Γελεκτσήδες ονομάστηκαν οι Μεσολογγίτες έφηβοι, 90 περίπου στον αριθμό,που οι περισσότεροι δεν ήταν παραπάνω από 15-16 χρονών και πρόσφεραν πολλά στις πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου. Πήραν το όνομά τους από το γιλέκο που φορούσαν για να μην τους βαραίνει η κάπα.[1][2][3]
Τα παιδιά στην πρώτη γραμμή του πολέμου
Συμμετείχαν στον πόλεμο με τους εξής τρόπους:
πετροπόλεμο[4][5][6]
κουβαλώντας νερό
πολεμώντας στις επάλξεις δίπλα στους πολεμιστές και βοηθώντας τους
αφαιρώντας το μολύβι από τις μπόμπες των εχθρικών κανονιών
εφοδιάζοντας με αναγκαία όπλα και υλικά τους πολεμιστές
ως ταχυδρόμοι.[7][8]
Πετροπόλεμος
Τα παιδιά συμμετείχαν δυναμικά στην άμυνα του Μεσολογγίου . Χτυπούσαν με πέτρες τους Τούρκους καθώς αυτοί πλησίαζαν στους προμαχώνες κάνοντας γιουρούσι. Στο πολιορκημένο Μεσολόγγι η πέτρα γίνεται το όπλο του μαχόμενου παιδιού. Την ίδια ώρα που οι μεγάλοι πολεμούσαν με το γιαταγάνι, τα παιδιά έκαναν το δικό τους πόλεμο.[9][10][11][12]
Οργανωτικός νους του πετροπόλεμου ήταν ο Γιώργος ο Μπούλαλας. Σιωπηλά παρακολουθούσε τον αγώνα του Μεσολογγίου και δεν ανεχόταν τις προσβολές. Ανήσυχος και σκεφτικός τριγύριζε πότε μέσα στην πόλη, πότε γύρω από το Φράχτη. Ζούσε τις αγωνίες των πολεμιστών. Ήθελε και αυτός να κάνει κάτι. Κάλεσε τα παιδόπουλα στην αγορά και τα παρότρυνε να πολεμήσουν τον εχθρό έχοντας ως όπλα τα χέρια τους και πολεμοφόδια τις πέτρες.[13]
Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν. Αμέσως γέμισαν τα σακούλια τους με πέτρες και βρέθηκαν στις πολεμίστρες δίπλα στους πολεμιστές. Και ο πετροπόλεμος άρχισε. Οι Τουρκαλβανοί σάστισαν. Κεφάλι δεν έμεινε γερό. Το Μεσολόγγι μιλούσε για το ηρωικό παιδί με την γενναία καρδιά. Μια τουφεκιά του εχθρού ξάπλωσε κάτω τον Μπούλαλα. Όμως τα παιδιά συνέχισαν τον πετροπόλεμο τιμώντας τη μνήμη του αρχηγού τους. Ο Μπούλαλας κείτονταν κοντά στον πατέρα του εκεί στα "Μνήματα ", γράφοντας μια ηρωική πράξη στην ιστορία του Μεσολογγίου.[13]
Οι Γελεκτσήδες υδροφόροι
Το βράδυ της πρώτης μέρας της πολιορκίας οι Τούρκοι έκοψαν το νερό στους Μεσολογγίτες, χαλώντας τον αγωγό του υδραγωγείου , που βρισκόταν έξω από το Φρούριο. Στην πόλη χρειάζονταν νερό καθαρό για τους λαβωμένους, γιατί αυτό που έβγαζαν από τα πρόχειρα πηγάδια, που άνοιξαν, ήταν αρμυρόγλυφο και δεν πινόταν. Έπρεπε, λοιπόν, να πάνε κάποιοι με προφύλαξη, γλιστρώντας σαν ίσκιοι ανάμεσα από τις εχθρικές σκηνές, σε μια γνωστή τους απόμερη πηγή.Αυτό το εγχείρημα, που ήταν πολύ επικίνδυνο, ανέλαβαν να φέρουν σε πέρας μια μικρή ομάδα παιδιών, ηλικίας από 12 μέχρι 15 χρονών το καθένα. Φτάνουν έρποντας πάνω από την πηγή και σχηματίζοντας αλυσίδα με τα κορμάκια τους, κατεβάζουν το πιο μικρό και ανάλαφρο της παρέας στο βάθος. Προμηθεύονται έτσι το νερό και γυρίζουν συρτά - συρτά πάλι στο Φρούριο, χαρούμενα κάτω από τις επευφημίες μικρών και μεγάλων[14][1]
Παίζοντας με τον πόλεμο
Στο πολιορκημένο Μεσολόγγι τα παιδιά μάζευαν τα βόλια του εχθρού και τα έδιναν στη Διοίκηση. Τα έχυναν σε ειδικά τήγανα και σχημάτιζαν πυρομαχικά για τη Φρουρά.[15][16]Να σημειωθεί ότι σε αυτές τις εργασίες τα παιδιά έτρεχαν έχοντας ως παράδειγμα τον Επίσκοπο Ιωσήφ Ρωγών. [17][18][19]Ως κληρικός, παρηγορούσε τους διωκόμενους από τον εχθρό. Περιέθαλπε τους φτωχούς. Με τις διδαχές και τα κηρύγματά του διατηρούσε άγρυπνη την εθνική συνείδηση των Μεσολογγιτών. Ο Ι.Ρωγών δίδασκε, καθοδηγούσε, νουθετούσε τα μικρά παιδιά. Τα φλόγιζε με το λόγο του και το παράδειγμά του.[20][21]
Τα μικρότερα παιδιά, όταν ρίχνονταν οι μπόμπες, τις άρπαζαν αστραπιαία και τις πετούσαν πίσω στους εχθρούς ή τις αχρήστευαν βγάζοντας πολύ γρήγορα το φιτίλι, προτού να εκραγούν.[22][23] Μια ομάδα μάλιστα από μικρά παιδιά, επηρεασμένα από τη μεγαλόπρεπη τελετή του ορκωμοσίας του Λόρδου Βύρωνα, που την έδωσε φορώντας την ελληνική φουστανέλα, πάνω στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, παρατάχτηκε σε δυο σειρές στη Μεγάλη Ντάπια και ορκίστηκαν όλα τους, ζωσμένα ξύλινα σπαθιά στη μέση, να υπερασπιστούν μέχρι θανάτου την πατρίδα τους.[24]
Ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός στο Β΄ Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων σημειώνει για τα παιδιά:[25][26]
«Σάλπιγγα, κόψ' του τραγουδιού τα μάγια με βία,
Γυναικός, γέροντος, παιδιού, μη κόψουν την αντρεία»
και στο Γ΄Σχεδίασμα
"Δεν τους βαραίν' ο πόλεμος, αλλ' έγινε πνοή τους..............
