Κορησός Καστοριάς

.

Περιφέρεια : Δυτική Μακεδονία
Νομός : Καστοριάς

-- Δήμος Αγίων Αναργύρων --

Η Κορησός (ή σπανιότερα Κορησσός) είναι ιστορική κωμόπολη της Δυτικής Μακεδονίας, παλαιά έδρα του Δήμου Αγίων Αναργύρων και σήμερα σημαντικός αγροτικός οικισμός της Καστοριάς. Απέχει 15 χλμ. από πόλη της Καστοριάς και 4 χλμ. τις όχθες της λίμνης της Καστοριάς. Παλαιότερα ο οικισμός ονομάζονταν Γκορένση ή Γκυρέντση[2] και σήμερα ο οικισμός έχει πληθυσμό 1.309 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Στην τοπική κοινότητα ανήκει ο οικισμός Άγιος Νικόλαος με 61 κατοίκους, ενώ στα όρια της κοινότητας υπάρχουν ο οικισμός Τσάκωνη ή Τσάκονη καθώς και η μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου.

Διοικητικές και πληθυσμιακές μεταβολές

Το έτος 1918, η Κορησός αναγνωρίστηκε σε ομώνυμη κοινότητα του Νομού Φλώρινας της Επαρχίας Καστοριάς με το όνομα Γκορέντση, ενώ το 1919 ο οικισμός μετονομάζεται σε Κορησός. Το 1941 ο οικισμός εντάσσεται στην στον Νομό Καστοριάς. Το 1971 η κοινότητα Αγίου Νικολάου καταργείται και υπάγεται στην Κοινότητα Κορησού. Το 1997, η Κορησός γίνεται έδρα του Δήμου Αγίων Αναργύρων, ενώ το 2011, με το σχέδιο Καλλικράτης, γίνεται έδρα της Δημοτικής Ενότητας Αγίων Αναργύρων του Δήμου Καστοριάς.[3]

Η πρώτη πληθυσμιακή καταγραφή γίνεται τον 15ο αιώνα, όπου καταγράφονται 98 οικογένεις, περίπου 490 κάτοικοι.[4] Στις αρχές του 20ου αιώνα, φτάνει να έχει 3.000 κατοίκους, με 850 κατοίκους μουσουλμάνους. Ο πληθυσμός της Κορησού δεν παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις μετά τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών των πληθυσμών με την Βουλγαρία την περίοδο 1913 με 1918, μεταναστεύουν στην Βουλγαρία 39 κάτοικοι ενώ με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία το 1923 εγκαθίστανται 252 πρόσφυγες από τα Μικρασιατικά παράλια, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη.[5][4]
Έτος 1905 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
Κάτοικοι 3.000 1.731 1.921 1.468 1.627 1.835 1.136 1.150 1.175 1.160 1.309 998

Εκτός της τελευταίας απογραφής, όλα τα πληθυσμιακά δεδομένα αφορούν τον πραγματικό πληθυσμό. Η τοπική κοινότητα Κορησού, με τον Άγιο Νικόλαο που έχει 22 κατοίκους, φτάνει σε μόνιμο πληθυσμό στην τελευταία απογραφή τους 1.020 κατοίκους.[6]
Γεωγραφία

Βρίσκεται χτισμένη σε υψόμετρο 620 μέτρων[1]και στους πρόποδες του βουνού Γάβρος ή Κορησός(1386 μ.), που ανήκει στο ορεινό σύμπλεγμα του Ασκιού, σε περίοπτη θέση προς τον ομώνυμο κάμπο της Κορησού και τα χωριά της ανατολικής λεκάνης της λίμνης.[7] Τα δάση που βρίσκονται πάνω από τον οικισμό αποτελούνται κυρίως από οξιές.
Ονομασία

Η λέξη Κορησσός, με την ορθογραφία με δύο σίγμα, σύμφωνα με ιστορικά δεδομένα αποτελεί το πρώτο όνομα του οικισμού. Αργότερα πρέπει να μετασχηματίστηκε σε Γκορένση, που προέκυψε από το πρόθεμα "ἐν" και την παραφθορά του ονόματος του χωριού. Η ορθογραφία με διπλό σίγμα κράτησε για αρκετές δεκαετίες ακόμα μέχρι την απάλειψή του σε απροσδιόριστο χρόνο.[8] Το τοπωνύμιο Κορησός υπάρχει σε κείμενο του Ξενοφώντα[9] ως όνομα όρους οικισμού με το όνομα Κορησσός[10][11] κοντά στην αρχαία Έφεσο καθώς και σε πόλη της αρχαίας Κέας με το όνομα Κορησσία ή Κορησσός.[12] Στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αναφέρεται ότι υπήρχε εικόνα του Αγίου Διονυσίου του 1653, που καταστράφηκε σε πυρκαγιά το 1948 κατά τον Εμφύλιο, όπου αναγραφόταν ως ο Άγιος Διονύσιος ο Κορησωρίτης.[13] Το 1919 επαναφέρεται το ιστορικό του όνομα Κορησός, από το όνομα Γκορένση, που αποτελεί παραφθορά της πρώτης ονομασίας, έπειτα από ενέργειες του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Ιωάννη Τσιτσιπάνη.[8]

