Η ρήγαινα είναι το πιο γνωστό αλλά και το πιο μυστηριώδες πρόσωπο των θρύλων και των παραδόσεων της Κύπρου. Απαντάται παντού, σε κάθε μέρος του νησιού, σχετιζόμενη με αρχαία και μεσαιωνικά οικοδομήματα, με ωραίες τοποθεσίες, σπηλιές και χαλάσματα, πηγές και ποταμούς, εκκλησίες και ξωκλήσια, βουνά και κάμπους, κρυμμένους μυθικούς θησαυρούς. Στις παλαιές ιστορίες σχετίζεται ακόμη με ρηγάδες, με πολεμιστές, με τον ίδιο το Διγενή Ακρίτα κάποτε, και με άλλα επίσης μυστηριώδη πρόσωπα. Εκατοντάδες αρχαία ερείπια, σε πολλά μέρη του νησιού, ανήκουν στη ρήγαινα, όπως ανήκουν κάμποι και βουνά και, σε τελευταία ανάλυση, ολόκληρη η Κύπρος.

Οι ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά της περίφημης αυτής ρήγαινας της Κύπρου ποικίλλουν: άλλοτε καλόκαρδη, άλλοτε σκληρή και εκδικητική, άλλοτε μαχητική και αγωνίστρια, άλλοτε πάλι αδύναμη και απροστάτευτη, συνήθως κατοικεί σε υψηλές κορφές ή αποτραβιέται σε απόμερες σπηλιές. Είναι όμως πάντοτε υπερβολικά όμορφη, υπερήφανη και ανεξιχνίαστη. Δεν έχει όνομα. Όλοι τη γνωρίζουν ως ρήγαινα, βασίλισσα δηλαδή. Κατά κανόνα είναι πολύ πλούσια και έχει κρυμμένους θησαυρούς που πολλοί προσπάθησαν στο παρελθόν να βρουν - αλλά μάταια.

Οι μύθοι για τη ρήγαινα είναι πάρα πολλοί, εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες. Δυστυχώς δεν έχει γίνει, μέχρι σήμερα, συλλογή των αφηγημάτων αυτών που σχετίζονται με τη ρήγαινα, ούτε και έχει δημοσιευτεί οποιαδήποτε ολοκληρωμένη και λεπτομερής μελέτη για αυτή, πέρα από τη δημοσιευμένη ενδιαφέρουσα διάλεξη του Σίμου Μενάρδου στον "Παρνασσό" των Αθηνών το 1901 και μερικά άλλα σκόρπια δημοσιεύματα που, ωστόσο, δεν εξαντλούν το τεράστιο αυτό κεφάλαιο της κυπριακής λαογραφίας και παράδοσης. Έτσι η ρήγαινα εξακολουθεί να παραμένει απρόσιτη και μυστηριώδης.

Τοποθεσίες σχετιζόμενες με τη ρήγαινα

Πάμπολλες είναι οι τοποθεσίες, σε ολόκληρη την Κύπρο, που στη φαντασία του λαού, στις παραδόσεις και στους μύθους σχετίζονται με τη θρυλική μορφή της ρήγαινας.

Τα τρία κάστρα του Πενταδακτύλου είναι τα κάστρα της ρήγαινας. Ιδίως το κάστρο του Άη Λαρκού (Αγίου Ιλαρίωνος) είναι γνωστό και σαν κάστρο του Έρωτα από τα Μεσαιωνικά χρόνια (Dieu dΆmour) ίσως ύστερα από ταύτιση της ρήγαινας με τη θεά της Κύπρου, την Αφροδίτη.

Σε διάφορα μέρη της Κύπρου υπάρχουν πύργοι της ρήγαινας (Τηλλυρία, Ακάμας, Σίβουρη στη Μεσαορία, Λεύκαρα, Πισσούρι, Ανώγυρα κ.α.). ενώ και αυτά τα κυπριακά χωριά που φέρουν το όνομα Πύργος σχετίζονται, στις τοπικές παραδόσεις με πύργους που ανήκουν στη ρήγαινα και που, πάντως, δεν υπάρχουν σήμερα.

Το φρούριο του Κολοσσιού, ο γνωστός Κούλας, ανήκει και πάλι στη ρήγαινα. Μάλιστα η τοπική παράδοση αναφέρει ότι ο ρήγας έταξε στη ρήγαινα να της χαρίσει τόση έκταση γης όση θα μπορούσε να βλέπει. Τότε εκείνη έκτισε τον ψηλό πύργο, από όπου έβλεπε όλη την περιοχή ολόγυρα.

Σε μερικές κορφές λέγεται ότι υπήρχε το θρονίν της ρήγαινας, πράγμα σημαντικό γιατί αντιπαραβάλλεται προς το θρονίν της ίδιας της Παναγίας του Κύκκου. Η κορφή, ωστόσο, στα ανατολικά του μοναστηριού αυτού δεν είναι θρονίν αλλά απλά μούττη της ρήγαινας.

