Ασπασία

.

Η Ασπασία (περ. 470 [1][2] – περ. 400 π.Χ. [1][3]) ήταν μια γυναίκα από τη Μίλητο, διάσημη για το δεσμό που διατηρούσε με τον επιφανή Αθηναίο πολιτικό Περικλή. [4] Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή της. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής της στην Αθήνα, και υπάρχει η πιθανότητα να επιρρέασε διαμέσου του Περικλή την πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Στο όνομά της αναφερονται στα έργα τους οι Πλάτων, Αριστοφάνης, Ξενοφών και άλλοι συγγραφείς της εποχής.

Ορισμένοι από αυτούς υποστηρίζουν πως η Ασπασία διατηρούσε οίκο ανοχής, ενώ ήταν πόρνη και η ίδια. Ωστόσο οι σύγχρονοι μελετητές είναι επιφυλακτικοί ως προς αυτό το ζήτημα, δεδομένου ότι πολλοί από τους αρχαίους συγγραφείς που προαναφέρθηκαν ήταν κωμικοί ποιητές που σαν στόχο είχαν την δυσφήμιση του Περικλή. [5] Ορισμένοι μελετητές αμφισβητούν ακόμη και την παράδοση βάσει της οποίας η Ασπασία ήταν εταίρα, θεωρώντας πως στην πραγματικότητα το ζεύγος ήταν παντρεμένο. [α] Η Ασπασία απέκτησε με τον Περικλή ένα γιο, ο οποίος επίσης ονομάστηκε Περικλής. Ο τελευταίος αργότερα έγινε στρατηγός του αθηναϊκού στρατού και εκτελέστηκε μετά τη Ναυμαχία των Αργινουσών. Μετά το θάνατο του Περικλή του Πρεσβύτερου, πιστεύεται πως η Ασπασία έγινε εταίρα του Λυσικλή, ενός άλλου Αθηναίου πολιτικού και στρατιωτικού.

Καταγωγή

Η Ασπασία γεννήθηκε στην ιωνική πόλη της Μιλήτου, στη σημερινή επαρχία του Αϊδινίου, στην Τουρκία. Ελάχιστα είναι γνωστά για την οικογένειά της πέρα από το ότι ο πατέρας της ονομαζόταν Αξίοχος. Εντούτοις, θεωρείται πως καταγόταν από εύπορη οικογένεια, καθώς η Ασπασία κατείχε εξαιρετική μόρφωση. Ορισμένες πηγές αναφέρουν πως ήταν αιχμάλωτη πολέμου από την Καρύα, η οποία και υποδουλώθηκε. Γενικά αυτή η άποψη θεωρείται λανθασμένη. [β][6]

Δεν είναι γνωστές οι συνθήκες υπό τις οποίες ταξίδεψε στην Αθήνα. Η ανακάλυψη μιας ταφικής επιγραφής που χρονολογείται τον 4ο αιώνα π.Χ., η οποία αναφέρει τα ονόματα Αξίοχος και Ασπάσιος, οδήγησε τον ιστορικό Πήτερ Κ. Μπίκνελ σε μια προσπάθεια αναδημιουργίας του οικογενειακού περιβάλλοντος της Ασπασίας και τις πιθανές σχέσεις του με την Αθήνα. Η θεωρία του τη συνδέει με τον Αλκιβιάδη Β' των Σκαμβονιδών, ο οποίος εξοστρακίστηκε από την Αθήνα το 460 π.Χ. και ίσως έζησε τα χρόνια της εξορίας του στη Μίλητο.[1] Ο Μπίκνελ εικάζει πως, μετά την αποπομπή του, ο Αλκιβιάδης μετέβη στη Μίλητο, όπου και παντρεύτηκε την κόρη κάποιου άνδρα που ονομαζόταν Αξίοχος. Τελικά ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην Αθήνα με τη νέα του σύζυγο και τη μικρότερη αδερφή της, την Ασπασία. Ο Μπίκνελ υποστηρίζει προς το πρώτο παιδί αυτού του γάμου ονομαζόταν Αξίοχος (θείος του διάσημου Αλκιβιάδη), ενώ το δεύτερο Ασπάσιος. Επίσης, εικάζει ότι ο Περικλής γνωρίστηκε με την Ασπασία επειδή διατηρούσε στενές σχέσεις με το σπιτικό του Αλκιβιάδη. [7]

Προτομή της Aσπασίας έξω από το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών. Φωτογραφία , Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος.

Ζωή στην Αθήνα

Σύμφωνα με τις αμφισβητίσιμες αναφορές των αρχαίων συγγραφέων και ορισμένων σύγχρονων μελετητών, στην Αθήνα η Ασπασία έγινε εταίρα και πιθανώς ιδιοκτήτρια οίκου ανοχής.[α][8][9] Οι εταίρες ήταν επαγγελματίες που αναλάμβαναν την ψυχαγωγία ανδρών της ανώτερης τάξης, καθώς επίσης και παλλακίδες. Πέρα από την εξωτερική τους ομορφιά, διέφεραν από τις άλλες Αθηναίες στο γεγονός ότι ήταν μορφωμένες (συχνά σε υψηλό επίπεδο, όπως η Ασπασία), ήταν ανεξάρτητες και πλήρωναν φόρους.[10][11] Ίσως ήταν ό,τι πιο κοντινό μπορεί να φανταστεί κανείς στις απελευθερωμένες γυναίκες, και η Ασπασία, η οποία εξελίχτηκε σε λαμπερή προσωπικότητα της αθηναϊκής κοινωνίας, ήταν πιθανώς ένα προφανές παράδειγμα.[10][12] Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, η Ασπασία συγκρινόταν με την διαβόητη Θαργηλία, μια άλλη ξακουστή εταίρα από την αρχαία Ιωνία.[13]

Όντας ξένη και ίσως εταίρα, η Ασπασία ήταν ελεύθερη από τις νομικές δεσμεύσεις που κατά παράδοση καθήλωναν τις παντρεμένες γυναίκες στα σπίτια τους, κι έτσι της επιτρεπόταν να συμμετέχει στη δημόσια ζωή της πόλης. Έγινε ερωμένη του επιφανούς πολιτικού Περικλή στις αρχές της δεκαετίας του 440 π.Χ. Μετά το διαζύγιό του από την πρώτη του σύζυγο (περ. 445 π.Χ.), η Ασπασία άρχισε να συγκατοικεί μαζί του, αν και δεν υπάρχει κοινά αποδεκτή άποψη για το αν παντρεύτηκαν ή όχι.[γ][14] Ο γιος τους, Περικλής, είχε έρθει στον κόσμο γύρω στο 440 π.Χ. Η Ασπασία θα πρέπει να ήταν πολύ νέα, αν κρίνει κανείς από το γεγονός πως χάρισε ένα παιδί στο Λυσικλή περίπου το 428 π.Χ.[15]