Σύμφωνα με το Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως όπου προσδιορίζεται η μετονομασία του οικισμού, η ορθογραφία του ονόματος του οικισμού είναι με ένα σίγμα, δηλαδή "Κορησός".[2]
Ιστορία

Εγκαίνια αρχοντικού σπιτιού στην Κορησό, οικία Διαμαντή Βαενά. Φωτογραφία Λεωνίδα Παπάζογλου, 20 Σεπτεμβρίου 1906

Τοπική παράδοση

Κατά την τοπική παράδοση, η δημιουργία του οικισμού προέκυψε από την συνένωση τριών ή τεσσάρων οικισμών που υπήρχαν' της Τσάκωνης, της Σαρακίνας, της Γιάζας και ίσως του Κάνιακου. Αυτό πιθανολογείται να έλαβε χώρα μετά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του αυτοκράτορα Βασίλειου Β’ στην περιοχή, με την εκδίωξη των βουλγαρικών δυνάμεων του Τσάρου Σαμουήλ στα τέλη του 9ου με αρχές του 10ου αιώνα και την ύπαρξη στην περιοχή μεγάλης περιόδου ασφάλειας από επιδρομές και ληστρικές επιθέσεις.[14]
Αρχαιότητα και Βυζάντιο

Υπάρχουν όμως ισχυρές ενδείξεις ότι ο χώρος κατοικήθηκε πολύ παλαιότερα, καθώς βρέθηκαν μια μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφες παραστάσεις που χρονολογείται πιθανότατα την Ελληνιστική περίοδο και που βρίσκεται εντοιχισμένη στο χώρο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, καθώς και μία επιγραφή όπου αναγράφεται "Αλέξανδρος ήρω<ς> χαίριν…" που ανάγεται πιθανόν στο τέλος του 2ου αιώνα μ.Χ..[15][14] Επίσης στην θέση Μεγάλη Κρήνη έχουν βρεθεί τμήματα ελληνιστικής κρήνης και σε άλλες θέσεις θολωτοί τάφοι της ίδιας χρονικής περιόδου.[16][17] Στην θέση Τσάκωνη και στην Κορησό υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα και την ρωμαϊκή περίοδο, όπως αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές.[18]Από τα αρχαιολογικά αυτά ευρήματα συμπεραίνεται η ύπαρξη αρχαίου οικισμού, με συνεχή ζωή από την ελληνιστική ως τη βυζαντινή εποχή, στο λόφο «Τσάκωνη», ο οποίος υψώνεται περίπου 500 μ. δυτικά από την κωμόπολη[19].

Στον οικισμό υπάρχει ο μικρός ναός του Αγίου Γεωργίου στον οποίο υπάρχουν αγιογραφίες όμοιας τεχνοτροπίας με τις εκκλησίες στην πόλη της Καστοριάς (11ος αιώνας-12ος αιώνας). Επίσης στο Aγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφέρεται το όνομα του Οσίου Διονυσίου, γεννημένος στην Κορησό το 1316, μοναχός σε μονή του Αγίου Όρους που ήταν αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Πρόδρομο και σήμερα φέρει το όνομα του ως Μονή Διονυσίου. Εκτός από το πρόσωπο του αγίου, λαμβάνοντας υπόψη ότι και ο αδελφός του ήταν ο μητροπολίτης της Τραπεζούντας Θεοδόσιος, μπορούμε να οδηγηθούμε σε ένα σημαντικό αλλά ίσως και επισφαλές συμπέρασμα. Ότι στην Κορησό της βυζαντινής περιόδου και πριν από την γέννηση των δύο αδελφών, υπάρχει ένας αρκετά σημαντικός οικισμός, με τέτοια πνευματική άνθηση, ώστε να προκύψουν δυο σημαντικά ιστορικές και πνευματικές προσωπικότητες.[14]

Οθωμανική κυριαρχία

Η παλαιά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (18ος αι.).

Η νεότερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1882).

Η Κορησός αυτήν την Οθωμανική Περίοδο είναι μια ακμαία κωμόπολη με πληθυσμό γύρω στους 3.000 κατοίκους. Ήταν ένας μεγάλος οικισμός με μικτό πληθυσμό χριστιανών και μουσουλμάνων, από τους λίγους οικισμούς της περιοχής της Καστοριάς όπου υπήρχε μουσουλμανικό στοιχείο. Η θέση της μεταξύ της Καστοριάς και της ανεπτυγμένης εμπορικά Κλεισούρας την θέτει ως σημαντικό σταθμό στις μεταφορές της εποχής. Η ανάπτυξη του οικισμού αντικατοπτρίζεται στα καλαίσθητα σπίτια και την ευρωπαϊκή ενδυμασία των κατοίκων της που συνδέονται εμπορικά και μεταναστευτικά με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις της Βόρειας Βαλκανικής και Κεντρικής Ευρώπης. Το σύνολο των εσόδων για την αυτοκρατορία από το χωριό είναι 3.535 άσπρα.[20]. Στα μέσα του 15ου αιώνα σε οθωμανικό κατάστιχο (Tapu Tahir defteri, αρ. 237 του 1445) αναφέρεται το βιλαέτι της Καστοριάς, το οποίο περιλαμβάνει 1 χάσι και 24 τιμάρια. Το χάσι αποτελούσε η πόλη της Καστοριάς και τα σημερινά χωριά Λογγάς, Δενδροχώρι, Κορησός και Πολυκάρπη.[21]. Δεν είναι σαφές πότε ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο και θα αποτελούσε υπόθεση να το ισχυριστούμε, συγκρίνοντας με άλλους γειτονικούς οικισμούς.[22] Το αγιολόγιο του Αγίου Διονυσίου υποννοεί την ύπαρξη κάποιας μορφής εκπαίδευσης σε εκκλησία του οικισμού.[23]

