.
Ο Δίας του Φειδία
L'Hémicycle des Beaux-arts, Iktinos, Apelles and Pheidias, Paul Delaroche (1797-1856)
Ο Φειδίας ήταν Έλληνας γλύπτης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας, ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται ευρέως ως ένας από τους σημαντικότερους γλύπτες της Κλασικής εποχής. Το Άγαλμα του Ολυμπίου Διός στην Ολυμπία, το οποίο φιλοτέχνησε ο Φειδίας, ήταν ένα από τα Επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ο Φειδίας σχεδίασε επίσης τα αγάλματα της θεάς Αθηνάς που βρίσκονταν στην Ακρόπολη των Αθηνών, δηλαδή την Αθηνά Παρθένο, που βρισκόταν μέσα στον Παρθενώνα, και την Αθηνά Πρόμαχο, ένα κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα που βρισκόταν ανάμεσα στο Ερεχθείο και τα Προπύλαια.[2]
Φειδίας, Ingres
Η ζωή και το έργο του
Η Αθηνά της Βαρβακείου, αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς του Παρθενώνα
Ο Φειδίας γεννήθηκε στην Αθήνα στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. και ήταν γιος του Χαρμίδη[3]. Γεννημένος από εύπορους γονείς και προικισμένος με πρώιμο ταλέντο αρχικά ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και νωρίς στράφηκε στη γλυπτική, μαθητεύοντας κοντά στον Αθηναίο γλύπτη Ηγία[4] και τον Αργείο Αγελάδα. Δεν αποκλείεται να σύχναζε επίσης στο εργαστήριο του γλύπτη Ευήνορα, πατέρα του φίλου του ζωγράφου Παράσσιου. Η δράση του αρχίζει γύρω στο 465 π.Χ. όταν στην πολιτική σκηνή της Αθήνας επικρατεί ο Κίμων, γιος του νικητή στη Μάχη του Μαραθώνα Μιλτιάδη. Τα πρώτα έργα του Φειδία ήταν αφιερωμένα εις μνήμην της νίκης των Ελλήνων στον Μαραθώνα εναντίον των Περσών. Στους Δελφούς ο Φειδίας ανήγειρε ένα γλυπτικό σύμπλεγμα από ορείχαλκο, που περιελάμβανε τα αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς, μερικών άλλων ηρώων μαχητών και του στρατηγού Μιλτιάδη. Αργότερα κατασκεύασε τη χάλκινη Αθηνά Πρόμαχο που ήταν ανάθημα της Αθήνας στην Ακρόπολη από τα λάφυρα της νίκης. Το άγαλμα είχε ύψος 8-9 μέτρα και όπως αναφέρει ο περιηγητής του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας, η αιχμή του δόρατος και η κορυφή του λοφίου από το κράνος της ήταν ορατά από το Σούνιο. Ήταν στημένο μεταξύ Προπυλαίων και Ερεχθείου, όπου διατηρείται η θεμελίωση του βάθρου.