Κάστρα της ρήγαινας (αντί πύργοι) λέγεται ότι υπήρχαν στη Φασούλα, στην Καρπασία (της Έλυσης), στη Γαληνόπορνη κ.α., εκτός βέβαια από εκείνα του Πενταδακτύλου.

Αλλού πάλι υπάρχουν λουτρά της ρήγαινας (Αμίαντος) σπήλιοι της ρήγαινας (Πάφος, Κούκλια, Δορά, Μαλούντι κ.α.), κάμποι της ρήγαινας (Πολέμι, Ακαπνού κ.α.) λίγκρα της ρήγαινας (Πάφος, Λευκωσία), θαμμένοι θησαυροί της ρήγαινας (Μαντριά, Τρίκωμο, Άγιος Τύχωνας, Διερώνα, Πελέντρι, Επισκοπή Λεμεσού, Λεύκαρα κ.α.) και πολλά άλλα τοπωνύμια. Με τη ρήγαινα οι τοπικές παραδόσεις συσχετίζουν και το κτίσιμο μοναστηριών εκκλησιών (μοναστήρι Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη, μοναστήρι Παναγίας του Άρακος στα Λαγουδερά κ.α.) όπως και με πηγές ή βρύσες πολύτιμου νερού.

Στο λόφο του Άρωνα στην Αθαλάσσα, κοντά στη Λευκωσία, η παράδοση θέλει το παλάτιν της ρήγαινας. Η πεδιάδα ολόγυρα ανήκε στη ρήγαινα. Διηγούνταν δε ότι μια φορά, τον καιρό της συγκομιδής, η ρήγαινα ειδοποιήθηκε ότι έφταναν οι εχθροί. Εκείνη παρακάλεσε τότε το Θεό να μετατρέψει τους σωρούς των δημητριακών σε χώματα και πέτρες για να μη τα βρουν οι εχθροί. Ο Άρωνας της Αγυιάς (στο δρόμο προς τη Λάρνακα) είναι ο σωρός του πετρωμένου αχύρου. Άλλος κωνικός λόφος στην περιοχή είναι ο σωρός του σιταριού, ενώ τρίτος μικρός λόφος είναι ο σωρός των κοντύλων.

Ο Πύργος της Ρήγαινας, σε κορφή του Ακάμα, θεωρείται βέβαιο ότι ήταν μοναστήρι, σύμφωνα με νεότερες έρευνες. Οι Σμιγιές, ωραία ειδυλλιακή τοποθεσία του Ακάμα, ήταν το μέρος όπου έσμιγαν η ρήγαινα και ο Διγενής. Η αρχαία σχέση του Ακάμα με την Αφροδίτη μετατρέπεται στα μετέπειτα χρόνια σε σχέση του με τη ρήγαινα, και εδώ έχουμε ίσως μια ακόμη ταύτιση της μεσαιωνικής βασίλισσας με την αρχαία θεά.

Στην Ακαπνού είχε επίσης κτισμένο παλάτι η ρήγαινα, στον κάμπο που φέρει τ' όνομά της. Βρισκόταν εκεί για παραθερισμό, λέει η τοπική παράδοση, όταν οι εχθροί αποβιβάστηκαν στη Λεμεσό. Στη βιαστική φυγή της (κι αφού ο απαραίτητος θησαυρός θάφτηκε σε άγνωστο μέρος), η ρήγαινα έπεσε από το άλογο, πηδώντας ένα ποταμάκι και σκοτώθηκε. Ο θησαυρός αναμένει ακόμη τον τυχερό που θα τον βρει. Το ποταμάκι, κοντά στο χωριό, είναι γνωστό ως αργάκι της Ρήγαινας.

Χώρος ένωσης και σύγκρουσης της ρήγαινας με το Διγενή είναι και τοποθεσία στο χωριό Ακουρδάλια της Πάφου.

Στην Ανώγυρα υπάρχει ο λάκκος της ρήγαινας, πλήρης θησαυρών βέβαια. Η τοπική παράδοση λέει ότι, όταν η ρήγαινα κατοικούσε εκεί ένας γιος της έπεσε στο λάκκο του περιβολιού και σκοτώθηκε. Η ρήγαινα, απαρηγόρητη, μάζεψε όλα της τα υπάρχοντα σκεύη, κοσμήματα, χρήματα και ότι άλλο και τα έριξε στο λάκκο που γέμισε. Τον σκέπασε ύστερα με χώμα, και έφυγε από εκεί για να μην επιστρέψει ποτέ πια.

Αλλά και στη Μόρφου είχε το παλάτι της η ρήγαινα, η οποία δέχτηκε μάλιστα να παντρευτεί το ρήγα της Περιστερώνας αν αυτός κατόρθωνε να στείλει στη Μόρφου όσες ποσότητες νερού χρειάζονταν οι εκτεταμένοι κήποι της.

