.
Ο Κωνσταντίνος Ψάχος (περ. 1866 – 1949)[1] ήταν Έλληνας λόγιος, παιδαγωγός, βυζαντινολόγος, μουσικός, συνθέτης, πρωτοψάλτης και μουσικολόγος. Ήταν μια σημαντική προσωπικότητα που έδρασε και επηρέασε την μουσική κουλτούρα της Μικράς Ασίας.
Βιογραφία
Γεννήθηκε στο Μέγα Ρεύμα[2] κοντά στην Κωνσταντινούπολη στα χρόνια μεταξύ 1866 και 1874. Η χρονολογία της γέννησης του Κωνσταντίνου Ψάχου παραμένει στη πραγματικότητα άγνωστη και είναι αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί. Ο ίδιος, σε ένα αυτοβιογραφικό του σημείωμα, αναφέρει την 19η Μαΐου 1876 ως την ημέρα αυτή,[3] Ωστόσο, ισχυρές ενδείξεις οδηγούν τον σημαντικότερο βιογράφο και εκδότη του, Γεώργιο Χατζηθεοδώρου, στην εκτίμηση πως το έτος 1866 είναι το έτος της γέννησής του.[4] Ήταν γιος της Ειρήνης-Εριφύλλης και του Αλεξάνδρου Ψάχου που καταγόταν από την Κεφαλλονιά. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε στη Σχολή του Μεγάλου Ρεύματος, όπου όπως ο ίδιος εξομολογείται τον πήγαινε σηκωτό δια της βίας μεταφέροντάς τον στους ώμους του ο μπακάλης της γειτονιάς. Σε πλήρη αντιδιαστολή λίγα χρόνια αργότερα εκβίασε την εισαγωγή του ως υπεράριθμος στην Κεντρική Ιερατική Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως ζητώντας επιμόνως να δει για το θέμα αυτό τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄. Στην Κεντρική Ιερατική Σχολή ο Ψάχος ολοκλήρωσε την εγκύκλιο μόρφωσή του και παράλληλα διδάχτηκε την Ψαλτική από τον αρμόδιο καθηγητή και οικονόμο της Σχολής, αρχιμανδρίτη Θεόδωρο Μαντζουρανή.[5]
Το Μαΐου του 1887 προσλήφθηκε ως Α΄ δομέστικος στον ναο της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Γαλατά και στη θέση αυτή υπηρέτησε μέχρι το 1891. Το 1892 έγινε πρωτοψάλτης στον Άγιο Χαράλαμπο του Γραικικού Νοσοκομείου της Σμύρνης. Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και το 1895 προσλήφθηκε ως πρωτοψάλτης του Αγιοταφικού Μετοχίου, εκεί όπου του δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσει πλήθος χειρογράφων στη βιβλιοθήκη του Μετοχίου. Δίδαξε επίσης ανώτερα Ελληνικά και Θρησκευτικά σε διάφορες Σχολές (όπως στο Παρθεναγωγείο του Αγιοταφικού Μετοχίου Κωνσταντινουπόλεως, όπου διορίστηκε το 1896[6]). Το 1898 πρωτοστάτησε στην ίδρυση του "Μουσικού Εκκλησιαστικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως", του οποίου διετέλεσε ειδικός γραμματέας και τον υπηρέτησε δραστήρια μέχρι το 1902, οπότε και παραιτήθηκε οριστικά. Υπηρέτησε επίσης ως πρωτοψάλτης στους Αγίους Θεοδώρους Βλάγκας (1901 έως 1903) και στον Άγιο Νικόλαο Γαλατά (1903 έως 1904).[7]
Η δράση του στην Αθήνα
Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο τότε αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος με το Διευθυντή του Ωδείου Αθηνών, Γεώργιο Νάζο, αποφάσισαν την ίδρυση Σχολής Βυζαντινής Μουσικής και για την πλήρωση της θέσης του Διευθυντή της απευθύνθηκαν στο Πατριαρχείο. Ο Πατριάρχης Άνθιμος Ζ΄ ανταποκρίθηκε στο αίτημά τους και υπέδειξε τον Κωνσταντίνο Ψάχο ως κατάλληλο πρόσωπο για τη θέση αυτή. Το 1904, με εντολή του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου, ένα πολεμικό πλοίο πλέει προς την Κωνσταντινούπολη και παραλαμβάνει τον Ψάχο μετά τιμών, για να τον μεταφέρει στον Πειραιά. Έτσι, ο Ψάχος ταξίδεψε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το Σεπτέμβριο του 1904 και στις 23 του ίδιου μήνα η Σχολή άρχισε τη λειτουργία της. Στην Αθήνα πλέον επικεντρώνεται όλη η δράση του και η οικογενειακή του ζωή. Στις 4 Σεπτεμβρίου 1905 νυμφεύθηκε την Ευανθία Αμερικάνου από τη Σμύρνη. Στις 27 Οκτωβρίου του 1922 όμως η γυναίκα του πέθανε. Μία δεκαετία αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου του 1932, νυμφεύθηκε στους Δελφούς τη δεύτερη σύζυγό του Αμαλία Αρμάο.[8]
Το 1919, ήρθε σε ρήξη με τη Διεύθυνση του Ωδείου Αθηνών από το οποίο αποχώρησε μαζί με τον Μανόλη Καλομοίρη και ίδρυσε στις 20 Οκτωβρίου του ίδιου έτους το Ωδείο Εθνικής Μουσικής.