Ο Φειδίας δείχνει τη ζωφόρο του Παρθενώνα στους φίλους του (πίνακας του Λώρενς Άλμα-Τάντεμα, 1868)
Μετά την εξορία του Κίμωνα και την ανάληψη της εξουσίας από τον Περικλή, αρχίζει η δεύτερη περίοδος της δράσης του Φειδία, που αποτελεί την ακμή της τέχνης του. Ο Περικλής, χρησιμοποιώντας χρήματα της Δηλιακής Συμμαχίας[5] για την ανοικοδόμηση και τη διακόσμηση της Αθήνας, ανέθεσε στο Φειδία τη γενική επιστασία της ανοικοδόμησης των ναών της Ακρόπολης και πρωτίστως του Παρθενώνα. Ο ιστορικός Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Φειδίας είχε τόση εξουσία ώστε «πάντα ην σχεδόν επ' αυτώ, πάντων επίσκοπος ην και πάσιν επεστάτει τοις τεχνίταις δια φιλίαν Περικλέους»[6]. Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα, όλα λαξευμένα σε μάρμαρο Πεντέλης και συμπληρωμένα με μεταλλικά εξαρτήματα και χρώματα, αποτελούσαν ανεπανάληπτα αριστουργήματα σύνθεσης και τέχνης. Η σύλληψη και η οργάνωση των θεμάτων του εικονογραφικού προγράμματος των μετοπών, της ζωφόρου και των αετωμάτων του Παρθενώνα αποδίδεται στον Φειδία, ο οποίος είχε την καλλιτεχνική εποπτεία των εργασιών σε ολόκληρο το μνημείο. Στη λάξευση των γλυπτών, που εν μέρει έχει προσγραφεί σε αυτόν, εργάστηκε πλήθος καλλιτεχνών και λιθοξόων με την άμεση συμμετοχή και εποπτεία των αγαπημένων μαθητών και συνεργατών του, Αλκαμένη και Αγοράκριτου, και του ήδη διάσημου Μύρωνα. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε στο διάστημα 447-432 π.Χ. Η αρμονική σύνθεση της ζωφόρου (442-438 π.Χ.) με την επανάληψη ή παραλλαγή εικονογραφικών μοτίβων, συχνά εξαιρετικής πρωτοτυπίας, έχει συγκριθεί με τα μέρη μιας μουσικής συμφωνίας. Μεγαλειώδεις συνθέσεις, όπως εκείνη του ιππέα που συγκρατεί το ατίθασο άλογο στο μέσον της δυτικής ζωφόρου και η σκηνή της ανατολικής με το ζεύγος Δία και Ήρας, πιστεύεται ότι βγήκαν από το χέρι του ίδιου του Φειδία. Τα γλυπτά των αετωμάτων του Παρθενώνα αποτελούνται από μορφές δουλεμένες και στην πίσω πλευρά τους, παρότι ήταν αθέατη. Από το μέγεθός τους συμπεραίνεται ότι υπήρξαν προπλάσματα (μοντέλα) που έγιναν από τον ίδιο τον Φειδία, ενώ η κατασκευή και η τοποθέτησή της στο κτήριο έγινε αργότερα, το 438-432 π.Χ. από τους συνεργάτες του.
Ο Φειδίας παράλληλα φιλοτέχνησε το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου για το σηκό του Παρθενώνα (446-438 π.Χ.), που είχε κολοσσιαίο μέγεθος και αποτέλεσε καινοτομία στην τεχνική των λατρευτικών αγαλμάτων. Όμως το έργο θα πρέπει να καταστράφηκε από την πυρκαγιά που έπληξε το εσωτερικό του ναού τον 3ο αι. μ.Χ. Έχει απομείνει ένα μέρος της θεμελίωσης του βάθρου στο δάπεδο του Παρθενώνα. Η Αθηνά Παρθένος υπήρξε μία δημιουργία που συνδύαζε τα πολύτιμα υλικά με τα μυθολογικά θέματα και συμπύκνωνε το ιστορικό παρελθόν και τη δύναμη της Αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου π.Χ. αιώνα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναφέρει το ύψος του αγάλματος (11,544 μ.) και ο Παυσανίας αναλυτική περιγραφή. Μία ιδέα για τον τύπο του αγάλματος παρέχουν τα ρωμαϊκά αντίγραφα, όπως η Αθηνά Lenormant και η Αθηνά της Βαρβακείου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Η θεά ήταν όρθια σε βάθρο ύψους 1,20 μ., φορούσε αιγίδα και πλούσια κοσμημένο κράνος. Στο δεξί της χέρι κρατούσε χρυσή Νίκη, ενώ το αριστερό άγγιζε την ασπίδα, όπου φώλιαζε το ιερό φίδι, υπόσταση του μυθικού Εριχθόνιου. Στον ξύλινο πυρήνα του αγάλματος στερεώνονταν τα ενδύματα με μορφή σφυρήλατων ελασμάτων χρυσού, ενώ το πρόσωπο και τα γυμνά μέρη της μορφής ήταν από πλάκες ελεφαντόδοντου. Ο χρυσός ζύγιζε 44 τάλαντα (1.140 χλγρ).