Το έτος 1881 αναφέρεται από εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, τον "Φάρο της Μακεδονίας" η ύπαρξη Ημιγυμνασίου από το 1840, ημερομηνία που θεωρείται αμφισβητίσιμη από κάποιους ερευνητές.[24] Περιγράφεται η ύπαρξη στοιχείων μια ακμάζουσας κωμόπολης με τεχνίτες, φούρνους, οικιακές βιοτεχνίες, καταστήματα και χάνια. Αναφέρεται σε οθωμανικά έγγραφα η ύπαρξη πρωτοβάθμιου ακόμη μουσουλμανικού σχολείου.[25] Βέβαιη είναι η ίδρυση μεγάλου σχολικού συγκροτήματος το 1848 με αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο. Οι δάσκαλοι αυτήν την περίοδο ήταν συχνά κακοπληρωμένοι και συχνά οι κάτοικοι που γνώριζαν γράμματα, βοηθούσαν στην εκπαίδευση της κωμόπολης. Γνωστοί δάσκαλοι της κωμόπολης ήταν ο Απόστολος Μαργαρίτης και ο Κορησιώτης Κωνσταντίνος Τσιούλκας.[22]

Το 1841 χτίζεται η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου[26][27] Από την δεκαετία του 1860 λειτουργούν το νηπιαγωγείο και το Παρθεναγωγείο.[23] Το 1878 υπήρχε στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου ορφανοτροφείο με σχολείο καθώς και στο χωριό Τσιρίλοβο την ίδια εποχή[27] και ημιγυμνάσιο στα τέλη 19ου με αρχές του 20ου αιώνα.[28] Στην Εθνική Κίνηση της Καστοριάς (1865-1887) μέλη της ήταν οι Κορησιώτες Ιωάννης Σιώμος και Κωνσταντίνος Τσιούλκας.[29] Το 1871, κάτοικοι προσκείμενοι στην Βουλγαρική Εξαρχία, προσπαθούν με φιρμάνι να λειτουργήσουν σε εκκλησία και απωθούνται από άλλους κατοίκους της κωμόπολης, που ανήκαν στο δογματικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και είχαν ελληνική συνείδηση. Την επόμενη μέρα, επεμβαίνει η οθωμανική πολιτοφυλακή και συλλαμβάνονται αρκετοί Κορησιώτες, μεταξύ αυτών ο Ιωάννης Τσιούλκας, αλλά μετά από εννεά μήνες αθωώνονται.[29]

Το 1892 προσλαμβάνεται μεταξύ των υπολοίπων δασκάλων του ελληνικού σχολείου, ο δάσκαλος και εκδότης Αναστάσης Παπαφιλίππου. Το ίδιο έτος ιδρύεται και το πρώτο βουλγάρικο σχολείο, έπειτα από προσπάθειες των κατοίκων της κωμόπολης τα προηγούμενα χρόνια να το εμποδίσουν.[25] Μετά από άλλες μεταθέσεις, ο Αναστάσης Παπαφιλίππου γίνεται διευθυντής του σχολείου το 1905.[30] Η μεγάλη εκκλησία της κωμόπολης είναι ο Άγιος Γεωργίος που ολοκληρώνεται το 1897.[26] Οι εξαρχικοί κάτοικοι του χωριού το 1902 κατέλαβαν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου έξω από τον οικισμό προκαλώντας εντάσεις μεταξύ των κατοίκων. Στα επεισόδια που ακολούθησαν προστέθηκε και η επέμβαση της οθωμανικής πολιτοφυλακής, στην οποία αποφασίστηκε από τον Οθωμανό διοικητή του καζά της Καστοριάς, η σφράγιση της εκκλησίας. Από τις 8 Ιουνίου 1903[31] το μοναστήρι συμμετέχει ενεργά στον Μακεδονικό Αγώνα με πρωτοστάτη τον ηγούμενο της μονής Αρχιμανδίτης Γρηγόριο Διαμαντίδη και στους αγώνες του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη και των γηγενών Μακεδονομάχων. Το 1904 ο Παύλος Μελάς με τους συντρόφους του φιλοξενείται στην Μονή του Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου και σε επιστολή του εκθειάζει την υποδοχή και την βοήθεια που του παρείχε το μοναστήρι. Τον επόμενο χρόνο, το μοναστήρι καίγεται στις 26 Φεβρουαρίου 1905[31] από Βούλγαρους κομιτατζίδες μαζί με άλλα μοναστήρια της περιοχής.[32][33][34] Στις 5 με 6 Δεκεμβρίου του 1908, με ενέργειες του μητροπολίτη Καστοριάς, η εκκλησία δόθηκε πίσω στους πατριαρχικούς. Το γεγονός της έντονης αντιδικίας μεταξύ των πατριαρχικών και των εξαρχικών, είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα New York Times το 1911.[26]