Στους κοινωνικούς κύκλους, η Ασπασία ήταν γνωστή για την ικανότητά της στο λόγο και τις συμβουλές της, παρά απλά για τη φυσική της ομορφιά.[9] Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, το σπίτι της έγινε κέντρο πολιτισμού στην πόλη των Αθηνών, προσελκύοντας επιφανείς συγγραφείς και στοχαστές, ανάμεσα στους οποίους και το φιλόσοφο Σωκράτη. Ο βιογράφος αναφέρει πως, πως παρά την «ανήθικη» ζωή της, οι Αθηναίοι έφερναν μαζί τις συζύγους τους για να ακούν τις συζητήσεις της.[δ][13][16]

Πολιτικές και νομικές επιθέσεις

Ο Περικλής, η Ασπασία και το φιλικό τους περιβάλλον δεν ήταν απρόσβλητοι από επιθέσεις, καθώς στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, ένας άνδρας που πρωτοστατούσε στην πολιτική ζωή δεν κατείχε την ιδιότητα του απόλυτου μονάρχη. [17] Η σχέση της με τον Περικλή και η επακόλουθη ανάμειξή της στην πολιτική ζωή ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις. Ο Ντόναλντ Κάγκαν, ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, πιστεύει πως η Ασπασία δεν ήταν καθόλου δημοφιλής την περίοδο που ακολούθησε το Σαμιακό Πόλεμο. [18] Το 440 π.Χ., η Σάμος βρισκόταν σε πόλεμο με τη Μίλητο για την Πριήνη, μια αρχαία πόλη της Ιωνίας στα πόδια των λόφων της Μυκάλης. Χάνοντας τον πόλεμο, Μιλήσιοι απεσταλμένοι ζήτησαν από τους Αθηναίους να μεσολαβήσουν υπέρ τους στη διαμάχη τους με τη Σάμο. [19] Όταν οι Αθηναίοι διέταξαν και τις δύο πλευρές να προχωρήσουν σε παύση πυρός και να τους παραχωρήσουν τη διαιτησία του ζητήματος, η Σαμιώτες αρνήθηκαν. Σαν αποτέλεσμα, ο Περικλής πέρασε ένα διάταγμα το οποίο είχε σαν αποτέλεσμα τη διεξαγωγή πολεμικής εκστρατείας κατά της Σάμου. [20] Η εκστρατεία αποδείχτηκε πολύ δύσκολη και οι Αθηναίοι υπέφεραν από βαρειές απώλειες προτού καταφέρουν να υποτάξουν τελικά τη Σάμο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, κυκλοφόρησε η φήμη πως η Ασπασία, η οποία γεννήθηκε στη Μίλητο, υποκίνησε έναν πόλεμο που ο Περικλής δεν επιθυμούσε, και τελικά το έκανε για να την ευχαριστήσει.[13]

Πριν το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου (431 π.Χ. – 404 π.Χ.), ο Περικλής, κάποιοι από τους στενούς του συνεργάτες και η Ασπασία αντιμετώπισαν μια σειρά προσωπικών και νομικών επιθέσεων. Ιδιαίτερα η Ασπασία, κατηγορήθηκε πως διέφθειρε νεαρά κορίτσια προκειμένου να ικανοποιήσει τις διαστροφές του Περικλή.[ε] Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, δικάστηκε για ασέβεια, με δημόσιο κατήγορο τον κωμικό ποιητή Έρμιππο.[στ][21] Αυτές οι κατηγορίες ήταν πιθανώς τίποτε περισσότερο από αστήριχτες συκοφαντίες, ωστόσο η όλη εμπειρία άφησε το μεγάλο Αθηναίο πολιτικό με μεγάλη πικρία. Παρόλο που η Ασπασία αθωώθηκε χάρις σε ένα ασυνήθιστο συναισθηματικό ξέσπασμα του Περικλή,[ζ] ο φίλος του γλύπτης Φειδίας, πέθανε στη φυλακή. Ένας άλλος φίλος του, ο Αναξαγόρας, δέχτηκε επίθεση από την Εκκλησία του Δήμου για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.[22] Ο Κάγκαν θεωρεί πιθανό το ενδεχόμενο η ίδια η αφήγηση της δίκης και της αθώωσης της Ασπασίας να είναι πλαστή, «στην οποία πραγματικές συκοφαντίες, υποψίες και χυδαία αστεία μετατράπηκαν σε μια φανταστική δικαστική διαμάχη».[18] Ο Άντονυ Τζ. Ποντλέκι, Καθηγητής των Κλασικών στο University of British Columbia, ισχυρίζεται ότι ο Πλούταρχος ή η πηγή του παρεξήγησαν κάποια σκηνή από ένα θεατρικό έργο.[23] Ο Κάγκαν καταλήγει πως ακόμη και να πιστέψει κανείς τις ιστορίες αυτές, η Ασπασία βγήκε άθικτη με ή χωρίς τη βοήθεια του Περικλή.[24]

Στην κωμωδία «Αχαρνείς», ο κωμικός Αριστοφάνης κατηγορεί την Ασπασία για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Υποστηρίζει πως το Μεγαρικό Διάταγμα που εξέδωσε ο Περικλής, το οποίο απαγόρευσε στα Μέγαρα τη διεξαγωγή εμπορίου με τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους, ήταν πράξη εκδίκησης επειδή κάποιοι Μεγαρείς απήγαγαν πόρνες από τον οίκο της Ασπασίας.[8] Η απόδοση ευθυνών στην Ασπασία για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο από τον Αριστοφάνη ίσως αντικατοπτρίζει αναμνήσεις από το προγενέστερο επεισόδιο με τον πόλεμο ανάμεσα στη Μίλητο και τη Σάμο.[25] Ο Πλούταρχος αναφέρει επίσης τα σατιρικά σχόλια και άλλων κωμικών ποιητών, όπως ο Εύπολις και ο Κρατίνος.[13] Σύμφωνα με τον Ποντλέσκι, ο τύραννος της Σάμου, Δούρις, φέρεται να υποστηρίζει την άποψη πως η Ασπασία ευθύνεται για το ξέσπασμα τόσο του Σαμιακού, όσο και του Πελοποννησιακού Πολέμου.[26]