Η τεράστια ποσότητα χρυσού έδωσε αφορμή στους εχθρούς του Φειδία να τον κατηγορήσουν για κατάχρηση. Ο Φειδίας απέδειξε την αθωότητά του, επειδή ο Περικλής τον είχε συμβουλέψει να κάνει το χρυσό ένδυμα της Αθηνάς συναρμολογούμενο. Έτσι μπόρεσε να το αποσυναρμολογήσει και να το ζυγίσει. Το βάρος του χρυσού βρέθηκε ακέραιο κι έτσι ο Φειδίας αθωώθηκε. Όμως κατόπιν κατηγορήθηκε για αλαζονεία επειδή στην εξωτερική όψη της ασπίδας της Αθηνάς, που έφερε ανάγλυφη Αμαζονομαχία, παρέστησε σε δύο Αθηναίους πολεμιστές το πορτρέτο του Περικλή και το δικό του. Ο Φειδίας συνελήφθη και καταδικάστηκε.
Αθηνά του Παρθενώνα.( Stoa )
Το εργαστήριο του Φειδία στην αρχαία Ολυμπία
Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Φειδίας πέθανε στη φυλακή, ενώ σύμφωνα με το χρονικογράφο του 4ου αιώνα π.Χ. Φιλόχορο, μετά την ολοκλήρωση της Παρθένου ο Φειδίας εγκατέλειψε για πάντα την Αθήνα για να αποφύγει την καταδίκη και πήγε στην Ολυμπία. Το εργαστήριό του βρισκόταν στην Άλτη. Εκεί, με τους τεχνίτες του εργαστηρίου του και συνεργάτη το γλύπτη Κολώτη, φιλοτέχνησε το κολοσσικό χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα του Διός, ύψους 11 μ., το διασημότερο έργο του στην αρχαιότητα, ώστε περιελήφθη στα επτά θαύματα του κόσμου. Για το άγαλμα του Διός δεν σώζεται κανένα στοιχείο εκτός από μερικές μικρές παραστάσεις σε νομίσματα της Ηλείας, που δίνουν μία γενική μόνο ιδέα της στάσεως και του σχήματος της κεφαλής. Ο θεός ήταν καθισμένος σε θρόνο με σκήπτρο στο αριστερό του χέρι και Νίκη στο δεξί. Στα σανδάλια του αναγραφόταν η επιγραφή «Φειδίας Χαρμίδου υιός μ' εποίησε Αθηναίος». Τα γυμνά μέρη του σώματος ήταν από ελεφαντόδοντο ενώ τα ενδύματα ήταν από χρυσάφι. Ο θρόνος έφερε πλουσιώτατο γλυπτικό διάκοσμο καθώς ήταν από χρυσό, ελεφαντόδοντο, έβενο και πολύτιμους λίθους. Δυστυχώς όμως και εδώ τον Φειδία τον κυνήγησε η ίδια μοίρα, αφού ξανά κατηγορήθηκε για κατάχρηση και κλοπή χρυσού και φυλακίστηκε ως το θάνατό του.
Το 1958, στη χριστιανική βασιλική που κτίστηκε στη θέση του εργαστηρίου του Φειδία, οι ανασκαφές έφεραν στο φως εργαλεία, θραύσματα από ελεφαντόδοντο, πήλινα καλούπια και λοιπό εξοπλισμό χύτευσης, καθώς και αγγείο με χαραγμένο το όνομα του Φειδία[7].
Άλλα έργα του Φειδία
Αντίγραφο της Αθηνάς της Λήμνου, Δρέσδη
Δυστυχώς τα θαυμαστότερα έργα του Φειδία έχουν καταστραφεί ή χαθεί. Υπάρχουν πολλά ρωμαϊκά αντίγραφα που είναι γνωστό ότι είναι πιστά στα πρωτότυπα. Αυτό δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Πολλά κλασικά ελληνικά έργα ζωγραφικής και γλυπτικής έχουν καταστραφεί αλλά έχουν διασωθεί ρωμαϊκά αντίγραφα και σημειώσεις που αναφέρονται σ' αυτά, όπως π.χ. ο ιστορικός και βιογράφος Πλούταρχος που περιγράφει λεπτομερώς τα αριστουργήματα του Φειδία.
