Το Βιβλίο είναι υλικός ή μη φορέας γραπτού, εικαστικού, ηχητικού, ή μηδενικού περιεχομένου. Στη βιβλιοθηκονομία ένα βιβλίο ονομάζεται και μονογραφία, ώστε να μπορεί να διαχωριστεί από τις περιοδικές έντυπες εκδόσεις. Παγκοσμίως σήμερα ως βιβλίο εννοείται η συνηθέστερη κατηγορία έντυπου αντικειμένου, στο οποίο απαντάται εξώφυλλο και περιεχόμενο σε συγκεκριμένο αριθμό συνδεδεμένων τεμαχίων χαρτιού. Βιβλίο αποκαλείται επίσης το σύνολο του περιεχομένου του αντικειμένου αυτού ως πνευματικό έργο. Ένα βιβλίο με περιεχόμενο αποτελεί πνευματικό έργο ενός/περισσότερων συγγραφέα/ων εν αντιθέσει με το κενό βιβλίο. Αν και η ύπαρξη βιβλίου χρονολογείται από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, το έντυπο βιβλίο αποτελεί το κατεξοχήν μέσο διάδοσης της πληροφορίας από την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο έως και σήμερα οπότε και δημιουργήθηκε το μέσο δημιουργίας και αναπαραγωγής πολυάριθμου όγκου έργων. Η αξία και το περιεχόμενο του βιβλίου συνδέθηκε περισσότερο με τη λογοτεχνία, την επιστήμη, και τη θρησκεία. Ανάλογα το περιεχόμενό τους θα μπορούσαν να ταξινομηθούν στις εξής γενικές κατηγορίες: Φανταστικά και Πληροφοριακά. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας το βιβλίο εμφανίζεται τις τελευταίες δεκαετίες και σε μη υλικούς φορείς όπως το ηλεκτρονικό βιβλίο (e-book) και το ακουστικό βιβλίο (audio book). Τα βιβλία απαντώνται στην τυπογραφική βιομηχανία, στις εκδοτικές επιχειρήσεις, στα βιβλιοπωλεία, στις βιβλιοθήκες, σε ιδιωτικές συλλογές και αλλού.

Έντυπο βιβλίο
Τυπικά χαρακτηριστικά
Περιεχόμενο

Φύλλα ονομάζονται τα συνδεδεμένα τεμάχια στα οποία τυπώνεται το περιεχόμενο του βιβλίου. Αυτά μπορούν να έχουν παραχθεί από πρωτότυπο ή ανακυκλωμένο χαρτί, επεξεργασμένο δέρμα, μέταλλο ή ύφασμα. Ο κλάδος της επιστήμης που ασχολείται με τη δημιουργία και αναπαραγωγή του έντυπου βιβλίου ονομάζεται τυπογραφία. Για την προσθήκη περιεχομένου (εκτύπωση) στο βιβλίο η τυπογραφία χρησιμοποιεί διαφορετικές διαδικασίες και τεχνικές αναλόγως του υλικού των φύλλων.
Σελίδες ονομάζονται οι δύο όψεις κάθε φύλλου. Στην τυπογραφική, εκδοτική και λογοτεχνική ορολογία, στο βιβλίο οι αριστερές σελίδες ονομάζονται verso και οι δεξιές recto. Εντούτοις, σπανιότερα, απαντώνται βιβλία με παράλληλη του κειμένου συρραφή, με οριζόντιο ξεφύλλισμα και που οι σελίδες παρουσιάζονται ως εμπρόσθιες και οπίσθιες. Κατά κανόνα η συρραφή των σελίδων είναι κάθετη και το ξεφύλλισμα οριζόντιο και αριστερόστροφο. Η αρίθμηση των φύλλων εμφανίζεται αύξουσα και παρουσιάζει, συνήθως, ζυγές τις αριστερές και μονές τις δεξιές σελίδες.
Σελίδα Τίτλου ονομάζεται η πρώτη σελίδα του βιβλίου και αριθμείται συνήθως ως η πρώτη recto αμέσως μετά την πίσω (verso) όψη του εξώφυλλου. Φέρει συνήθως τον τίτλο του έργου και το όνομα του συγγραφέα με μικρότερα γράμματα απ' ότι εμφανίζονται στο εξώφυλλο. Σπανιότερα, η σελίδα τίτλου εμφανίζεται εντελώς κενή ή φέρει κείμενο μικρού όγκου (αφιέρωση, ανώνυμη ή επώνυμη φράση, γνωμικό κλπ).
Σελίδα Πνευματικών Δικαιωμάτων (Copyright Page) ονομάζεται η η verso της σελίδας τίτλου, η έτερη του πρώτου φύλλου. Φέρει γενικές και ειδικές πληροφορίες για την έκδοση του βιβλίου όπως:

* στοιχεία συγγραφέα, εκδότη, τυπογραφείου και ενδεχόμενων συντελεστών (γλωσσική, εικαστική, νομική, διαφημιστική επιμέλεια)
* αύξοντα αριθμό ανατύπωσης
* καθεστώς, δικαιούχους και δήλωση επιφύλαξης πνευματικών δικαιωμάτων
* αριθμό ISBN (International Standard Book Number)
* λοιπές πληροφορίες

Οι επόμενες σελίδες έως και το κυρίως περιεχόμενο, το αντικείμενο του βιβλίου, μπορούν να περιλαμβάνουν την εργογραφία του συγγραφέα ή παρεμφερή κατάλογο, ειδικές σημειώσεις και συνήθως τη Σελίδα Περιεχομένων.

Η Σελίδα Περιεχομένων (Περιεχόμενα) βρίσκεται συνήθως ανάμεσα στα τρία πρώτα φύλλα του βιβλίου, κατά την σύγχρονη εκδοτική και λογοτεχνική άποψη, για λόγους ευκολότερης πρόσβασης από τον αναγνώστη.

Η εμφάνιση της σελίδας περιεχομένων βρίσκεται σε συνάρτηση με το περιεχόμενο και τη δομή του βιβλίου, την διάρθρωση αυτού σε ενότητες και υποενότητες. Η σελίδα περιεχομένων έτσι ενέχει θέση ενδεικτικής προεπισκόπησης και ανασκόπησης της δομής του αντικείμενου περιεχομένου του έργου. Επίσης ενέχουν υπόσταση σελιδοδείκτη κεφαλαίων και τμημάτων. Η αρίθμηση σελίδων στα περιεχόμενα παρουσιάζεται αύξουσα και συνηθέστερα απέναντι δεξιά των επικεφαλίδων των κεφαλαίων, ενοτήτων κλπ του έργου.

Το κυρίως περιεχόμενο ενός βιβλίου παρουσιάζει ανά τους χρόνους και τους τόπους διάφορες δομές, ανάλογα το αντικείμενο, το είδος και το ύφος. Το καθαυτό έργο είθισται να ξεκινάει σε δεξιά σελίδα (recto). Το έργο μπορεί να εμφανίζει πρόλογο, εισαγωγή αλλά και επίμετρο, βιογραφικές ή ακαδημαϊκές πληροφορίες του έργου και του συγγραφέα τα οποία μπορεί και να τοποθετούνται στο τέλος του βιβλίου.

Το κύριο μέρος του μπορεί να παρουσιάζεται ενιαίο, ακολουθώντας εξακολουθητική ροή, είτε να δομείται τμηματικά σε αυτοτελείς ή συνδεόμενες ενότητες. Στα βιβλία επιστημονικού θρησκευτικού και σπανιότερα λογοτεχνικού περιεχομένου εμφανίζεται και εικαστικό περιεχόμενο (σκίτσα, ζωγραφιές, διαγράμματα, φωτογραφίες κλπ).

Στις τελευταίες σελίδες ενός βιβλίου λαμβάνουν χώρο επίμετρα, επίλογοι, παραθέσεις, ευχαριστίες, υποδείξεις, λεξιλόγιο, βιβλιογραφία, επεξηγήσεις, πληροφορίες εκτύπωσης, διορθώσεις κ.α. Στο έντυπο βιβλίο είθισται τα ακραία φύλλα (εμπρόσθια και οπίσθια) να παραμένουν κενά.