κι εμπόδισμα δεν είναι Στες κορασιές να τραγουδούν και στα παιδιά να παίζουν" και πιο κάτω
"Και βλέπω πέρα τα παιδιά και τες αντρογυναίκες
γύρου στη φλόγα π' άναψαν, και θλιβερά τη θρέψαν
μ' αγαπημένα πράματα και με σεμνά κρεβάτια,
ακίνητες, αστέναχτες, δίχως να ρίξουν δάκρυ·
και γγιζ' η σπίθα τα μαλλιά και τα λιωμένα ρούχα.
Γλήγορα, στάχτη, να φανείς, οι φούχτες να γιομίσουν.
Είν' έτοιμα στην άσπονδη πλημμύρα των αρμάτων
δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κι ελεύθεροι να μείνουν
εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το Χάρο."
Στις επάλξεις με το τουφέκι και το γιαταγάνι
Τα πιο μεγάλα παιδιά πολεμούσαν με τ' άρματα δίπλα στους Μεσολογγίτες. Πολλά παιδιά οπλισμένα καλά,γλιστρούσαν τις σκοτεινές νύχτες με μονόξυλα πάνω στη Λιμνοθάλασσα και ρίχνονταν στα μικρά εχθρικά πλεούμενα, τα λαντσόνια. Άλλα απ' αυτά τα βούλιαζαν και άλλα τα κυρίευαν. Άλλες φορές έβγαιναν τις σκοτεινές νύχτες από το κάστρο και έκαναν "γιουρούσια", μικρές, επιθετικές δηλαδή εφόδους. Τα γιουρούσια αυτά, που ήταν εξαιρετικά επικίνδυνα, γοήτευαν τότε τους εφήβους και τα επιζητούσαν. Και τα πραγματοποιούσανε συνήθως με την άδεια του Φρούραρχου, όχι λίγες φορές όμως και χωρίς αυτήν. Η ομάδα διάλεγε νύχτα βροχερή ή με αέρα. Ήξερε καλά τα κατατόπια. Περνούσε το χάντακα και χωνότανε στο εχθρικό στρατόπεδο. Εκεί έπεφτε ξαφνικά πάνω στους εχθρούς και γινότανε μεγάλο κακό. Ανάστατο το στρατόπεδο. Σύγχυση και πανικός. Επιστρέφοντας η ομάδα στο κάστρο έφερνε όπλα, λάφυρα, ρούχα και τρόφιμα. Πολλές φορές όμως δεν γύριζαν όλα τα παιδιά της ομάδας.[27][28]
Τα παιδιά μεγάλωναν μέσα στον πυρετό του πολέμου. Αρκετά απ' αυτά , επώνυμα ή ανώνυμα ,θυσιάζουν τη ζωή τους για τη Λευτεριά και πέφτουν σαν ήρωες αποτελώντας παράδειγμα προς μίμηση. Αυτό αποδεικνύει άλλωστε το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι του Μεσολογγίου:
"Και το γουρούσ' ας κάμωνε, πας και διαβούμε πέρα
Κι εις τρεις κολόνες δυνατές, η αδύνατη στη μέση
και παραπίσω τα παιδιά με τα σπαθιά βγαλμένα.
Να στέκωνται να πολεμούν, να βοηθούν τους άλλους." Δημοτικό[29][30][31]
Γελεκτσήδες ταχυδρόμοι
Τα πιο μικρόσωμα παιδιά που γνώριζαν την τέχνη,εισχωρούσαν στο εχθρικό στρατόπεδο χωρίς να γίνουν αντιληπτά από τους Τούρκους και μετέφεραν την εμπιστευτική αλληλογραφία των πολιορκημένων στους έξω καπεταναίους. Δεν ήταν λίγες οι φορές που πολλά από αυτά πλήρωναν με την ίδια τη ζωή τους τη μεγάλη προσφορά τους στην πατρίδα. Ο Κιουταχής τρία από αυτά τα παιδιά - τα ονόματά τους δυστυχώς δεν σώθηκαν- τα κρέμασε στη μέση του στρατοπέδου του.[32]
Ονόματα Γελεκτσήδων
Γιωργάκης Χρ. Άρτης
Γιωργάκης Κ. Βαλτινός
Τάσος (Νταής) Βορίλας
Πέτρος Γαλιώτος ή Αγγούρας
Τασούλα Γυφτογιάννη
Χρυσάφω Χ. Καραγγελέ
Μανώλης
Αντώνης Μπάκας
Γιώργος ο Μπούλαλας
Σπύρος Παπαλουκάς, γιος του αντιστράτηγου Αναστάσιου Παπαλουκά
Παντολέων Πλατύκας
Ζαφείρης Ν. Ράπεσης
«Σφήκας»
Μάνθος Τρικούπης
Χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τον ηρωισμό των Γελεκτσήδων
Γιωργάκης Άρτης
Ένας από τους Μεσολογγίτες Γελεκτσήδες ήταν ο Γιωργάκης Χρ. Άρτης, ο οποίος μόλις στα δώδεκά του χρόνια σώζει κυριολεκτικά για μια στιγμή την κατάσταση , σε κάποια απρόσβατη και αφρούρητη σχεδόν θέση, κατά τον αιφνιδιασμό που έκαναν οι Τουρκαλβανοί.