Στο χωριό Κυρά υπήρχε μεγάλη δεξαμενή, στην οποία η ρήγαινα λουζόταν αλλά έκανε και βαρκάδα. Μερικοί μάλιστα θεωρούν ότι το χωριό πήρε την ονομασία του από την κυρά τη ρήγαινα, που εδώ φαίνεται να ταυτίζεται με την Παναγία την Κυρά που είχε μοναστήρι στην περιοχή. Αλλά και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται στην ίδια περιοχή είναι γνωστή με την επωνυμία του Ρηγάτη, επειδή εκεί πήγαινε να προσευχηθεί η ρήγαινα. Όμως πήγαινε, όπως βεβαιώνει άλλη παράδοση, για να λειτουργηθεί και στην Παναγία του Κάμπου (Χοιροκοιτία).

Στο Λατσί πάλι, στον κόλπο της Χρυσοχούς, υπάρχουν οι πέτρες του Διγενή που είναι μεγάλοι βράχοι. Λέγεται πως ο μεσαιωνικός αυτός ήρωας είχε εκσφενδονίσει τους βράχους εναντίον της ρήγαινας που, αντί να τον παντρευτεί, προτίμησε να αναχωρήσει με καράβι.

Στην ποταμιά επίσης, όπου είναι γνωστό ότι υπήρχε εξοχική βασιλική έπαυλη κατά τα χρόνια της φραγκοκρατίας, η ρήγαινα που εδώ ταυτίζεται με την τελευταία βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο, δεχόταν συχνά την επίσκεψη κάποιου μυστηριώδους ιππότη-εραστή.

Πύργο εξοχικό είχε η ρήγαινα και στη Χοιροκοιτία. Μάλιστα η τοπική παράδοση αναφέρει ότι το χωριό πήρε την ονομασία αυτή από το χαιρετισμό Χαίρε Κιτία (= από το ΚίτιονΛάρνακα) που είχε απευθυνθεί στη ρήγαινα.

Στα Φοινικάρια υπάρχουν οι αυλάες (αυλές) της ρήγαινας, ενώ στις Κιβίδες η παράδοση βεβαιώνει πως διέμεναν δύο ρήγαινες. Στο Διόριος πάλι υπήρχαν δυο ρηγάτα, ένα του ρήγα και ένα της ρήγαινας. Στο Πέλλα Παϊς αναφέρονται τρεις ρήγαινες, μια τ' Αγίου Ιλαρίωνα, μια του Κουτσοβέντη (Βουφαβέντο) και μια στο μοναστήρι του Πέλλα Παϊς. Στο Βουφαβέντο διηγούνταν ότι τη νύχτα της ανάστασης άνοιγε η κρυφή θύρα του μυστικού δωματίου (σπιδκιού) με τους αμύθητους θησαυρούς, για λίγο. Ένας βοσκός είδε μια φορό το εκπληκτικό θέαμα και πρόλαβε να εισέλθει στο μυστικό δωμάτιο. Όμως καθυστέρησε μαζεύοντας όλο και περισσότερο χρυσάφι, ώσπου η κρυφή θύρα έκλεισε και πάλι, εξαφανίζοντάς τον για πάντα. Σε άλλες παραλλαγές ο βοσκός κατορθώνει να βγει κάποτε από το μυστικό δωμάτιο του Βουφαβέντο ή ακόμη από το μυστικό δωμάτιο της Καντάρας. Σε μια περίπτωση αναφέρεται πως μόλις βγήκε ο καημένος από το σκοτεινό δωμάτιο στο φως του ήλιου, έλιωσε και χάθηκε. Έτσι, ο μόνος άνθρωπος που είδε την κρύπτη και το θησαυρό της ρήγαινας, ο βοσκός, ανελήφθη, ως να ήτο δρόσος, εις το φως και την ημέραν, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Σίμος Μενάρδος.

Στο Ακρωτήρι της Λεμεσού η ρήγαινα αναφέρεται πως πέτρωσε και έγινε βράχος που στέκει κάπου στην περιοχή.

Η Χρυσοχού πάλι σχετίζεται ετυμολογικά με τα χρυσάφια της μυθικής ρήγαινας που κάπου εκεί βρίσκονται κρυμμένα. Δώδεκα ζώα λέει άλλη παράδοση, μετέφεραν από την Καντάρα στην Αμμόχωστο τους θησαυρούς της ρήγαινας. Εκεί στην περιοχή του Τρικώμου πρόφτασε τους μεταφορείς η είδηση πως η Αμμόχωστος είχε κυριευτεί από τους εχθρούς, οπότε αυτοί έθαψαν τους θησαυρούς που, βέβαια, δεν έχουν βρεθεί ακόμη.