Εξώφυλλο

Ο όγκος του περιεχομένου περιβάλλεται από ένα παχύτερο και σκληρότερο, φύλλο, το εξώφυλλο. Εκείνο μπορεί να αποτελείται από χαρτί (χαρτοδεσία), χαρτόνι, δέρμα (δερματοδεσία), και σπανιότερα, ξύλο, ύφασμα, μέταλλο, ορυκτό, πέτρωμα ή σύνθεση τους. Το εξώφυλλο ενός βιβλίου απαρτίζεται από το (recto) εμπρόσθιο και (verso) οπίσθιο (οπισθόφυλλο) τα οποία ενώνει η ράχη του βιβλίου. Το εμπρόσθιο τμήμα (εκείνο που κοινώς αναφέρεται ως εξώφυλλο) αποτελεί μια εικαστική και έγγραφη περίληψη του περιεχομένου και του αντικείμενο του βιβλίου. Πρόκειται για την εξωτερική εικόνα του, εκείνη που θα προσελκύσει ή απομακρύνει τον επίδοξο αναγνώστη. Γι' αυτό το λόγο οι εμπλεκόμενοι στις εκδόσεις ασχολούνται σημαντικά με την εμφάνιση του εξωφύλλου, αναθέτοντας τη δημιουργία του σε επαγγελματίες των εικαστικών και φωτογραφικών τεχνών. Κατά κανόνα το εξώφυλλο φέρει εικαστικό παρασκήνιο και γλωσσικό προσκήνιο.

Παρασκήνιο

Το παρασκήνιο παρουσιάζει φωτογραφία, ζωγραφική, γράφημα, σκίτσο, απλώς χρώμα, ή μικτή τεχνική. Το αντικείμενο τους διαφέρει αναλόγως του είδους του βιβλίου. Κατά κανόνα:

* Στο λογοτεχνικό βιβλίο (πεζό, έμμετρο, μικτό) είθισται να χρησιμοποιείται τοπίο, πορτραίτο, σκίτσο, αφηρημένη σύνθεση κ.α.
* Στο θρησκευτικό προτιμάται η αγιογραφία και η σχετική φωτογραφία.
* Το επιστημονικό παρουσιάζει ενδεικτικά του αντικειμένου σκίτσα, γραφήματα, αναπαραστάσεις. Σπανιότερα φωτογραφία ή ζωγραφική.
* Το διαφημιστικό, τουριστικό, εμπορικό βιβλίο και συναφή, συνήθως ενσωματώνει στο εξώφυλλο φωτογραφική σύνθεση των περιεχομένων του.

φέρει συνήθως στο άνω κέντρο τον τίτλο του βιβλίου και από κάτω το όνομα/ψευδώνυμο του/των συγγραφέα/ων. Βιβλία που παράγονται ή μετατρέπονται σε ηλεκτρονική μορφή ονομάζονται ηλεκτρονικά βιβλία.

Προσκήνιο

Το προσκήνιο παρουσιάζει γλωσσικό χαρακτήρα.

* Κεντρικά (συνηθέστερα) άνω ή (σπανιότερα) κάτω, ακόμα σπανιότερα μεσοκεντρικά τυπώνεται το όνομα του συγγραφέα, από κάτω ο τίτλος του βιβλίου. Η παρουσία αυτή συνήθως καταλαμβάνει το ένα δέκατο της επιφάνειας του εξώφυλλου. Ο τίτλος φέρει μεγαλύτερα γράμματα από το όνομα του συγγραφέα. Με μικρότερα του τίτλου γράμματα αναγράφεται ενδεχόμενος υπότιτλος.
* Πλησίον των τιτλικών στοιχείων και συνήθως στις άνω γωνίες εμφανίζονται σχετικές της κυκλοφορίας πληροφορίες όπως αριθμός ενδεχόμενης ανατύπωσης, (πχ ΕΙΚΟΣΤΗ ΧΙΛΙΑΔΑ), αναφορές στο συγγραφέα και την έκδοση (πχ Από τον συγγραφέα του "..." ή BEST SELLER).
* Η μεσαία επιφάνεια του εξώφυλλου συνήθως δε διαθέτει προσκήνιο κείμενο αλλά εμφανίζεται το παρασκήνιο περιεχόμενο.
* Στην κάτω πλευρά και συμμετρικά των τιτλικών στοιχείων εμφανίζεται το όνομα και το λογότυπου του εκδότη. Αν αυτός δεν είναι υπάρχει και αυτοχρηματοδοτείται από τον συγγραφέα η έκδοση τότε συνήθως αναγράφεται η χρονολογία εκτύπωσης και η γενέτειρα, ο τόπος συγγραφής ή ο τόπος έκδοσης του βιβλίου (πχ ΑΘΗΝΑ 2000).

Το ηλεκτρονικό βιβλίο

Το ηλεκτρονικό βιβλίο ("e-book", στα ελληνικά αναφέρεται και ως "η-βιβλίο") είναι ένα σύνολο πληροφοριών που εμφανίζονται σε ψηφιακή μορφή των οποίων το περιεχόμενο και η μορφή προσομοιάζουν το έντυπο βιβλίο. Δημιουργείται μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή ή σχετικών ψηφιακών συσκευών και σε διάφορα λειτουργικά συστήματα. Όσον αφορά στα Windows, τα προγράμματα που, κατά κύριο λόγο, χρησιμοποιούνται για τη συγγραφή και τη σελιδοποίηση του βιβλίου είναι το MS Word, το Open Office Writer, από την Adobe Inc τα InDesign, Acrobat και Reader και το Quark Express της Quark. Όσον αφορά στη δημιουργία του εξώφυλλου χρησιμοποιούνται, κατά κύριο λόγο, τα (Adobe) Photoshop, Illustrator και Indesign και τα Corel Draw και Quark Express. To ηλεκτρονικό βιβλίο μπορεί επίσης να δημιουργηθεί σε σχετικές ιστοσελίδες ανάλογων ιστοσελίδων στο διαδίκτυο όπως για παράδειγμα η Βικιπαίδεια. Η διάθεση του ηλεκτρονικού βιβλίου συμβαίνει μέσω φορέων ψηφιακής πληροφορίας όπως το Διαδίκτυο, και υλικά ψηφιακά μέσα όπως το CD-ROM, το DVD-ROM, το USB Stick κ.α. Οι δανειστικές βιβλιοθήκες σήμερα, δημιουργούν ή παρέχουν, επιπρόσθετα στις συλλογές έντυπου υλικού, πρόσβαση σε ψηφιακές συλλογές ηλεκτρονικών βιβλίων. Αυτό συμβαίνει τόσο για πρακτικούς λόγους όπως η εξοικονόμηση χώρου και η ευκολία αναζήτησης), όσο και για τεχνικούς πολλά βιβλία πλέον διατίθενται μόνο σε ηλεκτρονική μορφή. Εντούτοις και παρά τις εξελίξεις στον χώρο της τεχνολογίας της πληροφόρησης και την εμφάνιση του ηλεκτρονικού βιβλίου, δεν έχει παρατηρηθεί ακόμη ουσιαστική μείωση στους ρυθμούς έκδοσης και εμπορίας έντυπων βιβλίων.

Τα πλεονεκτήματα του ηλεκτρονικού βιβλίου εν σχέσει με το έντυπο είναι πολλά. Κάποια απ' αυτά είναι τα εξής:

* Ελάχιστο έως μηδενικό κόστος παραγωγής και διάθεσης (διαδίκτυο)
* Ελάχιστο έως μηδενικό κόστος αναπαραγωγής
* Ελάχιστος όγκος μεταφοράς, αποθήκευσης και έκθεσης
* Οικολογικό λόγω της ανυπαρξίας υλικού μέσου πλην του φορέα διάθεσής του (βλ. παραπάνω)
* Απουσία φθοράς λόγω της άυλης υπόστασης του
* Ευκολότερη και ταχύτερη αναζήτηση, ολική ή μερική επεξεργασία και αναπαραγωγή (αναλόγως της άδειας χρήσης)
* Ευκολότερη και μεγαλύτερη πρόσβαση στο ευρύ κοινό, ακόμα και σε σπάνια έργα
* Ευκολότερη πρόσβαση στη διάθεση και γνωστοποίηση των έργων τους από εντύπως ανέκδοτους ή απέχοντες δημιουργούς
* Δυνατότητα επισύναψης σχετικού οπτικοακουστικού υλικού στο έργο
* Δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας και σχολιασμού (διαδίκτυο) με εκδότες, αναγνώστες και σχετικά φυσικά και νομικά πρόσωπα
* Δυνατότητα άμεσου και ολικού κέρδους των εμπλεκομένων (δημιουργών, εκδοτών) χωρίς την απόδοση κερδών σε τυπογράφους, διανομείς, βιβλιοπωλεία και εκθετήρια

Τα μειονεκτήματα του ηλεκτρονικού εν σχέσει με το έντυπο βιβλίο είναι ανάλογα. Κάποια από αυτά είναι τα κάτωθι:

* Το μηδενικό κόστος παραγωγής και διάθεσης δύναται να ανατρέψει το εργασιακό και λειτουργικό γίγνεσθαι της εκδοτικής βιομηχανίας και βιοτεχνίας καθώς και των εμπλεκόμενων δικτύων διανομής
* Κίνδυνος αλλοίωσης της αναγνωστικής κουλτούρας καθώς κατά κοινή ομολογία, η αισθητική απόλαυση ενός βιβλίου δεν περιλαμβάνει μόνο την ανάγνωση του έργου αλλά και την αναζήτησή του, την απόκτηση, την αφή και την οσμή του χαρτιού, το ξεφύλλισμα, την προσοχή του από φθορά, την ταξινόμηση και τοποθέτηση, το περιβάλλον ανάγνωσης, το δανεισμό και σχολιασμό σε οικείους κ.α.
* Το έντυπο βιβλίο μεταφέρεται και διαβάζεται εύκολα εν αντιθέσει με το ηλεκτρονικό το οποίο για να αναπαράγει την ανάγνωση στο ίδιο μέγεθος γραμματοσειράς και σελίδων ενός έντυπου βιβλίου απαιτεί χρήση ογκοδέστερου υλικού φορέα (σταθερός ή φορητός υπολογιστής, iPad κλπ)
* Καταστρέφεται εύκολα και ολοσχερώς με την καταστροφή του φορέα διάδοσης (αποθηκευτικά μέσα RAM και ROM, Η/Υ, κλπ) εν αντιθέσει με το έντυπο βιβλίο το οποίο μπορεί να διασωθεί ολικά ή έστω τμηματικά ακόμα και από φυσικές καταστροφές.
* Αισθητικά και πραγματιστικά, η βιβλιοθήκη υπερέχει ενός απλού φακέλου αρχείων σε κάποιο ψηφιακό φορέα.
* Η ευκολία αναπαραγωγής και ενδεχόμενης επεξεργασίας ενός ηλεκτρονικού βιβλίου δημιουργεί τον κίνδυνο καταπάτησης πνευματικών δικαιωμάτων, αλλοίωσης του πρωτότυπου, άνευ αδείας ή συναινέσεως κάρπωση υλικών ή ηθικών κερδών
* Η αμεσότητα και ευκολία επικοινωνίας και σχολιασμού του έργου και του δημιουργού από τους αναγνώστες μπορεί να λειτουργήσει ανταγωνιστικά και κακεντρεχώς στηλιτευτικά για τον ίδιο.

Είδη βιβλίου

Η κατηγοριοποίηση των βιβλίων στηρίζεται συνήθως στην ειδοποιό ποιότητα του περιεχομένου τους. Έτσι μπορούν να καταταχθούν σε δύο ευρύτερες κατηγορίες: Φανταστικού και Μη Φανταστικού περιεχομένου και υπό αυτόν το διαχωρισμό συνήθως απαντώνται σε βιβλιοπωλεία, βιβλιοθήκες και συλλογές.

Βλέπε επίσης

* Μονογραφία
* Ηλεκτρονικό βιβλίο
* Συγγραφέας
* Τυπογραφία
* Βιβλιοδεσία
* Βιβλιοθήκη
* Βιβλιοπωλείο
* Εκδοτικός οίκος
* ISBN

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

* Εθνικό Κέντρο Βιβλίου
* Κέντρο για την ιστορία του βιβλίου (Αγγλικά)
* Ιστορία του τυπωμένου βιβλίου (Αγγλικά)