Στο Μεσολόγγι υπήρχαν πολλές κρυφές πόρτες που αν τις παραβίαζαν οι Τούρκοι, τα πράγματα θα δυσκόλευαν για την πολιορκημένη πόλη. Βαριά τραυματισμένος ο σκοπός της μυστικής πόρτας, που ήταν κοντά στο σπίτι του μικρού Γιωργάκη, πάλευε με το όπλο του να κρατήσει το πόστο του καλώντας συγχρόνως σε βοήθεια. Ένας Τουρκαλβανός είχε σταθεί από πάνω του κι ετοιμαζόταν να τον σκοτώσει και να ανοίξει δρόμο προς το εσωτερικό του Φρουρίου στους υπόλοιπους Τούρκους.
Ο μικρός Γιωργάκης χωρίς να χάσει χρόνο άρπαξε το όπλο του πατέρα του- που κείτονταν βαριά τραυματισμένος- και έτρεξε πρώτος απ' όλους να βοηθήσει τον φρουρό. Πυροβόλησε τον Τουρκαλβανό και τον σκότωσε.Οι υπόλοιποι Τούρκοι τότε τράπηκαν σε φυγή ευρισκόμενοι σε σύγχυση. Η κερκόπορτα του φρουρίου σφαλίστηκε. Η άλωση της πόλης αναβλήθηκε.
Όταν ο Γιωργάκης επέστρεψε στο σπίτι του, όλοι έτρεξαν να τον αγκαλιάσουν ενώ ο πατέρας του, που χαροπάλευε ,καμάρωνε για το γιο του. Το δωδεκάχρονο παλικάρι έπαιρνε το χρίσμα του πολεμιστή. Από εκείνη τη στιγμή έμπαινε στη θέση του πατέρα του ανάμεσα στη Φρουρά , υπεύθυνος για το πόστο του.[33][34]
Γιωργάκης Κ. Βαλτινός
Μετά την πτώση του Βασιλαδιού και του Ντολμά και τη συνθηκολόγηση του Ανατολικού (Αιτωλικού), ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής έστειλαν απεσταλμένους τους για συνομιλίες με τους οπλαρχηγούς της Φρουράς. Η συνάντηση για συνομιλίες έγινε στις 10-11 Μαρτίου σ' ένα σημείο 100 βήματα μακριά από τον προμαχώνα της Κλείσοβας, κάπου στην παλιά τάφρο της πρώτης πολιορκίας. Από την πλευρά των Ελλήνων ήταν ο γερο-Νότης Μπότσαρης, ο Μήτσος Κοντογιάννης, ο Γιουσάκης και ο Γιωργάκης Βαλτινός.[35]
Ο Κασομούλης αναφέρει μια αποτυχημένη απόπειρα ανεφοδιασμού της Κλείσοβας. Ο Γιωργάκης Κ. Βαλτινός ,με μια ομάδα αποφασισμένων ορμούν για ανεφοδιασμό του νησιού. Χρειάζονταν μόνο τρεις οργυιές για να φτάσουν στο νησί. Εκεί σκοτώθηκε το παιδί. Ο Κασομούλης το χαρακτηρίζει "αθάνατο παιδί"[36][37][38]
Νταής Βορίλας
Το Μάρτιο του 1826 οι πολιορκητές του Μεσολογγίου Τουρκοαιγύπτιοι, Κιουταχής και Ιμπραήμ, με γραπτό μήνυμα ζητούν την παράδοση των πολιορκημένων.Οι Τούρκοι αρχίζουν έναν άγριο κανονιοβολισμό εναντίον της Κλείσοβας, προτού επιχειρήσουν την απόβαση απ΄όλες τις μεριές. Οι Έλληνες στρατιωτικοί του Μεσολογγίου συγκεντρώνονται στον Ανεμόμυλο και από τα Καραγγελέικα σπίτια παρατηρούν την Κλείσοβα. Εκεί, λόγω απουσίας αρχηγού, ετοιμάζεται να μεταβεί ο οπλαρχηγός Κίτσος Τζαβέλας για να διευθύνει τον αγώνα. Όταν όμως ζητάει από τους βαρκάρηδες να τον μεταφέρουν με τους στρατιώτες του εκεί , κανένας δεν φαίνεται πρόθυμος. Όλοι κοιτάνε με φόβο προς τα εκεί, αφού το νησί χτυπιέται τόσο άγρια και αδιάκοπα.Την αποστολή αυτή αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας ο μικρός Νταής ή Αναστάσης Βορίλας, ένα δεκαεξάχρονο Μεσολογγιτάκι, που θυσιάζει τη ζωή του για την πατρίδα. Ο Νταής Βορίλας πήρε τους επτά στρατιώτες και τον στρατηγό Κίτσο Τζαβέλα και τους οδήγησε στη βάρκα του. Περιφρόνησε τους εχθρούς και τα όπλα τους. Οι σφαίρες σφυρίζουν πάνω από το κεφάλι του αλλά ο μικρός προχωρεί ατάραχος χωρίς να κοιτάξει τον εχθρό. Μετράει μόνο με τα μάτια του την απόσταση που τον χωρίζει από την Κλείσοβα και εντείνει τις προσπάθειές του να προσεγγίσει το νησί πριν τον φτάσουνε οι Τούρκοι.Οι εχθρικές βάρκες σιμώνουν. Οι Έλληνες αντιπυροβολούν κατά των εχθρών. Ο Σπύρος Παπανδρέου, ο γραμματέας του Τζαβέλα, σκοτώνεται δίπλα και ένας ακόμη τραυματίζεται.Ο Νταής όμως δεν χάνει την ψυχραιμία του.Καταφέρνει να φτάσει σώος στην Κλείσοβα μεταφέροντας το πολυτιμότατο φορτίο του.
Οι Μεσολογγίτες βλέποντας από μακριά ότι η τόλμη του Νταή Βορίλα νίκησε τους εχθρούς , παίρνουν θάρρος και σε λίγο και άλλες βάρκες προσπαθούν να διασπάσουν τον κλοιό και να μεταφέρουν νέες ενισχύσεις. Έτσι όταν ο Κιουταχής διέταξε γενική έφοδο, οι αμυνόμενοι κράτησαν γερά την Κλείσοβα.
Ο μικρός Νταής Βορίλας είχε σώσει την Κλείσοβα.[39]Το μικρό Μεσολογγιτάκι που έδωσε θάρρος στους μεγάλους, πολέμησε σαν πραγματικός άντρας όλες εκείνες τις ώρες των σκληρών εφόδων.[40][12][41][42][43][44][37][45][6]
Πέτρος Γαλιώτος ή Αγγούρας
Ο Πέτρος Γαλιώτος μαζί με τον Ζαφείρη Ράπεση αποφασίζουν να εφοδιάσουν την Κλείσοβα με τροφές και πολεμοφόδια.Δυστυχώς ο Γαλιώτος σκοτώθηκε.[12][46][47][48][38]
Τασούλα Γυφτογιάννη
Στη μάχη της Κλείσοβας διακρίθηκαν και γυναίκες για τον ηρωισμό τους.Ιδιαίτερα αξίζει να αναφερθεί το όνομα της Μεσολογγίτισσας Τασούλας Γυφτογιάννη[49][50][6], που πολεμούσε ντυμένη αντρικά ρούχα.[31]Η Γυφταγιάνναινα από τη διαλεχτή οικογένεια του τόπου μας Κουβαρά, τα αντρίκεια ρούχα μαζί με το σελάχι και τα τσαρούχια που φόρεσε κατά την Έξοδο, τα φύλαξε σαν πολύτιμα κειμήλια στην κασέλα της και όταν γέρασε ζήτησε να τη θάψουν μ' αυτά. Κηδεύτηκε με πρωτοφανή συρροή λαού μέσα σε πραγματική θρηνωδία.[51][52]
Χρυσάφω Γεωρ.Καραγγελέ
"Γελεκτσής", δημιουργία των μαθητριών Άρτεμης και Μυρτώς Μπέτσιου / Δήμος Μεσολογγίου
Ηρωίδα της Κλείσοβας. Κάτω από το τρομερό σφυροκόπημα των τούρκικων κανονιών βοήθησε στο φόρτωμα των πρυαρίων με πολεμοφόδια και νεροβάρελα , για να σταλούν στη μικρή φρουρά της Κλείσοβας.[53]Αναφέρεται και με το όνομα Χρυσηίς Καραγγελέ-Κοντζακάρη ή Μπαγιώργα.[54]
Έχασε τον άντρα της κατά την Έξοδο και μετά την απελευθέρωση, γύρισε στη πατρίδα από το Ναύπλιο.Πέθανε το 1884 και θάφτηκε με ιδιαίτερες τιμές.[55][56]
Ο Μανώλης
Ένας σωματώδης Αιγύπτιος από το στρατόπεδο του Ιμπραήμ έβγαινε με την ανατολή του ηλίου και κάρφωνε επιδεικτικά σε ένα κοντάρι τη σημαία τους ενώ με το σπαθί του έβριζε και απειλούσε. Οι Μεσολογγίτες, δεν κατάφερναν να κρατήσουν την ψυχραιμία τους καθώς προσβαλλόταν η τιμή τους.
Όλα αυτά συνέβαιναν σε καθημερινή βάση, ώσπου ο δεκαεπτάχρονος Γελεκτσής Μανώλης, αποφασίζει να δώσει ένα τέλος σε αυτή την κατάσταση. Φτάνει ένα βράδυ με το γιαταγάνι του χωρίς να γίνει αντιληπτός στο στρατόπεδο των εχθρών. Πλησιάζει τη σημαία και περιμένει μέχρι να ξημερώσει έχοντας κρυφτεί καλά πίσω από κάτι δέντρα. Μόλις το χάραμα πρόβαλε ο Αράπης και άρχισε να βρίζει τους Μεσολογγίτες, πήδηξε πάνω του και του άνοιξε το κεφάλι στα δυο με το γιαταγάνι. Ύστερα χωρίς να χάσει χρόνο, επιστρέφει τρέχοντας στο Φρούριο γλιτώνοντας από τις τουφεκιές των Τούρκων.[57][58][59]
Αντώνης Μπάκας
Ορφανός, έφηβος Μεσολογγίτης, που δεν έπαιζε όπως όλα τα άλλα παιδιά της ηλικίας του. Προτιμούσε να φοράει τη στολή του πατέρα του, να ζώνεται την πάλα και το γιαταγάνι και να πολεμάει εικονικά τον εχθρό ευελπιστώντας πως γρήγορα θα κλιθεί να τον αντιμετωπίσει στην πραγματικότητα.
Ο Αντώνης Μπάκας γίνεται ένα με τους άνδρες της Φρουράς, αναγνωρίζεται με το μικρό του όνομα από τους λαγουμιτζήδες. Στις 19 Ιουλίου , στην έφοδο της ηρωικής Φρουράς, αρίστευσε. Άρπαξε δυο τουφέκια από τα χέρια των εχθρών. Στη δεύτερη εξόρμησή του πληγώθηκε και, λίγες μέρες μετά, πέθανε[43].
Πιο συγκεκριμένα στην κορύφωση της μάχης ένα βόλι τον χτυπά στο στήθος. Τον μεταφέρουν τραυματία στο σπίτι του όπου και ξεψυχάει. Η μεσολογγίτικη γη αγκαλιάζει το σώμα του. Ο Αντώνης Μπάκας μετοικεί στη "γειτονιά των αγγέλων". Όσοι αναγνωρίζουν την αξία της προσφοράς του και το μέγεθος των πράξεών του, τον μνημονεύουν.[60][61][62][63][64][65][66][6]
Τάφος του Παντολέοντος Πλατύκα,γελεκτσή,στον Κήπο των Ηρώων του Μεσολογγίου
Σπύρος Παπαλουκάς
Στο Βασιλάδι, νησάκι της λιμνοθάλασσας, ο Σπύρος Παπαλουκάς, γιος του αρχηγού των υπερασπιστών του νησιού, αντιστράτηγου Αναστάσιου Παπαλουκά, πολεμούσε μαζί με τους μεγάλους.
Το δεκάχρονο αυτό παιδί έριξε κατά λάθος ένα κομμάτι αναμμένο δαδί στα βαρέλια με το μπαρούτι και ανατινάχτηκε όλο το οχυρό μαζί με τις τελευταίες ελπίδες της πόλης .[6]Αποτέλεσμα της ανάφλεξης ήταν να σκοτωθούν εννιά από του υπερασπιστές του Βασιλαδίου, να αιχμαλωτιστούν τέσσερις και να πληγωθούν αρκετοί. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο Σπύρος Πεταλούδης.[67] Έτσι στις 26 Φλεβάρη κυριεύεται το Βασιλάδι.[68]Η θέση δεν μπορούσε να κρατηθεί χωρίς πυρομαχικά. Οι υπερασπιστές ρίχνοντας την τελική τουφεκιά ήρθαν κολυμπώντας στον Ανεμόμυλο. Χάθηκε έτσι το πέρασμα για την Ζάκυνθο και την Κεφαλλονιά. Ο Σπύρος Παπαλουκάς έζησε ως το 1900 με έντονα τα σημάδια από τη μοιραία έκρηξη.[12][69][70][71][43][72]
Παντολέων Πλατύκας
Στις 16 Αυγούστου 1825 ένα μάχιμο παιδί, νεαρός πυροβολητής στη ντάπια "Κοτσιούκος", πέφτει πολεμώντας για την πατρίδα του[73]. Είναι ο Παντολέων Πλατύκας[74]. Στην κηδεία του χοροστάτησε ο Επίσκοπος Ιωσήφ Ρωγών, ο οποίος στον επικήδειο λόγο του μίλησε για τις αρετές του νεαρού και παρακίνησε τους συνομιλήκους του Πλατύκα να μιμηθούν τον ηρωισμό του.Τον νεκρό θρήνησε όλη η πόλη και η Φρουρά.[75][76][77][78][79][80][81][82][83]
Ζαφείρης Ράπεσης
Ο Ζαφείρης Ράπεσης, 16 χρονών, κατάφερε να εφοδιάσει την Κλείσοβα, που χρησίμευε ως σταθμός εισαγόμενων τροφίμων,με τροφές και πολεμοφόδια περνώντας με τη βάρκα του ανάμεσα από τον τουρκικό στόλο που πολιορκούσε την περιοχή.. Η Κλείσοβα με το σλάβικο όνομά της, το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, τους υπερασπιστές της, υπήρξε κάστρο της πολιορκούμενης πολιτείας.Σ' αυτήν οχυρώθηκαν ονόματα όπως ο Κίτσος Τζαβέλας, ο Χαράλαμπος Σταύρου, ο Σωτηράκης Σωτηρόπουλος κ.α.[84]
Οι Μεσολογγίτες τον υποδέχτηκαν με ευγνωμοσύνη.Ο Κίτσος Τζαβέλας τον φίλησε ύστερα από την επίτευξη της πολύ κρίσιμης αυτής αποστολής.[85][86][87][88][89][2][38]
Σφήκας
Οι υπερασπιστές της Κλείσοβας ήταν από τα ορεινά της Ναυπακτίας, η ομάδα του Κίτσου Τζαβέλα. Ανάμεσά τους ήταν και ένα παιδί δεκαπέντε χρονών που ονομαζόταν "Σφήκας " εξαιτίας της εξυπνάδας του.Ανέβηκε στο πατάρι της εκκλησίας, άνοιξε πολεμίστρα στη στέγη και από 'κει σκορπούσε το θάνατο στους εχθρούς που προσπαθούσαν να καταλάβουν το νησί.Ήταν ψυχογιός του αξιωματικού Αποστόλη Νιχωρίτη Καρατζογιάννη κι ανήκε στο σώμα του Χριστόδουλου Χατζηπέτρου. Αναφέρεται ότι ο μικρός Σφήκας ήταν εκείνος που σκότωσε τον Χουσεϊν Πασά.Οι άνθρωποι του Παναγιώτη Κραβαρίτη υποστήριζαν ότι τον σκότωσαν αυτοί. Πιθανότερη είναι η εκδοχή ότι ο Χουσεϊν έπεσε από συνδυασμένα πυρά των γενναίων υπερασπιστών της Κλείσοβας.[90][91][92][93][84][94]
Μάνθος Τρικούπης
Ο δεκαοχτάχρονος νέος, Μάνθος Τρικούπης, ήταν αδερφός του ιστορικού και πρωθυπουργού Σπυρίδωνα Ι.Τρικούπη.[12][95]
Όρθιος στο πρυάρι, όταν η περίσταση το απαιτούσε ήταν γεμάτος θάρρος και σεμνότητα. Ο Μάνθος Τρικούπης κατάφερε να κερδίσει την πρώτη του μάχη στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου.Εκεί ήταν ηγέτης ενός πλεούμενου.Έχοντας για συντρόφους του, το μικρότερο αδερφό του Θεμιστοκλή και άλλα παιδιά της ηλικίας του , σκοτώνεται σε μια σύγκρουση του στολίσκου από έξι πάσαρες, με την Τουρκική μοίρα αφού πρώτα κυρίεψαν οι Μεσολογγίτες επτά ολόκληρα εχθρικά σκάφη. .Ο θάνατός του σημειώθηκε στις 25 Ιουλίου 1825.[96][97][98][99][100]
Παραπομπές
Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου. Αθήναι: Προμηθεύς. σελ. 94.
Γιαννόπουλος, Νίκος (Ιούνιος 2005). «Η Μάχη της Κλείσοβας 25 Μαρτίου 1826 Η ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ». Στρατιωτική Ιστορία, τεύχος 106. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-04-21.
«H Επική Μάχη της Κλείσοβας - 25 Μαρτίου 1826 | ΚΕΙΜΕΝΟ: Aντιστράτηγος ε.α. Νικόλαος Αθ. Κολόμβας, Επίτιμος Διοικητής Γ΄ Σώματος Στρατού» (PDF).
Βλαχογιάννης, Γιάννης. Τα μεγάλα χρόνια του Γ.Βλαχογιάννη. Αθήνα: Εστία. σελ. 142.
Χωρεάνθη, Ελένη (1989). Μεσολόγγι, η πολιτεία του νερού. Αθήνα: ΚΑΛΕΝΤΗΣ. σελίδες 140–141. ISBN 960-219-007-8.
της Κορδόση, Ακακίας, συγγραφέα (Μέγα Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας) (10 Απριλίου 2003). «" Η ζωή στο Πολιορκημένο Μεσολόγγι"». Ιστορικά "Η Έξοδος του Μεσολογγίου 10 Απριλίου 1826", τεύχος 180 (Ελευθεροτυπία).
Καπώνης, Τάκης (1985). Γελεκτσήδες "οι Σκύμνοι της Φρουράς". Αθήνα: Στ. Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 43 και εξής.
Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου, Από τις πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ Έκδοσις Συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελίδες 93–108.
Φωτιάδης, Δημήτρης (1977). Το Μεσολόγγι. Αθήνα: Δωρικός, 8η έκδοση. σελ. 111.
Μάγερ, Ιωάννου - Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825 -1826. Καρδίτσα: ΙΦΙΤΟΣ. σελ. 113. ISBN 960-86575-3-9.
Στασινόπουλου, Κ.Α. (1926). Οι Μεσολογγίται, Η κατά τον Μέγα Αγώνα δράσις των. Αθήνα. σελ. 70.
Δημόπουλος, Κώστας (Ιούλιος - Δεκέμβριος 2006). «Το παιδί στο πολιορκημένο Μεσολόγγι 11 Απριλίου 1825 ως τις 10 Απριλίου 1826». Τα Αιτωλικά,τεύχος 7ο.
Καπώνης, Τάκης (1985). Γελεκτσήδες "Οι Σκύμνοι της Φρουράς". Αθήνα: Στ.Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 45–52.
Μάγερ, Ιωάννου - Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826. Καρδίτσα: ΙΦΙΤΟΣ. σελ. 83. ISBN 960-86575-3-9.
Μάγερ, Ιωάννου-Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, επιμέλεια Γεωργίου Δροσίνη. Καρδίτσα: Σύλλογος Αιτωλοακαρνάνων Νομού Καρδίτσας σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΙΦΙΤΟΣ. σελ. 70. ISBN 960-86575-3-9.
Φωτιάδη, Δημήτρη (1977). Το Μεσολόγγι. Αθήνα: Δωρικός, 8η έκδοση. σελίδες 85–86.
Μίχου, Αρτέμιου (1956). Απομνημονεύματα. Αθήνα: Τσουκαλά. σελ. 121.
Μήλιου, Σπύρου. Χρονικόν του Μεσολογγίου. Γαλαξία. σελ. 159.
Μάγερ, Ι. (27 Μαΐου 1825). Εφημερίδα "Ελληνικά Χρονικά 1825-1826", τόμος Β΄. Χ.Σπανός και Ν.Νίκας.
Μάγερ, Ιωάννου-Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826. Καρδίτσα: Σύλλογος Αιτωλοακαρνάνων νομού Καρδίτσας σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΙΦΙΤΟΣ, επιμέλεια Γιώργου Δροσίνη. σελ. 84. ISBN 960-89575-3-9 Check |isbn= value: checksum (βοήθεια).
Φαμπρ, Αύγουστου (1999). Η Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου. Μεσολόγγι: Πολύπλευρο. σελ. 87.
Παπαΐωάννου, Ιωάννου Ν., φιλολόγου - ιστορικού (1983). Ιστορικές Γραμμές, τόμος Γ΄. Λάρισα: Ημερήσιος Κήρυκας. σελ. 25.
Μακρόπουλου, Θ. (1964). Περιοδικό "Προς την Νίκην ", τόμος τέταρτος, Η δράση των παιδιών στο πολιορκημένο Μεσολόγγι. Αθήνα: Αδελφότης Θεολόγων "Ο Σωτήρ". σελ. 191.
Πετρόπουλου, Κωνστ. Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 93.
«Διονύσιος Σολωμός "Ελεύθεροι Πολιορκημένοι"».
«Διονύσιος Σολωμός "Ελεύθεροι Πολιορκημένοι"».
Μακρόπουλου, Θ. (1948). Ηρωικά Ελληνόπουλα. Αθήνα: Γ.Σ. ΒΛΕΣΣΑ. σελίδες 78–79.
Μακρόπουλου, Θ. (1964). Περιοδικό "Προς την Νίκην", τόμος τέταρτος, Η δράση των παιδιών στο πολιορκημένο Μεσολόγγι. Αθήνα: Αδελφότης Θεολόγων "Ο Σωτήρ". σελ. 192.
Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Γ. (2007). Ιστορικά Μελετήματα. Μεσολόγγι: Λαογραφικού - Πολιτιστικού Συλλόγου Ι. Π. Μεσολογγίου. σελ. 62. ISBN 978-960-89270-1-8.
Ραζηκότσικα, Ι. Αντιναυάρχου Ε.Α. (1932). Συμβολή εις την Ιστορία των πολιορκιών και της Εξόδου του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ναυτικής Επιθεωρήσεως. σελ. 36.
Φιλιππόπουλος, Νικήτας Χρ. (2002). Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου. Ντάπια. σελ. 132.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ Έκδοσις Συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 101.
Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσης συμπληρωμενη. ΑΘΗΝΑ: ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ. σελίδες 94 – 95.
Καπώνης, Τάκης (1985). Γελεκτσήδες οι Σκύμνοι της Φρουράς. ΑΘΗΝΑ: Στ. Βεντούρα - Χρ. Σπύρου. σελίδες 116 – 126.
Κουφός, Γιάννης Ν. (2007). Ο Κήπος των Ηρώων Ιστορικό Οδοιπορικό στον Κήπο των Ελεύθερων Πολιορκημένων στο Μεσολόγγι. Αθήνα: Νικήτας Ν. Καράλης. σελίδες 30–31. ISBN 978-960-88390-1-4.
Κασομούλης, Ν. Κ. Απομνημονεύματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821 -1 833, τόμος Β΄,. Χ. Κοσμαδάκη και ΣΙΑ. σελ. 233.
Ευαγγελάτου, Χρήστου Γ. (1959). Ιστορία του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ρουμελιώτικες εκδόσεις. σελ. 313.
Κόκκινου, Διονυσίου Α. (1974c). Η Ελληνική Επανάστασις. Αθήνα: Μέλισσα, 6η έκδοση. σελ. 267.
Φιλιππόπουλος, Νικήτας Χρ. (2002). Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου. Αγρίνιο: Ντάπια. σελ. 62.
Κώνστα, Κ.Σ (1990–1994). Άπαντα. Αθήνα: Διογένης.
Καπώνη, Τάκη (1985). Γελεκτσήδες, Οι σκύμνοι της Φρουράς. Αθήνα: Στ.Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 87–100.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και τηνΈξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 98.
«" Η ζωή στο πολιορκημένο Μεσολόγγι" της ΑΚΑΚΙΑΣ ΚΟΡΔΟΣΗ συγγραφέα (Μέγα Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας)».
«Αντίβαρο,ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, Κωνσταντίνος Χολέβας,Πολιτικός Επιστήμων».
Επιμέλεια για την αντιγραφή Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Γ. (2007). Παιδιά του Εικοσιένα, Νταής Βορίλας, ο Σωτήρας της Κλείσοβας. Μεσολόγγι: Μεσολογγίτικα Χρονικά, Εβδομαδιαία Εφημερίδα Ι.Π. Μεσολογγίου, αριθμός φύλλου 1507. σελίδες 1–2.
Μακρή, Νικολάου Δ. Ιστορία του Μεσολογγίου. Επιμέλεια Εμμανουήλ Δ. Πρωτοψάλτη. σελ. 61.
Καπώνη, Τάκη (1985). Γελεκτσήδες Οι Σκύμνοι της Φρουράς. Αθήνα: Στ. Βεντούρα-Χρ.Σπύρου. σελίδες 103–104.
Πετρόπουλου, Κωνστ. Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 98.
Ευαγγελάτου, Χρήστου Γ. (1959). Ιστορία του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ρουμελιώτικες εκδόσεις. σελ. 308.
Πετρόπουλου, Κωνστ. Π. (1971). Σκηνές εθνικού Μεγαλείου από τις πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ Έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 100.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 86.
«Αντίβαρο.Κων/νος Χολέβας, πολιτικός επιστήμων».
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την έξοδο του Μεσολογγίου,Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 100.
Φιλιππόπουλος, Νικήτας Χρ. (2002). Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου. Αγρίνιο: Ντάπια. σελ. 62.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου,Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 86.
«Διονύσης Μπερερής: «Οι Γελεκτζήδες, η συμμετοχή των μικρών παιδιών στον αγώνα του Μεσολογγίου»».
Καπώνης, Τάκης (1985). Γελεκτσήδες οι Σκύμνοι της Φρουράς. Αθήνα: Στ. Βεντούρα - Χρ. Σπύρου. σελίδες 128 – 137.
Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου Από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ' Έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 97.
Μακρόπουλου, Θ. (1948). Ηρωικά Ελληνόπουλα. Αθήνα: Γ.Σ.ΒΛΕΣΣΑ. σελίδες 79–81.
Καπώνης, Τάκης (1985). Γελεκτσήδες, οι Σκύμνοι της Φρουράς. Αθήνα: Στ. Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 67–82.
Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου Από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ' έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 96.
Φαμπρ, Αύγουστου (1999). Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου. Μεσολόγγι: Πολύπλευρο, 2η έκδοση. σελ. 131.
Κόκκινου, Διονυσίου Α. (1974c). Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως,τεύχος 5. Αθήνα: Μέλισσα, 6η έκδοση. σελ. 220.
Τρικούπη, Σπυρίδωνα (1978). Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση Δ, τόμος Γ΄, κεφ. ΝΖ. Αθήνα: ΧΡ.ΓΙΟΒΑΝΗ. σελ. 302.
Ραζή - Κότσικα, Αντιναυάρχου Ε.Α, Ι. (1932). Συμβολή εις την ιστορίαν των πολιορκιών και της Εξόδου του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ναυτικής Επιθεωρήσεως. σελ. 43.
«Ελληνική Επανάστασις 1821, Μέρος ΚΘ'».
Κουφός, Γιάννης Ν. (2007). Ο Κήπος των Ηρώων Ιστορικό οδοιπορικό στον Κήπο των Ελεύθερων Πολιορκημένων στο Μεσολόγγι. Αθήνα: Νικήτας Κ. Καράλης. σελ. 30. ISBN 978-960-88390-1-4.
Φιλιππόπουλος, Νικήτας Χρ. (2002). Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου. Αγρίνιο: Ντάπια. σελ. 61.
Μακρή, Νικολάου Δ. Ιστορία του Μεσολογγίου. Επιμέλεια Εμμανουήλ Δ. Πρωτοψάλτη. σελίδες 50 – 55.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσις Συμπληρωμένη. 1971: Προμηθεύς. σελ. 95.
«Ελληνική Επανάστασις 1821, Μέρος ΚΘ'».
Κόκκινου, Διονυσίου Α. (1974c). Η Ελληνική Επανάστασις. Αθήνα: Μέλισσα, 6η έκδοση. σελ. 253.