Στην Παναγία του Άρακα - κτίσμα της ρήγαινας - δείχνουν το αποτύπωμα του ποδιού της σε μια πλάκα. Μάλιστα το μέρος εκείνο στο οποίο πάτησε θεωρούνταν απαγορευμένο για τις γυναίκες, άδυτο. Η παράδοση αυτή θυμίζει το ιερό τέμενος της Ακραίας Αφροδίτης στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, που ο Στράβων σημειώνει ότι ήταν άδυτον γυναιξί και αόρατον. Άλλη μακρινή ανάμνηση της Αφροδίτης στις διηγήσεις για τη ρήγαινα, παρόμοια με την ανάμνηση που απαντούμε στη διήγηση για μετατροπή της ρήγαινας σε πέτρα, στο Ακρωτήρι της Λεμεσού (που θυμίζει τη λατρεία της Παρακύπτουσας Αφροδίτης). Αλλά και το επίθετο Ακραία της Αφροδίτης σήμαινε λατρεία της στα άκρα, δηλαδή στις κορφές των βουνών. Στις ίδιες κορφές όπου και η ρήγαινα έχει το θρονί ή το κάστρο της.

Προέλευση και χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ρήγαινας: Αναμφίβολα η ονομασία ρήγαινα είναι μεσαιωνική, της περιόδου της φραγκοκρατίας. Της περιόδου, δηλαδή, κατά την οποία η Κύπρος ήταν φράγκικο βασίλειο, οπότε είχε και ρηγάδες και ρήγαινες. Είναι πολύ σημαντικό ότι αυτούς τους ξένους μονάρχες, τους Λουζινιανούς, ο λαός δεν τους ονόμασε ποτέ βασιλιάδες. Ούτε και στα χρονικό αναφέρονται ποτέ ως βασιλιάδες και βασίλισσες. Αντίθετα, ονομάζονται ξενικά ρήγες και ρήγαινες (που σημαίνει, πάντως, βασιλιάδες και βασίλισσες). Όμως, στις συνειδήσεις του λαού, η διαφορά ήταν τεράστια: βασιλεύς ήταν πάντοτε ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης. Αντίθετα, κανένας Λουζινιανός δεν υπήρξε ποτέ βασιλεύς. Αυτός ήταν πάντοτε ρήγας.

Ας πάρουμε παράδειγμα το Γεώργιο Βουστρώνιο, που γράφει στο Χρονικόν του: "ήρτεν από το Πορτουάλ ο πρίντζης δια να ορμαστή την θυγατέραν του ρε Τζουάνη, ονόματι Τζαρλότα. Και η μητέρα της ήτον η ρήγαινα η Ελένα η Παλαιολογίνα. αδελφοτέκνη του βασιλέως της Κωνσταντινουπόλεως." Αλλά και στο Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά όλοι οι Λουζινιανοί είναι ρήγες. Πάντοτε όμως ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης είναι βασιλιάς.

Ρήγαινες, λοιπόν, υπήρχαν στην Κύπρο κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας (1192-1489). Ποιές όμως από αυτές τις ρήγαινες είναι δυνατό να απασχόλησαν τόσο πολύ τη σκέψη του λαού ώστε να έχουν μετατραπεί σε θρύλο που απαντάται παντού στο νησί, από άκρη σε άκρη; Τρεις τέτοιες βασίλισσες μπορούμε να αναφέρουμε που και ιδιαίτερα γνωστές ήταν και περισσότερο από όλες τις άλλες συζητούνταν από το λαό:

* Πρώτη η περιβόητη βασίλισσα Ελεονόρα, από την Αραγονία της Ισπανίας, σύζυγος του βασιλιά της Κύπρου Πέτρου Α' (1359-1369) και μητέρα του βασιλιά Πέτρου Β' (1369-1382). Δυναμική, αδίστακτη, δολοπλόκος, ραδιούργα, φλογερή, διάσημη για τους έρωτές της και τα πάθη της, ταυτίστηκε από πολλούς με την ηρωίδα του γνωστού μεσαιωνικού ποιήματος της Αροδαφνούσας.

* Δεύτερη η Ελένη Παλαιολογίνα, Ελληνίδα, ανιψιά του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και σύζυγος του βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β' (1432-1458). Εξίσου δυναμική, επίσης αποφασιστική και αδίστακτη, ικανότατη εχθρά των Λατίνων κληρικών και προστάτιδα των Ορθοδόξων θα πρέπει να απασχόλησε τότε ιδιαίτερα τη σκέψη των Ελλήνων Κυπρίων.