Η Ασπασία ονομάστηκε κατά καιρούς «Νέα Ομφάλη» [η], «Δηιάνειρα» [η], «Ήρα» [θ] και «Ελένη» [ι].[27] Επιπρόσθετες επιθέσεις κατά του ζεύγους αναφέρει ο ιστορικός Αθηναίος.[28] Ακόμη και ο γιος του Περικλή, ο Ξάνθιππος, ο οποίος είχε βλέψεις στην πολιτική, δεν δίστασε να κακολογήσει τον πατέρα του για την προσωπική του ζωή.[22]

Τελευταία χρόνια και θάνατος

Το 429 π.Χ., χρονιά κατά την οποία η Αθήνα δοκιμαζόταν από φοβερό λοιμό, ο Περικλής στάθηκε μάρτυρας του θανάτου τόσο της αδερφής του, όσο και των δύο νόμιμων παιδιών του από την πρώτη του σύζυγο, του Ξανθίππου και του πολυαγαπημένου του Πάραλου. Με το ηθικό ιδιαίτερα πεσμένο, έπεσε σε βαθειά θλίψη, και ούτε η συντροφιά της Ασπασίας μπόρεσε να τον παρηγορήσει. Λίγο πριν το θάνατό του, οι Αθηναίοι επέτρεψαν μια αλλαγή στο νόμο που αφορούσε την ιδιότητα του Αθηναίου Πολίτη του 451 π.Χ., ο οποίος επέτρεψε στο γιο του από την Ασπασία, τον Περικλή, που ήταν κατά το ήμισυ Αθηναίος, να αποκτήσει πλήρη πολιτικά δικαιώματα και να γίνει κληρονόμος του.[29] Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως ήταν ο Περικλής εκείνος που είχε προτείνει το νόμο βάσει του οποίου πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν μονάχα τα άτομα που είχαν και τους δύο γονείς Αθηναίους.[30] Ο Περικλής απεβίωσε εξαιτίας του λοιμού το φθινόπωρο του 429 π.Χ.

Ο Πλούταρχος μεταφέρει πληροφορίες του Αισχίνη του Σωκρατικού, ο οποίος έγραψε ένα διάλογο με θέμα την Ασπασία (σήμερα χαμένο), σύμφωνα με τις οποίες μετά το θάνατο του Περικλή η Ασπασία έζησε στο πλευρό του Λυσικλή, με τον οποίο απέκτησε έναν ακόμη γιο, και τον οποίο έκανε τον πρώτο άνδρα της πόλης.[β][13] Ο Λυσικλής σκοτώθηκε πάνω στο καθήκον το 428 π.Χ.[31] Με το θάνατο του Λυσικλή σταματούν οι αναφορές των συγχρόνων της συγγραφέων.[16] Είναι άγνωστο, για παράδειγμα, αν ήταν ακόμη εν ζωή όταν ο γιος της, Περικλής, εξελέγη στρατηγός ή όταν εκτελέστηκε μετά τη Ναυμαχία των Αργινουσών. Ο θάνατός της τοποθετείται περίπου το 401 - 400 π.Χ. από τους ιστορικούς, εξαιτίας της εκτίμησης πως είχε ήδη πεθάνει όταν εκτελέστηκε ο Σωκράτης το 399 π.Χ., μια χρονολόγηση που προκύπτει από τη δομή της «Ασπασίας» του Αισχίνη.[1][3]

Αναφορές σε λογοτεχνικά κείμενα

Αρχαία φιλοσοφικά έργα

Η Ασπασία εμφανίζεται στα φιλοσοφικά κείμενα του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα, του Αισχίνη του Σωκρατικού και του Αντισθένη. Ορισμένοι μελετητές εικάζουν πως ο Πλάτων εντυπωσιάστηκε τόσο από την ευστροφία της, ώστε βάσισε τη Διοτίμα, χαρακτήρα του «Συμποσίου» του σε εκείνη. Υπάρχουν ωστόσο και άλλοι που θεωρούν τη Διοτίμα υπαρκτό πρόσωπο.[32][33] Σύμφωνα με τον Τσάρλς Καν, Καθηγητή της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, η Διοτίμα είναι από πολλές απόψεις η απάντηση του Πλάτωνα στην Ασπασία του Αισχίνη.[34]

Στο «Μενέξενο», ο Πλάτων διακωμωδεί τη σχέση της Ασπασίας με τον Περικλή [35] και αναφέρεται σε μια ειρωνική ρήση του Σωκράτη, πως η Ασπασία δίδαξε πολλούς ρήτορες. Η πρόθεση του Σωκράτη είναι να αμαύρωσει τη φήμη του Περικλή ως ρήτορα, υποστηρίζοντας ειρωνικά πως, από τη στιγμή που τον δίδαξε η Ασπασία, ο Αθηναίος πολιτικός θα ήταν ανώτερος στη ρητορική από κάποιον που τον δίδαξε ο Αντιφών.[36] Επίσης αποδίδει τη συγγραφή του περίφημου «Επιταφίου» του Περικλή στη Ασπασία και κατακρίνει την ευλάβεια των συγχρόνων του στο πρόσωπο του Περικλή.[37] Ο Καν υποστηρίζει ότι ο Πλάτων ασπάστηκε την άποψη του Αισχύνη πως η Ασπασία δίδαξε τη ρητορική στον Περικλή και το Σωκράτη.[34] Η Ασπασία του Πλάτωνα και η «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη αποτελούν δυο εξαιρέσεις στην αντίληψη πως οι γυναίκες δεν έχουν ρητορικές ικανότητες, αν και οι δύο αυτοί φανταστικοί χαρακτήρες δεν μας λένε κάτι για την πραγματική θέση της γυναίκας στην Αρχαία Αθήνα.[38] Όπως παρατηρεί η Μάρθα Λ. Ρόουζ, Καθηγήτρια Ιστορίας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Τρούμαν: «μοναχά στις κωμωδίες τα σκυλιά καταφεύγουν στα δικαστήρια, τα πουλιά κυβερνούν και οι γυναίκες δημηγορούν».[39]

Ο Ξενοφών αναφέρει σε δύο περιστάσεις την Ασπασία στα σωκρατικά του έργα: στα «Απομνημονεύματα» και στον «Οικονομικό». Και στις δύο περιπτώσεις ο Σωκράτης προτείνει στον Κριτόβουλο να τη συμβουλευτεί. Στα «Απομνημονεύματα» ο Σωκράτης αναφέρει μια ρήση της Ασπασίας, ότι το πρόσωπο που κάνει ένα συνοικέσιο θα πρέπει να αναφέρει με ειλικρίνεια τα καλά χαρακτηριστικά ενός άνδρα.[40] Στον «Οικονομικό» ο Σωκράτης παραδέχεται πως η Ασπασία κατέχει περισσότερες γνώσεις σχετικά με τη διαχείρηση ενός σπιτιού και την οικονομική σχέση ανάμεσα στους δύο συζύγους.[41]