Τα σημαντικότερα, πλην των προαναφερόμενων, έργα του Φειδία είναι:
Χάλκινο «σύνταγμα» Αθηναίων ηρώων, Αθηνάς, Απόλλωνα και Μιλτιάδη, αφιέρωμα από τα λάφυρα του Μαραθώνα στους Δελφούς.
Χρυσελεφάντινη Αθηνά στην Πελλήνη Αχαΐας[8], από τα πρωιμότερα έργα του.
Επίχρυσο ακρόλιθο άγαλμα της Αθηνάς Αρείας στις Πλαταιές από τα λάφυρα του Μαραθώνα.
Χάλκινη Αθηνά Λιμνία, ανάθημα των Αθηναίων κληρούχων της Λήμνου στην Ακρόπολη (451-445 π.Χ.).
Χάλκινος Απόλλων Παρνόπιος (δηλ. ακριδοκτόνος) μπροστά στον Παρθενώνα.
Αφροδίτη Ουρανία από παριανό μάρμαρο στην Αγορά.
Χρυσελεφάντινη Ουρανία Αφροδίτη στην Ήλιδα.
Χρυσελεφάντινη Αθηνά στην Ήλιδα.
Χάλκινο άγαλμα πληγωμένης Αμαζόνας στο ιερό της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
Φειδίας, Ραφαέλο Σομπι, Λεπτομέρεια
Κριτική του έργου του
Οι κριτικοί της αρχαίας τέχνης εκτιμούν πολύ τις ικανότητες του Φειδία. Αυτό που κυρίως επαινούν είναι το ήθος του και το μόνιμο ηθικό επίπεδο των έργων του. Ο Φειδίας υπήρξε πρωτοπόρος καλλιτέχνης με πολυσύνθετο έργο που άνοιξε νέους δρόμους στην ελληνική γλυπτική. Ήταν ο πρώτος γλύπτης που συνδύασε ελεφαντόδοντο και χρυσό σαν υλικά στη γλυπτική τέχνη. Η τεχνική του βασιζόταν ουσιαστικά σε ξύλο. Το σώμα των αγαλμάτων του ήταν ξύλινο ντυμένο με στρώματα χρυσού και πλάκες ελεφαντοστού. Οι δημιουργίες του επιβάλλονται με τις αναλογίες, το εύρος, τα πλούσια ενδύματα και το χαρακτηριστικό τους στήσιμο, με το ένα πόδι να πατάει σταθερά και το άλλο εν μέρει άνετο, που διαφοροποιείται από τον Κανόνα του Πολυκλείτου. Αλλού την τεχνοτροπία του τη διακρίνει η τολμηρότητα και ο πειραματισμός. Η καλλιτεχνική πνοή και η σφραγίδα της παρουσίας και της προσωπικότητάς του είναι αδιαμφισβήτητη στη μοναδική σύλληψη, το αρχικό σχέδιο και τη δημιουργία εν γένει του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα, καθώς είναι τα μόνα αυθεντικά γλυπτά που έχουν διασωθεί (παρότι ακρωτηριασμένα και κατακερματισμένα) και συνδέονται άμεσα με το μεγάλο γλύπτη. Η φειδιακή έμπνευση και εμπειρία αποτυπώθηκε με ανεπανάληπτο τρόπο στην έκφραση της Κλασικής τεχνοτροπίας στη ζωφόρο της γιορτής των Παναθηναίων. Επιπρόσθετα, ο Φειδίας οδήγησε τους σοφά επιλεγμένους συνεργάτες του σε εντελώς ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης, ώστε να κατορθώσουν να υλοποιήσουν τους οραματισμούς του στις μορφές των αετωμάτων, το «Κλασικό μπαρόκ» του Παρθενώνα.