Το μεταναστευτικό ρεύμα υπήρχε ήδη από την Τουρκοκρατία, όταν οι Κορησιώτες έφευγαν στην Βλαχία, την Αυστρία, σε μεγάλες πόλεις της Βόρειας Ελλάδας, την Θεσσαλονίκη όπου ιδρύουν σύλλογο, την Κωνσταντινούπολη και πολύ αργότερα στην Αμερική.[35]

Νεότερα χρόνια

Φωτογραφικά στιγμιότυπα από τον γάμο του Χαράλαμπου Χρηστίδη και της Μαρίκας Βοζέ από την Κορησό. Διακρίνονται οι νεόνυμφοι έφιπποι σε άλογα μπροστά από την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Φωτογραφίες Λεωνίδα Παπάζογλου.

Το 1920 χτίζεται νέο κτήριο του σχολείου για τις εκπαιδευτικές ανάγκες της εποχής.[36] Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940, η Κορησός και έπειτα η Καστοριά ήταν οι πρώτοι οικισμοί που βομβαρδίζονται από την ιταλική αεροπορία στην Μακεδονία.[37] Μετά την Μάχη της στενωπού της Κλεισούρας στις 14 Απριλίου του 1941, η Κορησός καταλαμβάνεται από τα γερμανικά στρατεύματα, οι κάτοικοί της εκδιώκονται και καταφεύγουν σε γειτονικά χωριά Μαυροχώρι, Πολυκάρπη και Φωτεινή[38] Το 1948 το σχολείο καίγεται κατά το εμφύλιο και σώθηκε μόνο το ισόγειο το οποίο χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα ως ταχυδρομείο και ως κοινοτικό κατάστημα.[36]

Μεγάλο μέρος των κατοίκων μετανάστευσε κατά την δεκαετία του ‘50 στην Γερμανία και την Αμερική.[36] Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αποτελεί τον ενοριακό ναό του οικισμού[39]

Στις 29 Μαρτίου 1978 θεμελιώθηκε το νέο Γυμνάσιο-Λύκειο έπειτα από τη δωρεά του Αθανασίου Κολάρα και τη συνδρομή των Κορησιωτών.[40] Το 1995, ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Γεωργίου μαζί με το ομώνυμο ναΐσκο, χαρακτηρίστηκαν με υπουργική απόφαση ιστορικά διατηρητέα κτίσματα λόγω των εκκλησιαστικών κειμηλίων αλλά και της ιστορικότητας αυτών, λόγω των γεγονότων την περίοδο πριν και κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.[41]

Σήμερα

Σήμερα διαθέτει παιδικό σταθμό, νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο, καθώς και φροντιστήρια. Διαθέτει επίσης Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ) και Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ). Οι κάτοικοι ασχολούνται με την γεωργία, ιδιαίτερα φασολιών και καλαμποκιού, με την κτηνοτροφία αιγοπροβάτων, την γαλακτοκομεία, και σε μικρότερο βαθμό, απ’ ότι παλαιότερα, με την γουνοποιία.[42] Υπάρχουν βιοτεχνίες προϊόντων κρέατος και αλλαντικών, βιοτεχνίες παντοφλών και δερμάτινων ειδών και διάφορα καταστήματα. Στην Κορησό υπάρχουν αρκετές ξενοδοχειακές μονάδες.[43]

Θρησκευτικές εκδηλώσεις γίνονται στην εορτή του πολιούχου Αγίου Χαραλάμπου στις 10 Φεβρουαρίου.[44] και στην εορτή του τοπικού αγίου, του Οσίου Διονυσίου εκ Κορησού. Σήμερα ο επισκέπτης της ιστορικής κωμόπολης μπορεί να θαυμάζει τα λίγα αρχοντικά της και τις εκκλησίες της, μάρτυρες του λαμπρού παρελθόντος της Κορησού και να περιηγηθεί στα γραφικά δρομάκια.[45] Επίσης μπορεί να επισκεφτεί της Μονή του Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, καθώς και σε άλλα αξιοθέατα της περιοχής.[46]

Πολιτισμός

Η εκκλησία του Αγίου Διονυσίου εκ Κορησού που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του οικισμού. Στον προαύλιο χώρο πραγματοποιείται πανήγυρη προς τιμήν του τοπικού Αγίου.
Εκκλησίες

Οι δυο εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου

Στη Κορησό υπάρχουν δύο ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Γεώργιο και είναι και οι δύο κηρυγμένα διατηρητέα κτήρια του Υπουργείου Πολιτισμού:[47]

Ο Μικρός Ναός του Αγίου Γεωργίου οικοδομήθηκε και αγιογραφήθηκε κατά το β΄ μισό του ΙΗ΄ αιώνος (1770 π.) στο νοτιοανατολικό άκρο της Κορησού. Αρχικά ήταν μία στενόμακρη τρίκλιτη βασιλική, πετρόκτιστη, ξυλόστεγη και κεραμοσκέπαστη. Διέθετε τοιχογραφημένο Άγιο Βήμα, Κυρίως Ναό και Νάρθηκα. Ο ίδιος ναός κατείχε εσωτερικά το υπάρχον και τώρα ωραιότατο τέμπλο με τις ξυλόγλυπτες και γραπτές διακοσμήσεις και με τις υπέροχες φορητές εικόνες. Είχε επίσης, το εκεί σωζόμενο τετρακιόνιο κιβώριο της Αγίας Τραπέζης, μία σανιδωτή οροφή με φατνώματα, και δύο σειρές κιόνων που διαχώριζαν τα κλίτη και στήριζαν την οροφή, όλα αυτά ξύλινα και στολισμένα με ανθόσχημες ζωγραφιές. Σήμερα, από την αρχική ναοδομή, σώζονται μόνο, το Άγιο Βήμα και το συνεχόμενό του μικρό τμήμα του Κυρίως Ναού, μήκους δυο μέτρων περίπου.[48].

Ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου είναι τρίκλητος ρυθμού βασιλικής ξυλόστεγος ναός, κτίσθηκε το 1882 σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή πάνω από την ημικυκλική κόγχη του ιερού Βήματος του Ναού (εξωτερικά), η οποία αναφέρει ως έτος ανοικοδομήσεως του το: «18†82» και βρίσκεται νοτιοανατολικά του οικισμού της Κορησού. Εσωτερικά διακρίνουμε τριμερή καθ' ύψος διαίρεση του ξύλινου ανάγλυφου τέμπλου νεοτέρας τεχνοτροπίας΄ έργο αγνώστων «ταλιαδόρων». Οι δεσποτικές εικόνες του τέμπλου (ιταλορωσσικής τεχνοτροπίας) εποιήθησαν «διά χειρός Αθανασίου Παναγιώτου εκ Καστορίας…1884». Μεταξύ των δωρητών και αφιερωτών συγκαταλέγεται και ο εκ Κορησού διαπρεπής ιατρός και αγωνιστής κατά της ρουμανικής και σλαβικής προπαγάνδας Ιωάννης Σιώμος (1835/6-1890). Συνδέθηκε ιστορικά με τα γεγονότα του Μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή και την αντιπαλότητα ορθοδόξων πατριαρχικών και σχισματικών της Βουλγαρικής Εξαρχίας την περίοδο 1902 με 1908.[47]Η συμπλοκή και εκδίωξη των εξαρχικών από τους πατριαρχικούς στην προσπάθεια κατάληψης του ναού του Αγίου Γεωργίου Κορησού από τους πρώτους, αναπαρίσταται στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνος στην Θεσσαλονίκη.[49]

Πολιτιστικοί σύλλογοι

Επιμορφωτικός Σύλλογος Κορησού "ο Άγιος Διονύσιος".
Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", με έτος ίδρυσης το 1896.[50]

Φορείς

Δημοτική βιβλιοθήκη "Κωνσταντινίδειος Βιβλιοθήκη Κορησού", με έτος ίδρυσης το 1984. [51]
Λαογραφικό Μουσείο Κορησού, κτήριο Βάμβαλη (υπό σχεδιασμό)

Τύπος

Η Κορησός, διμηναία εφημερίδα με υπεύθυνο έκδοσης τον Επιμορφωτικό Σύλλογο Κορησού "ο Άγιος Διονύσιος".

Εφημερίδες που δεν υπάρχουν σήμερα ήταν ο Γάβρος (1927-1929) με εκδότη τον Κρητικό Χριστόφολο Σκύβαλο και με την υποστήριξη της Ένωση Εθνικής Φυσικής Αγωγής Νέων Κορησού.[52] Με τον ίδιο εκδότη είχε εκδοθεί για ένα χρόνο η Φωνή του Χωριού (1952).[52][53]
Ήθη και έθιμα

Κορησιώτικο καρναβάλι ή Σούρβα, τις πρώτες μέρες μετά την Πρωτοχρονιά.[44][54]
Λαζαρίνες, το Σάββατο του Λαζάρου στον προαύλιο χώρο του ναού του Αγίου Γεωργίου.[55][56]
Κόλεντες, το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων, οι κάτοικοι της Κορησού και της Λιθιάς, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ανάβουν μεγάλες φωτιές για να ζεστάνουν τον Χριστό που γεννιέται.[57]

Αθλητισμός

Δόξα Κορησού, ποδοσφαιρική ομάδα με έτος ίδρυσης το 1953 που αγωνίζεται στην Α' Τοπική Κατηγορία.
Ερμής, ιστορικό αθλητικό σωματείο με έτος ίδρυσης το 1930/1931 και χρώμα στολής γαλάζιο και άσπρο.
Κυζίκος, ιστορικό αθλητικό σωματείο που ιδρύθηκε από πρόσφυγες Μικρασιάτες. Ονομάστηκε έτσι γιατί στην κωμόπολη μετοίκησαν κάτοικοι από το Βαθύ (τουρκικά: Feti, μεταγενέστερα Turan) της Κυζικηνής χερσονήσου, παραλιακού οικισμού της Μικράς Ασίας, κοντά στην Αρτάκη.[58]

Προσωπικότητες

Ο Νικόλαος Αντωνίου, πράκτορας
του Μακεδονικού Αγώνα.

Όσιος Διονύσιος εκ Κορησού (1316 - 25 Φεβρουαρίου 1388), μοναχός και κτήτορας[59] της Μονής Αγίου Διονυσίου. Η μνήμη του εορτάζεται στις 25 Ιουνίου.
Όσιος Θεοδόσιος (1300-1391), ηγούμενος της μονής Φιλοθέου Αγίου Όρους και της μονής Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων Κωνσταντινουπόλεως, μητροπολίτης Τραπεζούντας και αδελφός του Οσίου Διονυσίου[60] Η μνήμη του εορτάζεται στις 11 Ιανουαρίου.
Άγιος Ἰακώβος Νεομάρτυρας εκ Καστορίας ( -1520), νεομάρτυρας της Ορθόδοξης Εκκλησιάς, του οποίου η μνήμη του τιμάται την ημέρα του μαρτυρίου του, στις 1 Νοεμβρίου.
Παύλος Ιωάννου (1824 - 1897), καθηγητής ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Αλέξανδρος Αναστασιάδης, οπλίτης μακεδονομάχος.[61]
Αναστάσιος Παπαφιλίππου, δάσκαλος στο Πισοδέρι Φλώρινας, Πράκτορας Γ' και μακεδονομάχος.[62]
Αναστασία Τσιφόρα, δασκάλα και πράκτορας Γ' τάξης κατά τον Αγώνα.[62]
Αργύριος Μιχόπουλος, όντας πολύ μικρός, έφυγε να πολεμήσει στο σώμα του καπετάν Μακρή.[62]
Βασίλειος Τσούγκαρης, οπλίτης κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.[62]
Ευδοκία Χρηστίδου, κάτοικος που συνέβαλε στην ανακατάληψη του ναού του Αγίου Γεωργίου.[62]
Ιωάννης Σιώμος (1835/1836;-1890), γιατρός, αγωνιστής, ιδρυτικό μέλος της Εθνικής Κίνησης.[44]
Ιωάννης Τσόπρας - Τζέζος, συνεργάτης του ηγουμένου Γρηγορίου Τσιριλόβου και οδηγός των Μακεδονομάχων.[62]
Κωνσταντίνος Τσιούλκας (1876-1915), διδάσκαλος, συγγραφέας και ερευνητής.[63]
Νικόλαος Αντωνίου, πράκτορας Α' τάξης και μέλος της τοπικής Εθνικής Επιτροπής.[62]
Νικόλαος Στυλιάδης, συνεργάτης του καπετάν Βαγγέλη από το Στρέμπενο.[62]

Παραπομπές

Όπως δημοσιεύτηκε στον τόμο απογραφής πληθυσμού και κατοικιών του 1971, πίνακας 4, Μέσος σταθμικός των υψομέτρων εκάστου δήμου ή κοινότητος, σ. 441.
Ιστοσ. Πανδέκτης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών: Μετονομασίες οικισμών της Ελλάδας: Γκόρενση-Κορησός
Ιστοσ. Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης, Διοικητικές μεταβολές: ΟΤΑ: Κοινότητα Κορησού
Ιστοσ. Δημήτρη Λιθοξόου, Τα χωριά της Καστοριάς: Γκόρεντσι
(Αγγλικά) Mapping migration in Kastoria, Macedonia, Database Record: Korissos
Ιστοσ. Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, Απογραφή πληθυσμού και κατοικιών 2011 - Μόνιμος πληθυσμός
Ιστοσ. Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, Διαδρομές: Κορησός-Κλεισούρα
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ. 13
(Αγγλικά) Jerome Murphy-O'Connor, St. Paul's Ephesus: texts and archaeology, Liturgical Press, 2008, σσ. 12 και 18, ISBN 978-0-8146-5259-6
Ιστοσ. Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, Έφεσος (Αρχαιότητα), Οχυρώσεις, Επιμ. 02/18/2008, Πατσιάδου Λίλα , «Έφεσος (Αρχαιότητα), Οχυρώσεις», Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor, 2008
Ιστοσ. Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, Έφεσος (Αρχαιότητα), Οδός Θεάτρου, Επιμ. 10/16/2002, Μάλλιος Γιώργος, «Έφεσος (Αρχαιότητα), Οδός Θεάτρου», Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor, 2002
Ιστοσ. Ταξιδιωτικός Οδηγός Κέας, Ιστορία
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 19-20
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 17-18
(Αγγλικά) Ιστοσ. The Packard Humanities Institute, Macedonia: Orestis: Korissos (EAM 197, # PH150239). Άλλη επιγραφή από την ίδια περιοχή της Κορησού αναγράφει "Κερτίμμα Κίλλης"(ΕΑΜ 191, # PH150233) χωρίς περισσότερα γράμματα και ανάγεται μεταξύ του 1ου π.Χ. με 1ου μ.Χ. αιώνα.
Ιστοσ. Ράδιο Άργος, Κρήνη της ελληνιστικής περιόδου εικάζεται ότι βρέθηκε στην Κορησό Καστοριάς, 21/10/2010
Ιστοσ. Ράδιο Άργος, Αρχαία ευρήματα βρέθηκαν στην Κορησό της Καστοριάς, 15/02/2010
Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Η αρχαία Ορεστίδα (μέρος 3ο): Υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων, 26/02/2011
[1] Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας (Το τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας), Θεσσαλονίκη 1989 (Έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών), σ. 160-161. ISBN 960-7265-01-7.
(Βουλγάρικα) Opshirni Defteri, H Απογραφή από τον 15 αιώνα, τόμος 2ος, Αρχεία Μακεδονίας, Σκόπια 1973, σ. 78 (Опширни пописни дефтери од XV век, том II, Архив на Македонија)
Ε. Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη Βυζαντινή και τη Μεταβυζαντινή εποχή (12ος -16ος αιώνας). Ιστορία – Τέχνη – Επιγραφές, Αθήνα 1997, σ. 103
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 39-40.
Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία (μέρος 1ο) : Τα ελληνικά σχολεία, 16/07/2011
Βασίλης Χριστόπουλος, Βασίλη Χριστόπουλου: Μνήμη Γεωργίου Γκολομπία, Ιστολόγιο Εφημερίδας Οδού Καστοριάς, 01/06/2009
Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία (μέρος 2ο) : Τα αλλόγλωσσα σχολεία, 02/08/2011
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ. 103
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ.94
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ.113
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ.129
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ. 48
Ιστοσ. Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς, Μοναστήρια: Μονή Αγίου Νικολάου Τσιρίλοβου
Ιστοσ. Οδηγού Δυτικής Μακεδονίας, Ιστορία: Κορησός, αρχειοθ. Αγνή Διάφα.
Ιστολ. Ιστορικά Καστοριάς, Τα μοναστήρια της Καστοριάς (μέρος 2ο), 19/12/2010
Ε. Κουτσιαύτης, Η ιερά μονή Αγ. Νικολάου (Κορησού) Καστοριάς, εκδ. Ιεράς μονής Αγ. Νικολάου (Κορησού), Καστοριά, 2004, σδ. 68-83
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ. 17
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σ. 17
Βασίλης Χριστόπουλος, Βασίλη Χριστόπουλου: Οι ήρωες στον πόλεμο του 1940-1941, Ιστολόγιο Εφημερίδας Οδού Καστοριάς, 20/11/2010
Βασίλης Χριστόπουλος, Αναγνώστες έγραψαν, Ιστολόγιο Εφημερίδας Οδού Καστοριάς, 17/03/09
Ιστοσ. Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς, Αρχιερατική Περιφέρεια Κορησού
Εφημ. Μακεδονία, Θεμελιώθηκε διδακτήριο στην Κορησό Καστοριάς που θα ανεγερθεί με ιδιωτική πρωτοβουλία, 30/05/1978, σ. 12
Ιστοσ. Υπουργείου Πολιτισμού-Διαρκής Κατάλογος Κηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος, Κοιμητηριακός Ναός Αγίου Γεωργίου και ομώνυμος ναΐσκος
Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό - Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 14-16
Ιστολ. η Κορησός στο Ίντερνετ, Δεκατρία χιλιόμετρα ανατολικά της Καστοριάς,..., 31/03/2011
Εφημ. Η Κορησός, Σούρβα 2011, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2011, αρ. φυλ. 241-242, σ. 3
Αλέξανδρος Τσαντουλάς, Καστοριά: Η αρχόντισσα της λίμνης, Εφημ. Έθνος, 12/01/2009
Ιστοσ. Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς: Τουριστικός Οδηγός, Διαδρομές: Κορησός-Κλεισούρα
Ιστοσ. Υπουργείου Πολιτισμού-Διαρκής κατάλογος κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, Κοιμητηριακός Ναός Αγίου Γεωργίου και ομώνυμος ναΐσκος
Β. Στυλιάδη, Μνημεία της Κορησού 1. Ο Μικρός Ναός του Αγίου Γεωργίου (ΙΗ΄ αιών), Εφημ. Η Κορησός, του Επιμορφωτικού Συλλόγου Κορησού «Άγιος Διονύσιος», έτος 2009/20 Απρίλιος, αρ. φυλ. 220, σ.σ. 10, 12
Β. Στυλιάδη, Μνημεία της Κορησού 3. Ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου (1882), ό.π., έτος 2010/21, Ιούλιος, αρ. φύλ. 235, σ.σ. 6-7
Ιστοσ. Ομοσπονδία Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης, Σύλλογος των Απανταχού Κορησιωτών "Ο Άγιος Γεώργιος"
Εφημ. Η Κορησός, Τα νέα της Κωνσταντινείου δημοτικής βιβλιοθήκης μας, σελ. 4, Αρ. φύλλου 235, Ιούλιος 2010
Ιστολ. Εφημερίδας Οδού Καστοριάς, Νικόλαου Γ. Δασκαλάκη: Γεώργιος Γκολομπίας, 30/06/09
Τάκης Γκοσιόπουλος (Στέφανος Χρυσός), Λογοτεχνικά νέα Βορείου Ελλάδος, Ψηφιοθήκη ΑΠΘ, εφημερίδα, [1] σ. 30 x 11 εκ.
Ιστολ. Μπέτσκας, Το Παραδοσιακό Καρναβάλι-Σούρβα 2012 στην Κορησό (βίντεο), 04/01/2012
Εφημ. Νέα Καστοριά, Ένα όμορφο έθιμο που διατηρείται στην Κορησό!, 31/03/2010
Ιστοσ. Ράδιο Άργος, Οι Λαζαρίνες της Κορησού, 15/04/2009
Ιστοσ. Find Kastoria, Οι «Κόλεντες» αναβιώνουν στην Κορησό και την Λιθιά Καστοριάς, 23/12/2010
Ιστοσ. Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, Βαθύ, (Αναδ. Σταματόπουλος Δημήτριος , «Βαθύ», 2001, Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor), Ενημ. 08/10/2001
Σωτήρης Καδάς, Το Άγιον ΄Ορος «Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους» σ.63 Εκδοτική Αθηνών 1988
Ιεράς Μονής Αγίου Διονυσίου, «Ο Όσιος Διονύσιος ο κτίτωρ», Άγιον Όρος 2004, σ. σ. 78-79.
Νικόλαος Μάνος, Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι (1903-1913), Ι. Σ. Κολιόπουλος (επιστ. εποπτεία), Ι. Δ. Μιχαηλίδης – Κων. Σ. Παπανικολάου (επιμ.), Θεσσαλονίκη, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, 2008, σ. 82.
Νικόλαος Μάνος, Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι (1903-1913), Ι. Σ. Κολιόπουλος (επιστ. εποπτεία), Ι. Δ. Μιχαηλίδης – Κων. Σ. Παπανικολάου (επιμ.), Θεσσαλονίκη, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, 2008, σ. 83.

