή του Δία: ότι δηλαδή η Θέτις, με την οποία ο Δίας σχεδιάζει «να ενωθεί», πρόκειται να γεννήσει ένα παιδί που θα είναι δυνατότερο από τον πατέρα του. Όμως, τούτη την απειλή υπαινίσσεται εξαρχής ο Προμηθέας[5], και κατόπιν με διαρκώς αυξανόμενη σαφήνεια, σε ολόκληρη την τραγωδία. Η γνώση του για τα μελλούμενα είναι μια δέσμευση για τον βασιλιά των θεών. Αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πώς ακριβώς η κατοχή αυτής της γνώσης μπορεί να είχε εξυπηρετήσει τον Προμηθέα στην τριλογία συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι η πλοκή και η δραματική ένταση του Προμηθέως Δεσμώτου οργανώνεται εξαρχής γύρω από τη γνώση του Τιτάνα ότι η Θέτις είναι η απάντηση στη μόνη ερώτηση που απασχολεί τον Δία.
Ένα άλλο σημείο που τραβά την προσοχή του αναγνώστη ή του θεατή στην εισαγωγή είναι η βίαιη σκηνή της σταύρωσης του Προμηθέα στο βράχο, μια και υφίσταται η ιστορική άποψη πως επί σκηνής δεν παριστάνονταν βίαια γεγονότα[6]. Η άποψη του Γ. Γιατρομανωλάκη επί του θέματος αλλά και του P. W. Harsh αντίστοιχα είναι ότι η δύναμη του λόγου και η επίμονα ακριβής περιγραφή της σταύρωσης υποκαθιστά τη βιαιότητα της πραγματικής σκηνικής πράξης. Την ίδια βία με υπαινιγμούς ή λόγια καθαρά για την κατάρα των Ατρειδών συναντάμε βέβαια και στον Αγαμέμνωνα.
Κλιμακούμενη ένταση
Ο τραγικός ποιητής, ως θεμελιωτής ουσιαστικά της βασικής δομής της κλασικής τραγωδίας[7] με τρόπο ξεκάθαρο χρησιμοποιεί σχεδόν σε όλα του τα έργα την τεχνική της κλιμακούμενης ανησυχίας που οδηγεί σε δραματική κορύφωση[8]. Η αρχική νύξη γίνεται στην πορεία του έργου ιδέα και εικόνα που αποκαλύπτει το ρόλο της στην πλοκή του δράματος. Ο πρόλογος για τον Αισχύλο είναι μεν ένα τεχνικό μέσο για την προπαρασκευή του χορού αλλά και φορέας εναλλασσόμενων διαθέσεων[9]. Αυτός είναι και ο τρόπος με τον οποίο καθηλώνει τον νου του θεατή με την προσμονή της επόμενης αποκάλυψης.
Σε όλα σχεδόν τα έργα του είναι ορατή η ύβρις, αν και με διαφορετικό τρόπο. Ο Προμηθέας, όμως, όντας αθάνατος, θεός ο ίδιος, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως υβριστής. Η δική του «αμαρτία» είναι η αμφισβήτηση της εξουσίας του Δία, δηλαδή η ανατροπή της τάξης, αν και δεν είναι αυτή η μόνη διαφορά του έργου από τα άλλα. Ο Προμηθεύς Δεσμώτης δεν έχει ήρωες με την έννοια του όρου όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Είναι μίμησις πράξεως θεϊκής καθ’ ολοκληρίαν. Στο έργο δε συμμετέχει θνητός, μόνον οι θεότητες που ξεπηδούν από την αχλύ του μύθου για να εκφέρουν επί σκηνής τις θεολογικές και πολιτικές απόψεις του ποιητή.
Πίσω από το πλέγμα της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη κυρίως, μας επιτρέπει να διακρίνουμε αρκετά καθαρά τα σταθερά περιγράμματα των δικών του ηθικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, το υπόγειο θεολογικό και ηθικό ρεύμα της εποχής του[10], στο οποίο καθορίζεται η έννοια της αμαρτίας, της ύβρεως, της ενοχής, της βίας που συνεπάγεται ο κύκλος του αίματος, του θεϊκού «δίκαιου δόλου», που οδηγεί τον υβριστή και τον ένοχο στην καταστροφή και στην εκπλήρωση του τραγικού πεπρωμένου του. Διαμάχες και λύσεις, εγκλήματα και εξιλέωση που εκπληρώνονται σε αυτόν εδώ τον κόσμο, κοσμικές περιγραφές και αφηγήσεις σε αναπεπταμένο χρόνο αναδεικνύουν μια διαφορετική αντίληψη για το γίγνεσθαι και τον χρόνο, μια ποιητική και συνεκτική αντίληψη που χαρακτηρίζει γενικότερα τη δραματουργική του τέχνη.
Ο Προμηθέας
Ο Προμηθέας υφίσταται βουβός ένα ταπεινωτικό μαρτύριο. Η σιγή συνδέεται με την τιμωρία του και αποτελεί έκφραση μιας ανυποχώρητης υπερηφάνειας του. Όταν μένει μόνος στην ερημιά του σκυθικού βράχου υψώνει κραυγή και επικαλείται τη μαρτυρία των στοιχείων της φύσης. Αυτή η διαμαρτυρία, καθώς ηχεί, προκαλεί έντεχνα το δραματικό αποτέλεσμα, χάριν της δραματουργικής τέχνης του ποιητή, ακριβώς επειδή διακόπτει τη μακρά σιωπή του Τιτάνα[11].