Κουφός, Γιάννης Ν. (2007). Ο Κήπος των Ηρώων Ιστορικό Οδοιπορικό στον Κήπο των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Αθήνα: Νικήτας Κ.Καράλης. σελ. 159. ISBN 978-960-88390-1-4.
Κουφός, Γιάννης Ν. (2007). Ο Κήπος των Ηρώων Ιστορικό οδοιπορικό στον Κήπο των Ελεύθερων Πολιορκημένων στο Μεσολόγγι. Αθήνα: Νικήτας Κ.Καράλης. σελ. 58. ISBN 978-960-88390-1-4.
Μακρή, Νικολάου Δ. Ιστορία του Μεσολογγίου. Επιμέλεια Εμμανουήλ Δ. Πρωτοψάλτη. σελ. 41.
Φαμπρ, Αυγούστου. Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου. σελ. 117.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου, Γ΄ έκδοσις συμπληρωμένη. Αθήνα: Προμηθεύς. σελίδες 97–98.
Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Γ. (2007). Ιστορικά Μελετήματα. Μεσολόγγι: Έκδοση Λαογραφικού - Πολιτιστικού Συλλόγου Ι.Π.Μεσολογγίου. σελ. 27. ISBN 978-960-89270-1-8.
Ευαγγελάτου, Χρήστου Γ. (1959). Ιστορία του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ρουμελιώτικες εκδόσεις. σελ. 237.
Μάγερ, Ι. Εφημεριδα "Ελληνικά Χρονικά 1825 - 1826" [21 Αυγούστου 1825]. Αθήνα: Χ.Σπανός και Ν.Νίκας.
Μάγερ, Ιωάννου-Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826. Καρδίτσα: Σύλλογος Αιτωλοακαρνάνων Νομού Καρδίτσας σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΙΦΙΤΟΣ, επιμέλεια Γιώργου Δροσίνη. σελ. 166. ISBN 960-86575-3-9.
«Ελληνική Επανάστασις 1821, Μέρος ΚΘ'».
Τρικούπη, Σπυρίδωνα (1978). Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση Δ, τόμος Γ΄, κεφ.ΝΖ΄. Αθήνα: ΧΡ.ΓΙΟΒΑΝΗ. σελ. 296.
Δημόπουλος, Κώστας (Ιούλιος - Δεκέμβριος 2006, τεύχος 7ο). «Το παιδί στο πολιορκημένο Μεσολόγγι 11 Απριλίου 1825 ως τις 10 Απριλίου 1826». Περιοδική Έκδοση της Αιτωλικής Πολιτιστικής Εταρείας. doi:1790-0867.
Τρικούπης, Σπρίδων. Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, κεφ.ΝΗ. σελίδες 330–332.
Στασινόπουλου, Κ.Α. Το Μεσολόγγι. σελίδες 200–204.
Πετρόπουλου, Κωνσ.Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου, από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου. Αθήνα: Προμηθεύς. σελίδες 98–99.
Καπώνη, Τάκη (1985). Γελεκτσήδες "Οι Σκύμνοι της Φρουράς". Αθήνα: Στ.Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 83–85.
Μακρή, Νικολάου. Ιστορία του Μεσολογγίου. σελ. 61.
Φωτιάδη, Δ. Μεσολόγγι. Κυψέλη. σελίδες 275–278.
Κασομούλης, Ν. Απομνημονεύματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων, 1821-1833, τόμος Β΄. Αθήνα: Χ.Κοσμαδάκη και ΣΙΑ. σελ. 235.
Καπώνη, Τάκη (1985). Γελεκτσήδες, Οι Σκύμνοι της Φρούρας. Αθήνα: Στ.Βεντούρα - Χρ.Σπύρου. σελίδες 85–86.
Πετρόπουλου, Κωνστ.Π (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την Έξοδο του Μεσολογγίου. Αθήνα: Προμηθεύς. σελίδες 99–100.
Φιλιππόπουλος, Νικήτας Χρ. (2002). Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου. Αγρίνιο: Ντάπια. σελίδες 61 – 62.
Ευαγγελάτου, Χρήστου Γ. (1959). Ιστορία του Μεσολογγίου. Αθήνα: Ρουμελιώτικες εκδόσεις. σελ. 237.
Πετρόπουλου, Κωνστ. Π. (1971). Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις Πολιορκίες και την ¨εξοδο του Μεσολογγίου. Αθήνα: Προμηθεύς. σελ. 96.
Καπώνη, Τάκη (1985). Γελεκτσήδες, Οι Σκύμνοι της Φρουράς. Αθήνα: Στ. Βεντούρα - Χρ. Σπύρου. σελίδες 55–65.
Στασινόπουλου, Κ.Α. Το Μεσολόγγι. σελ. 184.
Φωτιάδη, Δ. Το Μεσολόγγι. σελίδες 144 – 145.
Μάγερ, Ιωάννου - Ιακώβου (2002). Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825 - 1826. Καρδίτσα: Σύλλογος Αιτωλοακαρνάνων νομού Καρδίτσας σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΙΦΙΤΟΣ, επιμέλεια Γιώργου Δροσίνη. σελ. 144. ISBN 960-86575-3-9.
Εξωτερικοί Σύνδεσμοι
Θεατρική παράσταση Γυμνασίου Ευηνοχωρίου "Οι Γελεκτσήδες", Απρίλιος 2013
Θεατρικό δρώμενο "Οι Γελεκτσήδες"
"Ερωτήσεις Εξοδιτών που διαβάζουν" Ποίημα δημοσιευμένο[1]
Περιοδική έκδοση της Αιτωλικής Πολιτιστικής Εταιρείας, Κινούμενο Εργαστήρι Δημιουργικής Γραφής Μεσολόγγι-Ναύπακτος -Πάτρα ,που διοργανώθηκε από την δρ. Χρυσούλα Σπυρέλη (2014). Τα Αιτωλικά. Αθήνα: ΑΙ.ΠΟ.Ε. σελίδες 241–22. ISBN 1790-0867
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