* Τρίτη η Αικατερίνη Κορνάρο, η τελευταία βασίλισσα της Κύπρου σύζυγος του βασιλιά Ιακώβου Β'(1460-1473). Η Αικατερίνη βασίλεψε μόνη της από το 1474 ως το 1489 οπότε η Κύπρος εκχωρήθηκε στη Βενετία και έπαψε να είναι ανεξάρτητο βασίλειο. Όπως προκύπτει και από τα χρονικά, ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στο λαό. Μάλιστα αναφέρονται περιπτώσεις όπου ο λαός ξεσηκώθηκε για να την υπερασπιστεί ενώ όταν έφυγε από την Κύπρο το 1489 την ξεπροβόδισε ο λαός και εγίνην μέγαν κλάμαν, όπως μαρτυρεί ο Γεώργιος Βουστρώνιος.

Αυτές, λοιπόν, οι τρεις ρήγαινες της Κύπρου φαίνεται ότι αποτέλεσαν πρότυπα για τη μυθική ρήγαινα των θρύλων και των παραδόσεων. Ήταν όμως μόνο αυτές; Συχνά στις κυπριακές παραδόσεις η θρυλική ρήγαινα συναντάται με το Διγενή Ακρίτα, άλλοτε ως ερωμένη, άλλοτε ως αρνούμενη να τον παντρευτεί, άλλοτε ακόμη και ως αντίπαλος. Όμως ο Διγενής ήταν ήρωας επών των Βυζαντινών χρόνων, άρα προγενέστερος της περιόδου της φραγκοκρατίας. Μήπως εδώ υπάρχει κάποιος αναχρονισμός όπου συναντώνται δύο πρόσωπα διαφορετικών εποχών; Η μήπως η ρήγαινα είναι μια μορφή διαχρονική, που απαντάται σε διάφορες εποχές;

Σε διάφορους αναφερόμενους στη ρήγαινα μύθους, ιδίως σε σχέση με απόκρυψη θησαυρών, αναφέρονται εισβολές εχθρών στην Κύπρο. Οι εχθροί είναι κάποτε Τούρκοι, οπότε η εισβολή τους τοποθετείται χρονικά στα 1570, όταν η Κύπρος δεν είχε πια ρήγαινες μετά τη φυγή της Αικατερίνης Κορνάρο (1489). Άλλοτε πάλι οι εισβολείς είναι Σαρακηνοί (Μαμελούκοι), οπότε η εισβολή τους χρονικά τοποθετείται στα 1425-26. Αν πάμε ακόμη πιο πίσω στο χρόνο, έχουμε την εισβολή του Ριχάρδου Λεοντόκαρδου (1191) και ακόμη πιο πριν άλλες, μέχρι πίσω στις αραβικές επιδρομές του 7ου-10ου μ.Χ. αιώνα. Αλλά τότε και πάλι δεν υπήρχαν ρήγαινες.

Από την άλλη, όμως, κάποια ρήγαινα μιας περιοχής δεν ήταν, ίσως, αναγκαστικά μια βασίλισσα. Κάποια πυργοδέσποινα, κάποια αριστοκράτισσα σύζυγος φεουδάρχη, τόσο κατά τα Βυζαντινά χρόνια όσο και αργότερα, κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας, φαίνεται να αποτελούσε το πρότυπο για τη δημιουργία μύθων. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι σε διάφορες περιοχές της Κύπρου υπάρχουν τοπικά ρηγάτα και υπάρχουν και ρήγαινες (μερικές φορές περισσότερες από μία) και ρήγες.

Ψάχνοντας, λοιπόν, για την περιβόητη ρήγαινα της Κύπρου, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι στο πρόσωπό της αντιπροσωπεύονται και βασίλισσες της περιόδου του φράγκικου βασιλείου, και φεουδάρχισσες ή εντυπωσιακές σύζυγοι ευγενών των Μεσαιωνικών χρόνων, και αριστοκράτισσες των Βυζαντινών χρόνων.

Έτσι εξηγούνται, εξάλλου, και οι διάφορες και διαφορετικές ιδιότητες της ρήγαινας της Κύπρου, που ποικίλλουν. Σε μερικούς θρύλους και σε παραδόσεις η ρήγαινα είναι ανύπαντρη και σμίγει με το Διγενή. Σε άλλες περιπτώσεις τον αποκρούει και προσπαθεί να του ξεφύγει. Άλλοτε κάποιος ρήγας κερδίζει την αγάπη της, άλλοτε αποτυγχάνει. Σε άλλες περιπτώσεις η ρήγαινα είναι παντρεμένη και με παιδί / παιδιά. Άλλοτε πάλι είναι μόνη, αποφεύγει τον κόσμο και αποσύρεται σε σπηλιές ή φαράγγια ή βουνοκορφές. Και άλλοτε είναι ισχυρή, με δικό της στρατό που διοικεί η ίδια. Σε μερικές παραδόσεις η ρήγαινα πεθαίνει. Σε άλλες, φεύγει με καράβι μακριά, έξω από την Κύπρο, για να μην επιστρέψει ποτέ (θυμίζοντας την Αικατερίνη Κορνάρο).