Ο Φειδίας θεωρείται ο πιο φημισμένος Έλληνας γλύπτης, ωστόσο ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή του και η προσωπικότητά του παραμένει αινιγματική. Τα περιστατικά της ζωής και της δράσης του που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς και οι σχολιαστές τους χωρίς να συμφωνούν μεταξύ τους είναι συχνά ανεκδοτολογικού χαρακτήρα και αμφισβητούνται από τους μελετητές. Η φήμη του βασίζεται στην τεχνική του ικανότητα να κατεργάζεται ποικίλα υλικά και ιδίως στη μεγαλοπρέπεια των λατρευτικών του αγαλμάτων που ενσαρκώνουν την ανάταση της αιώνιας ύπαρξης.
Επιρροή
Τα έργα του Φειδία ενέπνευσαν και γλύπτες του λεγόμενου Πρώιμου ή Ελεύθερου Νεοκλασικισμού της Ελληνιστικής Περιόδου μεταξύ του 200 π.Χ. και 125 π.Χ. Οι πιο γνωστοί από τους τελευταίους είναι ο Δαμοφώντας ο Μεσσήνιος και ο Ευκλείδης ο Αθηναίος.
Η Χρυσή τομή στα μαθηματικά αντιπροσωπεύεται από το ελληνικό γράμμα φ (φι), προς τιμήν του Φειδία ο οποίος την εφάρμοσε για να αποδόσει αρμονικές αναλογίες στα γλυπτά του Παρθενώνα.
Το όνομα του Φειδία δόθηκε και στη ζώνη αστεροειδών 4753 Phidias.
Φωτογραφίες
Κεφαλή Αφροδίτης
Το άγαλμα του Διός στην Ολυμπία, απεικόνιση σε νόμισμα
Αντίγραφο έργου του Φειδία ή ενός από τους μαθητές του: κεφαλή της Αθηνάς που βρέθηκε στην Πνύκα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών)
Κεφαλή της Αθηνάς Προμάχου, ρωμαϊκό αντίγραφο
Σημειώσεις
nr89017947.
Lundgreen, Birte (1997). «A Methodological Enquiry: The Great Bronze Athena by Pheidias». The Journal of Hellenic Studies. Ανακτήθηκε στις 03-06-2016.
Καμία σχέση με τον πολιτικό Χαρμίδη, που ήταν θείος του Πλάτωνα.
Δεν πρόκειται για τον συνονόματο νεοπλατωνικό φιλόσοφο, ο οποίος άλλωστε έζησε τον 5ο αιώνα μ.Χ.
Η Δηλιακή Συμμαχία ήταν μία πολιτική και στρατιωτική ένωση περίπου 150 αρχαίων ελληνικών κρατών-πόλεων, υπό την κηδεμονία της πόλης των Αθηνών, που είχε ως στόχο την αντιμετώπιση της περσικής απειλής.
Περικλής 13, 31-32
Φωτογραφεία του αγγείου
Σήμερα διοικητικά ανήκει στο νομό Κορινθίας
Πηγές
Χριστίνα Βλασσοπούλου «Φειδίας», «100 Μεγάλοι Έλληνες» σελ.175-179, Εκδόσεις Σκάι, 2009
«Φειδίας», Κλασσικά Εικονογραφημένα Νο 1031, σελ.47, Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδη & ΣΙΑ
The Oxford Dictionary of Art: Phidias
Hugh Chisholm, Encyclopædia Britannica (11η έκδοση) Cambridge University Press
Andrew Stewart, "One Hundred Greek Sculptors: Their Careers and Extant Works, Part III of Stewart's Greek Sculpture", Yale University Press
Edgar James Banks (1916). «The seven wonders of the ancient world» (στα Αγγλικά). New York : G.P. Putnam's Sons. Ανακτήθηκε στις 26 Αυγούστου 2009.
Nicolaus Himmelmann, «Tα γλυπτά του Παρθενώνα και ο Φειδίας», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τομ. 27 (1979), σελ.9-24
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Μύριλλα, Δήμητρα (16 Μαΐου 2010). «Οταν ο Φειδίας πήγε φυλακή». enet.gr. Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε στις 3 Ιουνίου 2016.