Τόσο ο Αισχίνης ο Σωκρατικός, όσο και ο Αντισθένης, ονόμασαν από έναν σωκρατικό διαλογο «Ασπασία», αν και σήμερα δεν σώζωνται παρά λίγα αποσπάσματα. Οι κύριες πηγές μας για την «Ασπασία» του Αισχύνη είναι οι Αθηναίος, Πλούταρχος και Κικέρων. Στο διάλογο, ο Σωκράτης προτείνει στον Καλλία να στείλει το γιο του, Ιππόνικο στην Ασπασία για καθοδήγηση. Όταν ο Καλλίας αντιτίθεται στην προοπτική μιας γυναίκας δασκάλας, ο Σωκράτης απαντά ότι η Ασπασία επηρρέασε θετικά τον Περικλή και, μετά το θάνατό του, το Λυσικλή. Σε ένα απόσπασμα του διαλόγου που διασώζει στα λατινικά ο Κικέρων, η Ασπασία εμφανίζεται ως «θηλυκός Σωκράτης», συμβουλεύοντας αρχικά τη σύζυγο του Ξενοφώντα και κατόπιν τον ίδιο (ο συγκεκριμένος Ξενοφών δεν είναι ο διάσημος ιστορικός) σχετικά με την απόκτηση αρετής διαμέσου της αυτογνωσίας.[42][34] Ο Αισχίνης παρουσιάζει την Ασπασία ως δασκάλα και εμπνευστή της τελειότητας, συνδέοντας τις αρετές αυτές με την ιδιότητά της, ως εταίρα.[43] Σύμφωνα με τον Καν, καθένα από τα επεισόδια στην Ασπασία του Αισχίνη δεν είναι απλά πλαστό, αλλά και απίστευτο.[44]

Από την «Ασπασία» του Αντισθένη διασώζωνται μόλις δύο ή τρία αποσπάσματα.[1] Αυτός ο διάλογος περιέχει αρκετή λασπολογία, αλλά και ανέκδοτα σχετικά με το βιο του Περικλή.[45] Ο Αντισθένης κατά τα φαινόμενα δεν εξαπέλυσε επίθεση μοναχά κατά της Ασπασίας, αλλά εναντίον ολόκληρης της οικογένειας του Περικλή, συμπεριλαμβανομένων των γιων του. Ο φιλόσοφος πιστεύει ότι ο μεγάλος πολιτικός επέλεξε την ηδονή από την αρετή.[46] Κατ’ επέκταση η Ασπασία παρουσιάζεται ως η προσωποποίηση μιας ζωής παραδομένης σε σεξουαλικές απολαύσεις.[43]

Σύγχρονη λογοτεχνία

Η Ασπασία εμφανίζεται σε πολλά σημαντικά έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Ο ρομαντικός δεσμός της με τον Περικλή ενέπνευσε μερικούς από τους διασημότερους μυθιστοριογράφους και ποιητές των τελευταίων αιώνων. Ιδιαίτερα οι εκπρόσωποι του ρομαντισμού κατά το 19ο αιώνα και οι συγγραφείς ιστορικών μυθιστορημάτων του 20ου αιώνα βρήκαν στην ιστορία της μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης.

Το 1835 η Λυδία Μαρία Τσάιλντ, μια Αμερικανίδα οπαδός της κατάργησης της δουλείας, συγγραφέας και δημοσιογράφος, δημοσίευσε τη «Φιλοθέα», ένα κλασικό ρομάντζο που τοποθετείται την εποχή του Περικλή και της Ασπασίας. Το συγκεκριμένο έργο θεωρείται το πιο επιτυχημένο και περίτεχνο της συγγραφέως, επειδή οι γυναικείοι χαρακτήρες, και ειδικά η Ασπασία, παρουσιάζονται με ιδιαίτερη ομορφιά και λεπτότητα.

Το 1836, ο Γουόλτερ Σάβατζ Λάντορ, Άγγλος συγγραφέας και ποιητής, δημοσίευσε το «Περικλής και Ασπασία», ένα από τα διασημότερα βιβλία του. Το έργο αυτό είναι μια αναπαράσταση της κλασικής Αθήνας διαμέσου μιας σειράς από φανταστικά γράμματα, που περιέχουν πολυάριθμα ποιήματα. Τα γράμματα συχνά ξεφεύγουν από τα πραγματικά γεγονότα αλλά προσπαθούν να αιχμαλωτίσουν το πνεύμα του Χρυσού Αιώνα του Περικλή.

Ο Ρόμπερτ Χάμερλινγκ είναι ένας έτερος λογοτέχνης που άντλησε έμπνευση από την προσωπικότητα της Ασπασίας. Το 1876 δημοσίευσε το μυθιστόρημα «Ασπασία», ένα βιβλίο για τους τρόπους και τα ήθη της εποχής του Περικλή, καθώς και έργα πολιτιστικού και ιστορικού ενδιαφέροντος.

Ο Τζιάκομο Λεοπάρντι, ένας Ιταλός ποιητής που εμπνεύστηκε από το κίνημα του ρομαντισμού, δημοσίευσε ένα σύνολο από πέντε ποιήματα, γνωστά ως «ο Κύκλος της Ασπασίας». Τα ποιήματα αυτά είναι εμνευσμένα από την επώδυνη εμπειρία του απελπισμένου και ανεκπλήρωτου έρωτα για μια γυναίκα, τη Φάννυ Ταρτζόνι Τοτσέττι. Ο Λεοπάλντι αποκαλεί τη γυναίκα αυτή Ασπασία, από τη σύντροφο του Περικλή.

Το 1918, ο μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Τζωρτζ Κραμ Κουκ παρουσίασε το πρώτο του θεατρικό «Οι Αθηναίες», που παρουσιάζει την Ασπασία ως καθοδηγήτρια ενός κινήματος για ειρήνη. Ο Κουκ συνδύασε το αντιπολεμικό αίσθημα των ημερών του με το σκηνικό της Αρχαίας Αθήνας.

Η Αμερικανίδα συγγραφέας Γερτρούδη Άθερτον στο έργο «Ο Αθάνατος Γάμος» (1927) πραγματεύεται την ιστορία του Περικλή και της Ασπασίας, κάνοντας αναφορά στις περιόδους του Σαμιακού Πολέμου, του Πελοποννησιακού Πολέμου και του Λοιμού των Αθηνών.

Φήμη και κριτική

Το όνομα της Ασπασίας συνδέεται στενά με τη δόξα και τη φήμη του Περικλή.[47] Ο Πλούταρχος την αναγνωρίζει σαν μια σημαντική προσωπικότητα ανάμεσα στους πολιτικούς και τους διανοούμενους, και εκφράζει το θαυμασμό του για μια γυναίκα που «χειριζόταν όπως επιθυμούσε τους σπουδαιότερους άνδρες του κράτους και παρείχε αφορμή στους φιλοσόφους να μιλούν κολακευτικά για εκείνη και εις μάκρος».[13] Ο συγγραφέας αναφέρει πως η φήμη της Ασπασίας ήταν τέτοια, που ακόμη και ο Κύρος ο Νεότερος, που ενεπλάκη σε πόλεμο με το βασιλιά Αρταξέρξη Β' της Περσίας, χάρισε το όνομά της σε μια από τις παλλακίδες του. Όταν ο Κύρος έχασε τη ζωή του στη μάχη, η γυναίκα αυτή δόθηκε ως λάφυρο στο βασιλιά, στον οποίο άσκησε μεγάλη επιρροή.[13] Ο Λουκιανός αποκαλεί την Ασπασία «πρότυπο σοφίας» και εξυμνεί «τις γνώσεις της γύρω από την πολιτική και τη διορατικότητά της, την εξυπνάδα και την οξυδέρκειά της».[48] Ένα κείμενο συριακής προέλευσης, σύμφωνα με το οποίο η Ασπασία συνέθεσε ένα λόγο και ζήτησε από έναν άνδρα να το διαβάσει για χάρη της στο δικαστήριο, επιβεβαιώνει τη φήμη της ρητορικής δεινότητας της.[49] Μια βυζαντινή εγκυκλοπαίδεια του 10ου αιώνα, η Σούδα, αναφέρει πως η Ασπασία χρησιμοποιούσε έξυπνα τις λέξεις, πως ήταν σοφίστρια και δασκάλα της ρητορικής.[50]

Βασιζόμενοι στις παραπάνω αποτιμήσεις, μια σειρά από μελετητές υποστηρίζουν ότι η Ασπασία υπήρξε κατά τα φαινόμενα η μοναδική γυναίκα στην κλασική Ελλάδα που κατάφερε να διακριθεί στο δημόσιο βίο, επιρρεάζοντας τον Περικλή στη σύνταξη των δημόσιων λόγων του.[51] Μια μερίδα ιστορικών είναι της άποψης ότι η Ασπασία ίδρυσε μια Ακαδημία για κορίτσια πλούσιων οικογενειών ή ακόμη πως αποτελεί τον εφευρέτη τη σωκρατικής μεθόδου.[52][51] Ωστόσο, ο Ρόμπερτ Γ. Γουάλας, Καθηγητής των Κλασικών στο Northwestern University, τονίζει πως «δεν μπορούμε να δεχτούμε ως ιστορική αλήθεια το ανέκδοτο της εποχής, βάσει του οποίου η Ασπασία έμαθε στον Περικλή να μιλά, οπότε ήταν σημαντική ρήτορας ή φιλόσοφος». Ο Γουάλας θεωρεί πως πιθανώς ο Πλάτων αποδίδει αυτό το ρόλο στην Ασπασία επιρρεασμένος από την κωμωδία.[5] Ο Κάγκαν με τη σειρά του περιγράφει την Ασπασία σαν μια «όμορφη, ανεξάρτητη, εξαιρετικά έξυπνη νεαρή γυναίκα, ικανή να συμμετέχει επί ίσοις όροις σε μια συζήτηση ανάμεσα στα μεγαλύτερα μυαλά της Ελλάδας, καθώς και να συζητά και να δίνει διευκρινήσεις σε οποιαδήποτε ερώτηση με το σύζυγό της».[53] Ο Ρότζερ Τζαστ, Καθηγητής της κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, πιστεύει πως η Ασπασία ήταν ένα εξαιρετικό πρόσωπο, αλλά το παράδειγμά της είναι από μόνο του αρκετό για να τονίσει το γεγονός ότι για να γίνει μια γυναίκα ισάξια πνευματικά και κοινωνικά ενός άντρα έπρεπε να ήταν εταίρα.[9] Σύμφωνα με την Προύντενς Άλλεν, φιλόσοφο και διδάσκουσα, η Ασπασία προχώρησε την προοπτική να γίνει μια γυναίκα φιλόσοφος ένα βήμα παραπέρα από την ποιήτρια Σαπφώ.[35]

Ιστορικότητα

Όπως τονίζει ο Τζόνα Λέντερινγκ,[54] το βασικότερο πρόβλημα των σύγχρονων μελετητών είναι πως τα περισσότερα πράγματα που είναι γνωστά για το βίο της Ασπασίας είναι απλές υποθέσεις. Ο Θουκυδίδης δεν την αναφέρει καθόλου. Μοναδικές μας πηγές είναι αναξιόπιστες αναπαραστάσεις και υποθέσεις που καταγράφονται από λογοτέχνες και φιλοσόφους, οι οποίοι δεν ενδιαφέρονταν για την Ασπασία ως ιστορικό πρόσωπο.[5][38] Κατ’ επέκταση, για το πρόσωπό της διαθέτουμε μια σειρά από αναφορές που αντιφάσκουν: άλλοτε είναι μια καλή σύζυγος όπως η Θεανώ κι άλλοτε ένας συνδυασμός παλλακίδας και πόρνης, όπως η Θαργηλία.[55] Για τους παραπάνω λόγους, υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με το αν πρόκειται για υπαρκτό πρόσωπο.[5]

Σύμφωνα με το Γουάλας, «για μας η Ασπασία διαθέτει και μπορεί να διαθέσει σχεδόν μηδενική ιστορική υπόσταση».[5] Για το λόγο αυτό, η Μαντλέν Μ. Χένρυ, Καθηγήτρια των Κλασικών στο Πανεπιστήμιο της Αιόβα, αναφέρει ότι «τα βιογραφικά ανέκδοτα που κυκλοφόρησαν κατά την αρχαιότητα για την Ασπασία είναι εξαιρετικά παραστατικά, σχεδόν με μηδενική επαληθευσιμότητα, και παραμένουν ζωντανά μέχρι τον 20ο αιώνα». Καταλήγει πως «είναι δυνατό να χαρτογραφήσουμε μονάχα τις απλούστερες πιθανότητες σχετικά με τη ζωή της».[56]

Σημειώσεις

α. ^ Ο Χένρυ θεωρεί λασπολογία τις αναφορές των αρχαίων συγγραφέων και κωμικών ποιητών πως η Ασπασία ήταν πόρνη και διατηρούσε οίκο ανοχής. Υποστηρίζει πως οι υπαινυγμοί αυτοί είχαν στόχο να αμαυρώσουν τη φήμη της ηγεσίας της Αθήνας και βασίζονται στο γεγονός ότι, εξαιτίας ενός νόμου που ο ίδιος είχε περάσει, ο Περικλής δεν μπόρεσε να παντρευτεί την Ασπασία και αναγκάστηκε απλά να συγκατοικεί μαζί της.[57] Για τους λόγους αυτούς, η ιστορικός Νικόλ Λορώ αμφισβητεί ακόμη και την ίδια την περιγραφή των αρχαίων συγγραφέων, που θέλει την Ασπασία να είναι εταίρα ή παλλακίδα.[58] Οι Φορνάρα και Σάμονς επίσης απορρίπτουν την εκδοχή πως η Ασπασία εκδιδόταν και διατηρούσε κακόφημα σπίτια.[27]

β. ^ Σύμφωνα με την Ντέμπρα Νέιλς, Καθηγήτρια της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, αν η Ασπασία δεν ήταν ελεύθερη γυναίκα, το διάταγμα βάσει του οποίου κρίθηκε νόμιμος ο γιος της από τον Περικλή, αλλά και ο μετέπειτα γάμος της με το Λυσικλή (η Νέιλς θεωρεί πως η Ασπασία νυμφεύθηκε το Λυσικλή) θα ήταν αδύνατα.[1]

γ. ^ Οι Φορνάρα και Σάμονς υιοθετούν την άποψη πως ο Περικλής παντρεύτηκε μεν την Ασπασία, αλλά ο νόμος του περί δικαιωμάτων του πολίτη, την καθιστούσε παράνομη σύντροφο.[27] Ο Γουάλας υποστηρίζει πως, με το να παντρευτεί την Ασπασία, αν πράγματι την παντρεύτηκε, ο Περικλής συνέχισε μια παράδοση που ήθελε διακεκριμένους Αθηναίους αριστοκράτες να παντρεύονται ξένες με υψηλές διασυνδέσεις. [5] Ο Χένρυ πιστεύει ότι τον Περικλή εμπόδισε ο δικός του νόμος να παντρευτεί την Ασπασία κι έτσι συγκατοίκησαν χωρίς να προηγηθεί γάμος.[57] Βασισμένος σε ένα απόσπασμα κωμωδίας ο Χένρυ υποστηρίζει πως η Ασπασία ήταν στην πραγματικότητα «παλλακίδα».[59] Σύμφωνα με τον ιστορικό Γουίλιαμ Σμιθ, η σχέση της Ασπασίας με τον Περικλή ήταν «ανάλογη των μοργανατικών γάμων των σύγχρονων πριγκίπων».[60] Ο ιστορικός Άρνολντ Γ. Γκομ τονίζει πως «σύγχρονοί του αναφέρονταν στον Περικλή σαν να ήταν παντρεμένος με την Ασπασία».[61]

δ. ^ Σύμφωνα με τον Καν, ιστορίες όπως οι επισκέψεις του Σωκράτη στο σπίτι της Ασπασίας, μαζί με τις συζύγους των φίλων του, καθώς και η σχέση του Λυσικλή με την Ασπασία, δεν μοιάζουν να βασίζονται στην πραγματικότητα. Πιστεύει ότι ο Αισχίνης αδιαφορούσε για την ιστορικότητα των αφηγήσεών του και πως οι τελευταίες εφευρέθηκαν σε μια εποχή που η ημερομηνία θανάτου του Λυσικλή είχε λησμονηθεί, όχι όμως και η ιδιότητά του.[43]

ε. ^ Ο Κάγκαν εικάζει πως, αν πράγματι έλαβε χώρα η δίκη της Ασπασίας, «έχουμε πολλούς λόγους να πιστεύουμε ότι συνέβη το 438 παρά σε κάποια άλλη εποχή».

στ. ^ Σύμφωνα με τον Τζέημς Φ. ΜακΓκλου, Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αϊόβα, δεν είναι πολύ πιθανό οι κατηγορίες κατά της Ασπασίας να έγιναν από τον Έρμιππο. Θεωρεί ότι ο Πλούταρχος ή οι πηγές του συγχέουν το δικαστήριο με το θέατρο.[62]

ζ. ^ Ο Αθηναίος παραθέτει μια ρήση του Αντισθένη, σύμφωνα με την οποία ο Περικλής την υπερασπίστηκε ενάντια σε κατηγορίες για ασέβεια «χύνοντας περισσότερα δάκρυα σε σχέση με τότε που κινδύνευε η ζωή και η περιουσία του».[63]

η. ^ Η Ομφάλη και η Δηιάνειρα ήταν αντίστοιχα η βασίλισσα της Λυδίας που κράτησε για ένα χρόνο αιχμάλωτο τον Ηρακλή και η πολύπαθη σύζυγός του. Οι Αθηναίοι δραματουργοί ενδιαφέρθηκαν για την Ομφάλη από τα μέσα του 5ου αιώνα. Οι κωμικοί παρωδούσαν τον Περικλή επειδή βρισκόταν υπό την επιρροή μιας γυναίκας σαν την Ασπασία.[64] Η Ασπασία ονομάζεται Ομφάλη στους «Χείρωνες» του Κρατίνου ή στους «Φίλους» του Εύπολι.[25]

θ. ^ Ως σύζυγο του «Ολύμπιου» Περικλή.[64] Οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αποκαλούν τον Περικλή με αυτό το επίθετο, επειδή «άστραφτε και βροντούσε και ενθουσίαζε την Ελλάδα», καθώς επίσης επειδή κρατούσε τα όπλα του Δία ενώ αγόρευε.[65]

ι. ^ Ο Κρατίνος στο έργο «Διονυσαλέξανδρος» παρομοιάζει τον Περικλή και την Ασπασία με το παράνομο ζεύγος Πάρη και Ελένης. Όπως ο Πάρης στάθηκε η αφορμή για πόλεμο με το βασιλιά της Σπάρτης, το Μενέλαο, εξαιτίας του πάθους του για την Ελένη, έτσι κι ο Περικλής, παρασυρμένος από μια ξένη, την Ασπασία, ενέπλεξε την Αθήνα σε πόλεμο με τη Σπάρτη.[66] Ο Εύπολις επίσης αποκαλεί την Ασπασία Ελένη.[64]

Δείτε επίσης

* Αθηναϊκή Δημοκρατία
* Γενετήσιες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα
* Εταίρα
* Περικλής
* Ρητορική
* Φιλοσοφία

Παραπομπές

1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 D. Nails, The People of Plato, 58–59
2. ↑ P. O'Grady, H Ασπασία από τη Μίλητο
3. ↑ 3,0 3,1 A.E. Taylor, Plato: The Man and his Work, 41
4. ↑ S. Monoson, Plato's Democratic Entanglements, 195
5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 R.W. Wallace, Review of Henry's book
6. ↑ J. Lendering, Η Ασπασία της Μιλήτου
7. ↑ P.J. Bicknell, Axiochus Alkibiadou, Aspasia and Aspasios, 240–250
8. ↑ 8,0 8,1 Αριστοφάνης, Αχαρνείς, 523-527
9. ↑ 9,0 9,1 9,2 R. Just,Women in Athenian Law and Life", 144
10. ↑ 10,0 10,1 Encyclopaedia Britannica, λήμμα "Aspasia", 2002
11. ↑ A. Southall, The City in Time and Space, 63
12. ↑ B. Arkins, Sexuality in Fifth-Century Athens
13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Πλούταρχος, Περικλής, XXIV
14. ↑ M. Ostwald, Athens as a Cultural Center, 310
15. ↑ P.A. Stadter, A Commentary on Plutarch's Pericles, 239
16. ↑ 16,0 16,1 H.G. Adams, A Cyclopaedia of Female Biography, 75–76
17. ↑ Fornara-Samons, Athens from Cleisthenes to Pericles, 31
18. ↑ 18,0 18,1 D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War, 197
19. ↑ Θουκυδίδης, I, 115
20. ↑ Πλούταρχος, Περικλής, XXV
21. ↑ Πλούταρχος, Περικλής, XXXII
22. ↑ 22,0 22,1 Πλούταρχος, Περικλής, XXXVI
23. ↑ A.J. Podlecki, Pericles and his Circle, 33
24. ↑ D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War, 201
25. ↑ 25,0 25,1 A. Powell, The Greek World, 259–261
26. ↑ A.J. Podlecki, Pericles and his Circle, 126
27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Fornara-Samons, Athens from Cleisthenes to Pericles, 162–166
28. ↑ Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, 533c-d
29. ↑ Πλούταρχος, Περικλής, XXXVII
30. ↑ W. Smith, A History of Greece, 271
31. ↑ Θουκυδίδης, III, 19
32. ↑ K. Wider, "Women philosophers in the Ancient Greek World", 21–62
33. ↑ I. Sykoutris, Symposium (Introduction and Comments), 152–153
34. ↑ 34,0 34,1 34,2 C.H. Kahn, Plato and the Socratic Dialogue, 26–27
35. ↑ 35,0 35,1 P. Allen, The Concept of Woman, 29–30
36. ↑ Πλάτων, Μενέξενος, 236a
37. ↑ S. Monoson, Plato's Democratic Entanglements, 182–186
38. ↑ 38,0 38,1 K. Rothwell, Politics & Persuasion in Aristophanes' Ecclesiazusae, 22
39. ↑ M.L. Rose, The Staff of Oedipus, 62
40. ↑ Ξενοφών, Απομνημονεύματα, 2, 6.36
41. ↑ Ξενοφών, Οικονομικός, 3.14
42. ↑ Κικέρων, De Inventione, I, 51–53
43. ↑ 43,0 43,1 43,2 C.H. Kahn, Aeschines on Socratic Eros, 96–99
44. ↑ C.H. Kahn, Plato and the Socratic Dialogue, 34
45. ↑ Bolansée-Schepens-Theys-Engels, Biographie, 104
46. ↑ C.H. Kahn, Plato and the Socratic Dialogue, 9
47. ↑ K. Παπαρηγόπουλος, Ab, 220
48. ↑ Λουκιανός, Εικόνες, XVII
49. ↑ L. McClure, Spoken like a Woman, 20
50. ↑ Σούδα, άρθρο Aspasia
51. ↑ 51,0 51,1 C. Glenn, Remapping Rhetorical Territory , 180–199
52. ↑ Jarratt-Onq, Aspasia: Rhetoric, Gender, and Colonial Ideology, 9–24
53. ↑ D.Kagan, Pericles of Athens and the Birth of Democracy, 182
54. ↑ Aspasia στο livius.org
55. ↑ J.E. Taylor, Jewish Women Philosophers of First-Century Alexandria, 187
56. ↑ M. Henry, Prisoner of History, 3, 10, 127–128
57. ↑ 57,0 57,1 M. Henry, Prisoner of History, 138–139
58. ↑ N. Loraux, Aspasie, l'étrangère, l'intellectuelle, 133–164
59. ↑ M. Henry, Prisoner of History, 21
60. ↑ W. Smith, A History of Greece, 261
61. ↑ A. W. Gomme, Essays in Greek History & Literature, 104
62. ↑ J.F. McGlew, Citizens on Stage, 53
63. ↑ Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, XIII, 589
64. ↑ 64,0 64,1 64,2 P.A. Stadter, A Commentary on Plutarch's Pericles, 240
65. ↑ Αριστοφάνης, Αχαρνείς, 528–531 και Διόδωρος Σικελιώτης, XII, 40
66. ↑ M. Padilla, Labor's Love Lost: Ponos and Eros in the Trachiniae

Πηγές

Πρωτογενείς πηγές (Έλληνες και Ρωμαίοι)

* Αριστοφάνης, Αχαρνείς. Κείμενο στα Αρχαία Ελληνικά: Αχαρνείς, Κείμενο στα αγγλικά: Perseus
* Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί. Μετάφραση στα αγγλικά University of Wisconsin Digital Collections Center
* Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, XII. Κείμενο στα αγγλικά: Perseus.
* Κικέρων, De Inventione, Πρωτότυπο κείμενο Λατινική Βιβλιοθήκη.
* Λουκιανός, Εικόνες. Κείμενο στα αγγλικά: sacred-texts
* Πλάτων, Μενέξενος. Κείμενο στα αγγλικά: Perseus.
* Πλούταρχος, Περικλής. Κείμενο στα Αρχαία Ελληνικά: Περικλής, Κείμενο στα αγγλικά: Perseus program.
* Θουκυδίδης, Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, I και III. Κείμενο στα Αρχαία Ελληνικά: Θουκυδίδης
* Ξενοφών, Απομνημονεύματα. Κείμενο στα αγγλικά: Perseus
* Ξενοφών, Οικονομικός. Κείμενο στα αγγλικά, μετάφραση H.G. Dakyns.