Σε όλες όμως τις περιπτώσεις η ρήγαινα είναι ιδιαίτερα όμορφη και εντυπωσιακή, πλούσια, δεσπόζουσα μορφή, παρά τις ποικίλες ιδιότητες του χαρακτήρα της: σε άλλες παραδόσεις είναι καλή και ευγενική, φυτεύει δέντρα, φέρνει άφθονο νερό και ανασταίνει τη γη για να καρποφορήσει, θυμίζοντας την πανάρχαιη ιδιότητα της Αφροδίτης ως θεάς της γονιμότητας. Σε άλλες, πάλι, περιπτώσεις είναι θρήσκα και χτίζει ή σχετίζεται με εκκλησίες. Αλλά και η βασίλισσα Ελεονόρα έχτισε εκκλησίες (μάλιστα ξανάχτισε και το μοναστήρι του Κύκκου όταν αυτό είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά από πυρκαγιά), όπως κι η Ελένη Παλαιολογίνα ανοικοδόμησε εκκλησίες και μοναστήρια ενώ η Αικατερίνη Κορνάρο πριν φύγει οριστικά από την Κύπρο δεν παρέλειψε να πάει για προσκύνημα στην Παναγία την Αψινθιώτισσα.

Σε άλλες, πάλι, περιπτώσεις η ρήγαινα είναι ζηλιάρα και εκδικητική, ακόμη και σκληρή, θυμίζοντας τόσο την Ελεονόρα όσο και την Ελένη Παλαιολογίνα.

Όσο για τα αμύθητα πλούτη της, τα κρυμμένα εδώ και εκεί, είναι εύκολο να εξηγηθούν. Πρόκειται ασφαλώς για τις αρχαιότητες που τόσο πολλές κρύβονταν και κρύβονται στα σπλάχνα της κυπριακής γης. Μεταξύ των τόσων πολλών αρχαίων αντικειμένων εκείνα που ιδιαίτερα ενδιέφεραν τους ανθρώπους σε εποχές κατά τις οποίες ανθούσε η τυμβωρυχία και η αρχαιοκαπηλία ήταν τα πλούσια κτερίσματα των αρχαίων τάφων που περιλάμβαναν πολυτιμότατα χρυσά και ασημένια σκεύη και έργα μικροτεχνίας και ιδίως κοσμήματα.

Όπως και τα πολύτιμα αφιερώματα σε ιερά και γενικά οι θησαυροί που κρύβονταν στη γη, σε αρχαιολογικούς χώρους όπου υπήρχαν ερείπια και χαλάσματα. Ερείπια και χαλάσματα που, ασφαλώς, θεωρούνταν ότι ανήκαν σε κάποια ρήγαινα. Δεν έχει σημασία σε ποια ρήγαινα. Αν κάποιες μακρινές αναμνήσεις επανέρχονταν ή κάποιος μορφωμένος άνθρωπος έκανε που και που λόγο για την αρχαία Κύπρο (απομεινάρια της οποίας ήταν τα πολύτιμα αντικείμενα που ανακαλύπτονταν κατά καιρούς), τι θα 'λεγε στους απλοϊκούς ανθρώπους; Ασφαλώς θα διηγούνταν ότι στα αρχαία χρόνια η Κύπρος είχε 9 ή και 12 βασίλεια.

Και εφόσον είχε τόσα πολλά βασίλεια, υπήρχαν ασφαλώς και κάποιες ρήγαινες. Και σίγουρα σε αυτές ανήκαν τα χρυσά και τα ασημένια αντικείμενα που κάποιοι ανακάλυπταν κάθε τόσο, τυχαία ή όχι. Έτσι υπήρχαν ρήγαινες, πολλές ρήγαινες στην αρχαία Κύπρο, όπως υπήρχαν και στη μεσαιωνική. Ο ενδιάμεσος χρόνος δεν έσβησε τη λάμψη του χρυσού! Από το τόσο πλούσιο αρχαίο παρελθόν της Κύπρου απαντούμε στους θρύλους σχετικά με τη ρήγαινα και άλλες αναμνήσεις εκτός από τους χειροπιαστούς και πολύτιμους θησαυρούς. Αναφέρθηκαν ήδη πιο πάνω διάφορα στοιχεία που παραπέμπουν από τη μεσαιωνική ρήγαινα στην αρχαία Αφροδίτη. Και δε θα ήταν υπερβολικό αν υποστηρίζαμε ότι οι θρύλοι της ρήγαινας της Κύπρου ξεκινούν από την αρχαία λατρεία της όμορφης θεάς του Έρωτα, της κατεξοχήν θεάς της Κύπρου, της Αφροδίτης.