Ο Προμηθέας υφίσταται σιωπηλός το αναπότρεπτο μαρτύριο που έχει επιλέξει συνειδητά υποκείμενος στην Ανάγκη.Τα δύο πρόσωπα που μιλούν από την άρχή του έργου, παρουσιάζουν εμφανείς διαφορές. Η σκαιότητα του Κράτους απηχεί το απρόσωπο της μορφής του, ενώ ο Ήφαιστος συμβάλλει εκών άκων με την τέχνη του στο μαρτύριο ενός συγγενικού θεού, αν αναλογιστούμε την τιτανική φύση του, υποκείμενος επίσης στην Ανάγκη που συνιστά η βούληση του Δία. Ο Προμηθέας, από τον πρώτο μονόλογο, εμφανίζεται συνειδητός ως προς την απόφαση να υπομείνει το μαρτύριο που επισύρει ο άθλος του. Η τραγικότητά του αναδύεται τόσο από την σημασία της προσφοράς του στον άνθρωπο, όσο και από την εγγραφή του ιστορικού ανθρώπινου και παρόντος δραματικού χρόνου στην ανακύκληση ενός μεγαλύτερου χρόνου, καθώς ο τιτάνας γνωρίζει το μέλλον. Ο Προμηθέας βιώνει τον μικρόκοσμο μιας προσωπικής περιπέτειας και ταυτόχρονα οραματίζεται τον μακρόκοσμο μέσα στον οποίο αποκτά ιδιαίτερο νόημα η προσωπική βιωματική εμπειρία.
Παραπομπές-σημειώσεις
↑ Ο προβληματισμός αυτός τέθηκε πολύ νωρίς στις θεατρικές σπουδές. Βλ. Haigh A.E. 1896, The Tragic Drama of the Greeks, Clarendon Press, Oxford. 109-14.
↑ Αριστοτέλους, Περί ποιητικής, 1452a, 12-20.
↑ Για το ρόλο της Θέμιδας βλ. Köhnken, A., «Gods and Descendants of Aiakos in Pindar's Eighth Isthmian Ode», στο BICS 22 (1975), 33 n. 19. Ο Απολλόδωρος (3.13.5) αναφέρει ότι η μία εκδοχή του μύθου αποδίδει στη Θέμιδα και η άλλη στον Προμηθέα την αποκάλυψη του μυστικού πως η Θέτις θα γεννήσει γιο μεγαλύτερο του πατέρα του.
↑ Με τον όρο πεταλισμός εννοείται τρόπος εξορίας πολιτικών που εφαρμοζόταν στις Συρακούσες. Για την ποιητική εκδοχή της εξορίας στο μύθο της διαδοχής, βλ. Ησίοδου Θεογονία 491, 820. Στην ερμηνεία της Ισθμιακής Ωδής 8.92, βλ. σχόλιο στο Drachmann, A. B. 1927, (ed.), Scholia vetera in Pindari carmina, Leipzig, 275.
↑ Αισχύλου, Προμηθεύς Δεσμώτης, 101-105, Βλ. «Prometheus», στο Aeschylus, (engl. transl. by Herbert Weir Smyth, Ph.D.), William Heinemann, Ltd, (London 1926).
↑ Βλ. Γιατρομανωλάκης, Γ. 1992, «Μορφές Βίας στην Τραγωδία», στο Δύο μελέτες για την αρχαία τραγωδία, Καρδαμίτσας, Αθήνα, 27.
↑ Fletcher Bellinger, M. 1927, A Short History of the Drama, Henry Holt & Co, New York,: 33-4.
↑ Ανδριανού Ε. – Ξιφαρά Π. 2001, Αρχαίο ελληνικό θέατρο: Ο δραματικός λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, ΕΑΠ, Πάτρα, 59.
↑ Lesky, A. 1981, Ιστορία της Αρχαίας Εληνικής Λογοτεχνίας5, (μτφρ. Α.Γ. Τσοπανάκης), Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 371.
↑ Rohde E. 2004, Ψυχή, τομ Β΄, (μτφρ. Κ. Παυλογεωργάτου), Ιάμβλιχος, Αθήνα, 128.
↑ Bates Alfred 1906, (ed.) The Drama: Its History, Literature and Influence on Civilization, vol. 1. Historical Publishing Company, London, 70-78.
Προμηθεύς δεσμώτης, Μετάφραση
Σωζόμενες τραγωδίες του Αισχύλου
Ορέστεια : Αγαμέμνων · Ευμενίδες · Χοηφόροι
Άλλα
Πέρσες · Προμηθεύς Δεσμώτης · Επτά επί Θήβας · Ικέτιδες
Δείτε επίσης
Αρχαίο ελληνικό θέατρο • Αρχαία ελληνική λογοτεχνία • Τραγωδία • Σατυρικό δράμα • Ευριπίδης • Σοφοκλής
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