Δευτερογενείς πηγές

* Adams, Henry Gardiner (1857). A Cyclopaedia of Female Biography. Groombridge.
* Allen, Prudence (1997). “The Pluralists: Aspasia”, The Concept of Woman: The Aristotelian Revolution, 750 B.C. - A.D. 1250. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0-8028-4270-4.
* Arkins, Brian (1994). "Sexuality in Fifth-Century Athens". "Classics Ireland" 1.
* Bicknell, Peter J. (1982). "Axiochus Alkibiadou, Aspasia and Aspasios". "L'Antiquité Classique" 51 (No.3): 240–250.
* Bolansée, Schepens, Theys, Engels (1989). “Antisthenes of Athens”, Die Fragmente Der Griechischen Historiker: A. Biography. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-11094-1.
* Margaret, Brose (2005). “Ugo Foscolo and Giacomo Leopardi”, A Companion to European Romanticism edited by Michael Ferber. Blackwell Publishing. ISBN 1-4051-1039-2.
* Duyckinck, G.L., Duyckinc, E.A. (1856). Cyclopedia of American Literature.
* Fornara Charles W., Loren J. Samons II (1991). Athens from Cleisthenes to Pericles. Berkeley: University of California Press.
* Glenn, Cheryl (1997). “Locating Aspasia on the Rhetorical Map”, Listening to Their Voices. Univ of South Carolina Press. ISBN 1-57003-172-X.
* Glenn, Cheryl (1994). "Sex, Lies, and Manuscript: Refiguring Aspasia in the History of Rhetoric". "Composition and Communication" 45 (No.4): 180–199.
* Gomme, Arnold W. (1977). “The Position of Women in Athens in the Fifth and Fourth Centurie BC”, Essays in Greek History & Literature. Ayer Publishing. ISBN 0-8369-0481-8.
* Anderson, D.D. (2001). “The Origins and Development of the Literature of the Midwest”, Dictionary of Midwestern Literature: Volume One: The Authors by Philip A Greasley. Indiana University Press. ISBN 0-253-33609-0.
* Jarratt, Susan, Onq, Rory (1995). “Aspasia: Rhetoric, Gender, and Colonial Ideology”, Reclaiming Rhetorica edited by Andrea A. Lunsford. Berkeley: Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. ISBN 0-7661-9484-1.
* MacDonald Alden, Raymond (2005). “Walter Savage Landor”, Readings in English Prose of the Nineteenth Century. Kessinger Publishing. ISBN 0-8229-5553-9.
* Henri, Madeleine M. (1995). Prisoner of History. Aspasia of Miletus and her Biographical Tradition. Oxford University Press. ISBN 0-19-508712-7.
* Kagan, Donald (1991). Pericles of Athens and the Birth of Democracy. The Free Press. ISBN 0-684-86395-2.
* Kagan, Donald (1989). “Athenian Politics on the Eve of the War”, The Outbreak of the Peloponnesian War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 0-8014-9556-3.
* Kahn, Charles H. (1997). “Antisthenes”, Plato and the Socratic Dialogue. Cambridge University Press. ISBN 0-521-64830-0.
* Kahn, Charles H. (1994). “Aeschines on Socratic Eros”, The Socratic Movement edited by Paul A. Vander Waerdt. Cornell University Press. ISBN 0-8014-9903-8.
* Just, Roger (1991). “Personal Relationships”, Women in Athenian Law and Life. Routledge (UK). ISBN 0-415-05841-4.
* Loraux, Nicole (2003). “Aspasie, l'étrangère, l'intellectuelle”, La Grèce au Féminin (in French). Belles Lettres. ISBN 2-251-38048-5.
* McClure, Laura (1999). “The City of Words: Speech in the Athenian Polis”, Spoken Like a Woman: Speech and Gender in Athenian Drama. Princeton University Press. ISBN 0-691-01730-1.
* McGlew, James F. (2002). “Exposing Hypocrisie: Pericles and Cratinus' Dionysalexandros”, Citizens on Stage: Comedy and Political Culture in the Athenian Democracy. University of Michigan Press. ISBN 0-472-11285-6.
* Monoson, Sara (2002). “Plato's Opposition to the Veneration of Pericles”, Plato's Democratic Entanglements. Hackett Publishing. ISBN 0-691-04366-3.
* Nails, Debra (2000). The People of Plato: A Prosopography of Plato and Other Socratics. Princeton University Press. ISBN 0-87220-564-9.
* Ostwald, M. (1992). “Athens as a Cultural Center”, The Cambridge Ancient History edited by David M. Lewis, John Boardman, J. K. Davies, M. Ostwald (Volume V). Cambridge University Press. ISBN 0-521-23347-X.
* Paparrigopoulos, Konstantinos (-Karolidis, Pavlos)(1925), History of the Hellenic Nation (Volume Ab). Eleftheroudakis (in Greek).
* Podlecki, A.J. (1997). Perikles and His Circle. Routledge (UK). ISBN 0-415-06794-4.
* Powell, Anton (1995). “Athens' Pretty Face: Anti-feminine Rhetoric and Fifth-century Controversy over the Parthenon”, The Greek World. Routledge (UK). ISBN 0-415-06031-1.
* Rose, Martha L. (2003). “Demosthenes' Stutter: Overcoming Impairment”, The Staff of Oedipus. University of Michigan Press. ISBN 0-472-11339-9.
* Rothwell, Kenneth Sprague (1990). “Critical Problems in the Ecclesiazusae”, Politics and Persuasion in Aristophanes' Ecclesiazusae. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-09185-8.
* Smith, William (1855). “Death and Character of Pericles”, A History of Greece. R. B. Collins.
* Southall, Aidan (1999). “Greece and Rome”, The City in Time and Space. Cambridge University Press. ISBN 0-521-78432-8.
* Stadter, Philip A. (1989). A Commentary on Plutarch's Pericles. University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-1861-5.
* Sykoutris, Ioannis (1934). Symposium (Introduction and Comments) -in Greek. Estia.
* Taylor, A. E. (2001). “Minor Socratic Dialogues: Hippias Major, Hippias Minor, Ion, Menexenus”, Plato: The Man and His Work. Courier Dover Publications. ISBN 0-486-41605-4.
* Taylor, Joan E. (2004). “Greece and Rome”, Jewish Women Philosophers of First-Century Alexandria. Oxford University Press. ISBN 0-19-925961-5.
* Tritle, Lawrence A. (2004). “Annotated Bibliography”, The Peloponnesian War. Greenwood Press. ISBN 0-313-32499-9.
* Wider, Kathleen (1986). "Women philosophers in the Ancient Greek World: Donning the Mantle". "Hypatia" 1 (No.1): 21–62.

Περαιτέρω μελέτη

* Atherton, Gertrude (2004). The Immortal Marriage. Kessinger Publishing. ISBN 1-4179-1559-5.
* Becq de Fouquières, Louis (1872). Aspasie de Milet (in French). Didier.
* Hamerling, Louis (1893). Aspasia: a Romance of Art and Love in Ancient Hellas. Geo. Gottsberger Peck.
* Savage Landor, Walter (2004). Pericles And Aspasia. Kessinger Publishing. ISBN 0-7661-8958-9.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Έλληνες

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License