Αυτό υποστηρίζει και ο Σίμος Μενάρδος, γράφοντας: Πιστεύω. ότι μόνον το όνομα ή μάλλον ο τίτλος της ρήγαινας είναι μεσαιωνικός. Η βασίλισσα, η δέσποινα είν' αρχαίο. Και γνωρίζομεν λοιπόν, αλήθεια, καμμίαν ανάσσαν της Κύπρου παλαιάν, ασυγκρίτως ωραίαν και πράγματι χρυσήν, που δεν εγήρασε ποτέ κ' εχάθη μόνον εις ένα πύργον άφαντον και αγύριστον, εις του καιρού τον πύργον; Ο κόσμος όλος την γνωρίζει. Διότι την "ευώδεα Κύπρον" της απέδωσαν ως πατρίδα και βασίλειον όσοι την ύμνησαν ποιηταί.

Από τη λατρεία της Αφροδίτης, λοιπόν, κατά την αρχαιότητα, ξεκινά ο θρύλος της μεσαιωνικής ρήγαινος. Αυτής που στα Βυζαντινά χρόνια, σμίγει με το νεότερο θεό του πολέμου, τον αντικαταστάτη του αρχαίου Άρη (εραστή της Αφροδίτης), το Διγενή Ακρίτα.

Τα Βυζαντινά χρόνια, με την έντονη θρησκευτικότητα που τα χαρακτηρίζει, όπως και τη θρησκευτική αυστηρότητα τους, εξαφάνισαν την Αφροδίτη αλλά μόνο κατ' όνομα. Και όπως σε μερικές περιπτώσεις η Αφροδίτη συνδέεται με την Παναγία (πρβλ. ακόμη και ονομασία Παναγιά Αφροδίτισσα), έτσι και η Παναγία θα συνδεθεί σε μερικές περιπτώσεις, αργότερα με τη ρήγαινα. Από όλους τους αγίους και από όλες τις αγίες, η Παναγία είναι εκείνη που τιμάται περισσότερο στην Κύπρο, όπου της ανήκουν και τα περισσότερα και τα σημαντικότερα μοναστήρια. Και δεν είναι ίσως τυχαίο το γεγονός ότι στη χρονική συνέχεια των πραγμάτων, γένους θηλυκού είναι τα πρόσωπα που διαφεντεύουν την Κύπρο: Αφροδίτη, Παναγία, Ρήγαινα.

Κάπου τα πράγματα συγχέονται. Αλλά δεν είναι, σε τελευταία ανάλυση, έτσι που γεννάται ο θρύλος; Κι ακολουθούν τα χρόνια της φραγκοκρατίας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι τώρα πια γίνεται χρήση του όρου ρήγαινα, που περιλαμβάνει τις παλαιές βασίλισσες και τις καινούριες, αν και ο όρος δεν ήταν άγνωστος ως τότε (την Αφροδίτη, για παράδειγμα, την αποκαλεί Venus regina ο Οράτιος από τα αρχαία χρόνια, το ίδιο και ο Προπέρτιος).

Με την πολυτελή ζωή τους, τη χλιδή και τη μεγαλοπρέπειά τους, τους έρωτες, τα πάθη και τα μίση τους, οι ρήγαινες και οι φεουδάρχισσες της περιόδου της φραγκοκρατίας προσθέτουν νέους μύθους στους παλαιούς και στους αρχαίους και νέα τροφή στη λαϊκή φαντασία. Κι ύστερα το τέλος της ζωής του βασιλείου και ακόμη πιο ύστερα μια νέα εισβολή, ένας νέος πόλεμος, ένας νέος κατακτητής, ο Τούρκος. Και τότε η ρήγαινα χάνεται οριστικά. Τα παλαιά πλούτη χάνονται επίσης, όπως τερματίζεται και ο "χρυσός αιώνας", όπως μερικοί αποκαλούν την περίοδο της κυπριακής φραγκοκρατίας. Μένει η φτώχεια, η εξαθλίωση, η ανέχεια. Μένει η αμορφωσιά, μένουν και πολλά νεότερα ερείπια. Μένει όμως και η ανάμνηση που τροφοδοτεί το θρύλο. Και κοντά στα πολλά αρχαία χαλάσματα βρίσκονται τώρα και πάρα πολλά μεσαιωνικά ερείπια. Κι η ρήγαινα αποκτά, έτσι, όλο και περισσότερα σπίτια και κάστρα και πύργους, παντού στην Κύπρο.

Γενικές παρατηρήσεις: Περίεργο είναι το γεγονός πως, αν και η ρήγαινα απαντά τόσο συχνά στους θρύλους και στις παραδόσεις σε ολόκληρη την Κύπρο, δεν απαντά το ίδιο συχνά και στη δημοτική ποίηση. Αντίθετα, ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις όπου αναφέρεται στη δημοτική ποιητική δημιουργία. Επίσης εκεί που αναφέρεται, όπως για παράδειγμα στο τραγούδι της Αροδαφνούσας, έχει άλλη υπόσταση από ότι στους θρύλους. Είναι κακιά, ζηλιάρα, ακόμη και άσχημη, όπως διαπιστώνει η ίδια η Αροδαφνούσα:

.Άε την αναρκοδοντούν, την τζ' υκλομετωπούσαν, το πετεινάριν το βραχνόν, καλά το ελαλούσαν..