(Αγγλικά) Ιστοσ. Πανδέκτης, Κωνσταντίνος Τσιούλκας

Βιβλιογραφία

Α. Βήτα, Η Ελληνική Παιδεία Στην Κορησό, Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", εκδ. Αμφιτρίτη, Θεσσαλονίκη, 1992
Π. Χρηστίδης και Ν. Δασκαλάκης, Σύλλογος Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης "Ο Άγιος Γεώργιος", Ο Σύλλογος, η Κορησός , η Θεσσαλονίκη, ο κόσμος όλος 100 χρόνια μαζί – 100 χρόνια δράση, Θεσσαλονίκη, 1996
Νικόλαος Γ. Δασκαλάκης, Η Κορησός : στη διαδρομή του χρόνου, Θεσσαλονίκη, 2006, σσ. 703
Νικόλαος Γ. Δασκαλάκης, Εμπορικός και επαγγελματικός οδηγός των όπου γής κορησωτών, Θεσσαλονίκη, 1992

Φωτογραφίες

Η Κορησός με χειμωνιάτικο σκηνικό.

Καταιγίδα με κεραυνούς κοντά στο χωριό.

"Συμβολαί εις την Διγλωσσίαν των Μακεδόνων", του Κωνσταντίνου Ι. Τσιούλκα.

Άποψη του χωριού στο ξεκίνημα της άνοιξης.

Ουράνιο τόξο στα ανατολικού του οικισμού.

Η Κορησός με το δάσος του Γάβρου.

Το βουνό Κορησός ή Γάβρος, ορεινός όγκος του Άσκιου.

Δείτε επίσης

Μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου
Μονή Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου Καστοριάς

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ιστοσ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών-Πανδέκτης, ΕΑΜ 191: Επιτύμβιο της Κερτίμμας της Κίλλης
Ιστοσ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών-Πανδέκτης, ΕΑΜ 197: Επιτύμβιο του Αλεξάνδρου

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ
Τοπική Κοινότητα Βασιλειάδος
Αγία Παρασκευή, η
Βασιλειάς, η
Βέργα, η
Τοπική Κοινότητα Κορησού
Άγιος Νικόλαος, ο
Κορησός, η
Τοπική Κοινότητα Λιθιάς
Λιθιά, η
Τοπική Κοινότητα Μελισσοτόπου
Μελισσότοπος, ο
Μονή Αγίων Αναργύρων, η
Σταυροπόταμος, ο

Δήμος Καστοριάς (πρόγραμμα Καλλικράτης)

Γεωγραφία της Ελλάδας

Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος

Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω

Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License