Μουσικό έργο
Μελέτησε τη Βυζαντινή και την Αρχαία Ελληνική μουσική και διακρίθηκε για τα έργα του. Εφεύρε επίσης ένα πληκτροφόρο μουσικό όργανο, το Εύειο Παναρμόνιο,[9] ειδικά για την πιστή απόδοση της βυζαντινής μουσικής. Έγραψε επίσης μουσική για αρχαίες τραγωδίες και πρότεινε ένα είδος εναρμόνισης της Βυζαντινής μουσικής με τη χρήση (αντί για μία) δύο ή τριών συνηχητικών γραμμών.[10] Το σπουδαιότερο θεωρητικό του έργο είναι «Το οκτάηχον σύστημα της Βυζαντινής μουσικής, εκκλησιαστικής και δημώδους και το της αρμονικής συνηχήσεως», που γράφτηκε στην Αθήνα το 1941, αλλά εκδόθηκε πολύ αργότερα, μόλις το 1978, με επιμέλεια και εισαγωγή του Γεωργίου Ι. Χατζηθεοδώρου.[4]
Έγραψε θεωρία Ελληνικής μουσικής, μελοποίησε μέλη ιεράς ψαλμωδίας της Εκκλησίας, αλλά και μη εκκλησιαστικής μουσικής, για παράδειγμα, μελοποίησε τον αρχαίο Ύμνο του Απόλλωνος, χορικά αρχαίων τραγωδιών (όπως η Αντιγόνη του Σοφοκλέους), συνέθεσε έργα για ορχήστρα και χορωδία και δημοσίευσε πολλές μελέτες (σε περιοδικά και αυτοτελείς), καθώς και συλλογή δημοτικών τραγουδιών με Βυζαντινή και Ευρωπαϊκή μουσική γραφή. Αξιόλογες συνθέσεις του είναι το «Άξιον εστί» σε ήχο εναρμόνιο και η «Αποστολική περικοπή» σε δ΄ ήχο χρωματικό.[11] Ο Ψάχος ανέδειξε πολλούς μαθητές ιεροψάλτες κατά την σταδιοδρομία του. Τους δίδαξε το Πολιτικό Πατριαρχικό ύφος ψαλτικής, το οποίο ήταν άγνωστο στην Αθήνα των Βαυαρικών τετραφωνιών. Πλείστα έργα του δημοσιεύθηκαν στο τότε μουσικό περιοδικό «Φόρμιγξ» των Αθηνών. Πρώτος ο Ψάχος εξέδωσε την Λειτουργία έντυπη με συνηχητική γραμμή, επίσης εξέδωσε το βιβλίο του «Ασίας Λύρα»[12] στο οποίο αναλύει τα μακάμια.[13] Το έργο αυτό περιέχει και άσματα της εξωτερικής ρυθμικής μουσικής και πολλά άλλα, δημοσιευθέντα στα πρακτικά του άλλοτε Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και στην τότε εφημερίδα «Εκκλησιαστική Αλήθεια» του Οικουμενικού Πατριαρχείου.[14] Τα κείμενά του υπογράφει συνήθως ως Κ.Α. Ψάχος ή με τα αρχικά Κ.Α.Ψ., σπανίως ολογράφως και σε πολλές περιπτώσεις με διάφορα ψευδώνυμα, όπως: Εις Ορθόδοξος, Σιωνίτης Ιερεμίας, Μουσικός Τηλέφιλος, Τέρπανδρος, Κωστάρας, Γέρων ερασιτέχνης, Πάροικος, Παράξενος, Μαθηματικός, Υπόδουλος λυτρωθείς, κ.λπ.[15]'
Σημαντικά έργα
Λειτουργικόν (Αθήνα 1905)[16][17]
Ασίας Λύρα (Αθήνα 1908)[18]
Η Λειτουργία, τόμος Α΄ (Αθήνα 1909)[19]
Λειτουργικοί Ύμνοι (Αθήνα 1912)[20]
Το Οκτάηχον σύστημα της Βυζαντινής Μουσικής, εκκλησιαστικής και δημώδους και το της αρμονικής συνηχήσεως (Αθήνα 1941)[4]
Επιμνημόσυνο
Ο Ψάχος υπήρξε κορυφαίος θεωρητικός της Ελληνικής μουσικής, μια προσωπικότητα παγκόσμιας απήχησης, ο οποίος σημειωτέον είχε ξοδέψει όλη του την περιουσία για αγορές βιβλίων και μουσικών χειρογράφων. Το Ελληνικό κράτος αρνήθηκε να του καταβάλλει μηνιαίως το υπεσχημένο ευτελές ποσό «δίκην συντάξεως». Το 1932 ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου τον διόρισε «μουσικό επόπτη» των ναών (με βαθμό γραμματέως Α΄). Όμως κατόπιν, ο σοφός και μουσικότατος αυτός Έλληνας αφέθηκε στάσιμος επί σειρά ετών στον ίδιο βαθμό και πέθανε λησμονημένος στην Αθήνα το 1949, χωρίς ποτέ είτε να προαχθεί τιμητικά, είτε να προσληφθεί ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο σε ειδικά θεσπισμένη γι' αυτόν έδρα εθνομουσικολογίας (παρά τις σχετικές επίμονες προσπάθειες του Μανόλη Καλομοίρη), είτε τέλος να εκλεγεί Ακαδημαϊκός.[7] Πολύ αργότερα πήρε το όνομά του η οδός Ψάχου Κωνσταντίνου στη Νέα Σμύρνη,[21] νότιο προάστειο της Αθήνας, στην Ελλάδα.
Παραπομπές
Ελληνικές μουσικές περιηγήσεις, 1901–1912 (σελ. 14).
Σημερινή ονομασία Arnavutköy, Aρναβούτκιοϊ (ή Αρναούτ-κιοϊ), δηλαδή Αρβανιτοχώρι.
«Σημειώματα Κ.Α. Ψάχου επί των εντύπων μουσικών εκδόσεων της βιβλιοθήκης του, Α΄, 1820–1882», στο Οι δύο όψεις της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς, Πρακτικά της Μουσικολογικής Συνάξεως που πραγματοποιήθηκε στις 10 και 11 Νοεμβρίου 2000 στο Μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών, σελ. 105 (Αθήνα 2003).
Γεώργιος Χατζηθεοδώρου, Η ζωή και το έργον του Κωνσταντίνου Αλεξάνδρου Ψάχου.
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντίνος Ψάχος: λήμμα 11060, κεφ. 1.
Οδωνυμικά της Νέας Σμύρνης, Βιογραφία: σσ. 190–191.
Τάκης Καλογερόπουλος, Λεξικό της Ελληνικής μουσικής: Ψάχος Κωνσταντίνος, εκδόσεις Γιαλλελή (2001).
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντίνος Ψάχος: λήμμα 11060, κεφ. 3, 9, 10.
Αφιερωμένο στην φίλη του και μαθήτριά του Εύα Πάλμερ-Σικελιανού.
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Κωνσταντίνος Ψάχος
Μουσικό σύστημα της Οκτωήχου.
Το έργο του «Ασίας Λύρα» διδάσκεται σήμερα ως βιβλίο διδασκαλίας σε πολλά ιδιωτικά ωδεία της Ελλάδας.
Μουσικούς ήχους και κλίμακες της Ανατολικής μουσικής, της οποίας ήταν επίσης γνώστης.
Θεόδωρος Μπουγιάνα, «Το αναλόγιο του Μεγάλου Ρεύματος».
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντίνος Ψάχος: λήμμα 11060, κεφ. 5.
Ανάτυπο από τη Φόρμιγγα, περίοδος Β΄, έτος Α΄.
Περιέχει τα εκφωνούμενα από το διάκονο και τον ιερέα κατά τη Θεία Λειτουργία.
Περιέχει ανάλυση για τα μακάμια της Ανατολικής μουσικής.
Περιέχει τα της Θείας Λειτουργίας με διπλή συνηχητική γραμμή.
Περιέχει δύο πλήρεις σειρές Χερουβικών κατά τους οκτώ ήχους, Κοινωνικά, Πολυχρονισμούς και Λειτουργικά.
Οδωνυμικά της Νέας Σμύρνης, σελ. 190.
Πηγές
Πύλη Βιογραφίες
Πύλη Νεότεροι χρόνοι
Αλεξάνδρα Δεσποτοπούλου, Μαρία Φουντουλάκη (Φεβρουάριος 2004). Οδωνυμικά της Νέας Σμύρνης: οι ονομασίες των οδών. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, σελ. 190–191. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2012.
Κωνσταντίνος Ψάχος. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. 2008. «Εγκυκλοπαίδεια Κωνσταντινούπολης»
Καίτη Ρωμανού (1996). «Βιογραφία του Κωνσταντίνου Αλεξάνδρου Ψάχου (περ. 1866 – 1949)». Ελληνικές μουσικές περιηγήσεις, 1901–1912. Κουλτούρα, σελ. 14.
Κυριακή Μαμώνη, «Κωνσταντίνος Ψάχος. Ένας διαπρεπής Κωνσταντινουπολίτης μουσικοδιδάσκαλος και λόγιος», στο: Συλλογικό: Επιστημονικό Συμπόσιο: Ο έξω-Ελληνισμός. Κωνσταντινούπολη-Σμύρνη 1800–1922, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας-Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα, χ.χ, σελ. 89–104.
Γεώργιος Χατζηθεοδώρου. «Η ζωή και το έργον του Κωνσταντίνου Αλεξάνδρου Ψάχου», μελέτη προτασσόμενη στη δεύτερη έκδοση του έργου του Ψάχου, Η Παρασημαντική της Βυζαντινής Μουσικής. Αθήνα 1978, σελ. ια΄–νζ΄.
«Κωνσταντίνος Ψάχος». Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 61, σελ. 405.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