Και, βέβαια, σκληρή, αδίστακτη φόνισσα: .. Την έπιασεν 'που τα μαλλιά, κόβκει τήν τζεφαλήν της..

Ωστόσο σε διάφορα δημοτικά ποιήματα μπορούμε να συναντήσουμε κάποιες αντανακλάσεις της περίφημης ρήγαινας, όπως για παράδειγμα στη μορφή της λυερής (λυγερής) μερικές φορές, που δεν είναι μόνο ωραία και καλή αλλά και ιδιοκτήτρια ή κάτοικος κάστρου, με στρατό του οποίου ηγείται η ίδια:

Έν η καστοπολίτισσα, εν η καστρογεναίκα, εν η καστροπολίτισσα τζ'έβκην να πολεμήσει..

Όμως παραμένει το γεγονός ότι η ρήγαινα δεν απασχόλησε ιδιαίτερα, όπως ίσως θα ανέμενε κανένας, τον Κύπριο λαϊκό ποιητή και δημιουργό. Αυτό ίσως να οφείλεται στο ότι η ρήγαινα ανήκει αποκλειστικά στο θρύλο, δεν έχει μια συγκεκριμένη μορφή ούτε μια συγκεκριμένη υπόσταση. Δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο χαρακτήρα αλλά είναι πρόσωπο φευγαλέο, σκοτεινό, μυστηριώδες, κάποιο άπιαστο ξωτικό ή νεράιδα, η ψυχή κάθε χαλασμένου κάστρου και κάθε παλαιού ερειπίου. Και η ψυχή δεν είναι δυνατό να περιγραφεί.

Έτσι, η ρήγαινα παρέμεινε μορφή σχεδόν αποκλειστικά του προφορικού λόγου. Μέσα στους αιώνες δημιουργήθηκε γι' αυτή μια πλούσια "προφορική λογοτεχνία" και τίποτε το περισσότερο συγκεκριμένο.

Όσο περίεργο είναι το γεγονός ότι δεν απασχόλησε η τόσο διάσημη ρήγαινα τον Κύπριο λαϊκό δημιουργό, άλλο τόσο περίεργο φαντάζει και το γεγονός ότι στις λαϊκές παραδόσεις και στους τοπικούς θρύλους δεν συναντάμε την Αφροδίτη. Αυτή που ήταν κάποτε η θεότητα ολόκληρης της Κύπρου, η περισσότερο γνωστή και δημοφιλής, αυτή θα ανέμενε κανένας να αναφέρουν συχνά οι παλαιοί και επιζώντες στον προφορικό λόγο μύθοι. Κι όμως όχι. Ίσως αυτό να έγινε επειδή - σε ένα κάποιο τουλάχιστον βαθμό - η Αφροδίτη πέρασε (χωρίς όνομα) στις παραδόσεις και στους θρύλους της ρήγαινας και εκεί έζησε. Ας μη ξεχνούμε, εξάλλου, ότι και η ίδια η θεά Αφροδίτη προσαγορευόταν ως Άνασσα (Fάνασσα), δηλαδή βασίλισσα, άρα ρήγαινα, μάλιστα συχνά αναφερόταν μόνο με τον τίτλο της αυτό και χωρίς το όνομά της. Γιατί η Αφροδίτη στην Κύπρο υπήρξε regina non finta ma νera (βασίλισσα όχι πλαστή μα αληθινή), όπως γράφει κατά το 1592 ο Βενετός Francesco Saνorino.

Ο χρόνος, λοιπόν, δεν κατόρθωσε να νικήσει την μυθική ρήγαινα. Όμως μοιραία, τη νίκησε η γνώση. Γιατί τώρα όλα μπαίνουν σε τάξη. Και τα αρχαία ερείπια και οι πλούσιοι σε κτερίσματα βασιλικοί τάφοι και τα ερειπωμένα κάστρα και τα μεσαιωνικά κατάλοιπα, όλα ταξινομούνται και ερευνούνται. Και έτσι γνωρίζουν πια οι άνθρωποι για το κάθε τι, ποιοι και πότε το έχτισαν, ποιοι και πότε το κατέστρεψαν.

Για τούτο, όσο περνούν τα χρόνια και όσο πληθαίνει η γνώση, όλο και λιγότερο ακούγεται η περίφημη ρήγαινα. Που δεν παύει όμως να αντιπροσωπεύει ακόμη την ίδια την ψυχή της Κύπρου.

Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια