.
O Άρης Βελουχιώτης, πραγματικό όνομα Αθανάσιος Κλάρας (Λαμία, 27 Αυγούστου 1905 – Μεσούντα Άρτας, 15 Ιουνίου 1945), ήταν αρχικαπετάνιος του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) και μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ). Ήταν ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης κατά την περίοδο της γερμανοϊταλικής κατοχής της Ελλάδας. Ήταν σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του ΕΛΑΣ και από τους πιο επίμονους υπέρμαχους για τον αντιστασιακό αγώνα και την ελεύθερη διενέργεια δημοψηφίσματος μετά την απελευθέρωση, που θα αποφάσιζε για την επιστροφή του βασιλιά και τον τύπο του πολιτεύματος[1]. Υπήρξε μια από τις τραγικότερες φυσιογνωμίες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Τα πρώτα χρόνια
O Αθανάσιος Κλάρας γεννήθηκε στη Λαμία στις 27 Αυγούστου του 1905 από εύπορη και ευϋπόληπτη οικογένεια της ρουμελιώτικης αυτής πόλης[2]. O πατέρας του, Δημήτριος, ήταν δικηγόρος που είχε διατελέσει πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου της Λαμίας. Η μητέρα του, Αγλαΐα, το γένος Ζέρβα (με πιθανή μακρινή συγγένεια με τον Ναπολέοντα Ζέρβα), ήταν από οικογένεια συμβολαιογράφου. Ο Κλάρας δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο γυμνάσιο, όπου λόγω διαγωγής τον απέκλεισαν. Σπούδασε οικότροφος στην Αβερώφειο Μέση Γεωργική Σχολή της Λάρισας στην οποία εισήχθη το 1919 σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Μετά την αποφοίτησή του, το 1922, επέστρεψε στην Λαμία αλλά αρνήθηκε να ασχοληθεί με τα κτήματα του πατέρα του και επέλεξε να δουλέψει δημόσιος υπάλληλος στη Γεωργική Υπηρεσία. Υπηρέτησε πρώτα στη Δράμα, αλλά επειδή αρνήθηκε να «συμμετάσχει στα ρουσφέτια της εποχής» μετατέθηκε στα Τρίκαλα. Ούτε όμως εκεί μπόρεσε να σταθεί και απογοητευμένος παραιτήθηκε [3].
Η κάθοδος στην Αθήνα
Το 1923 κατέβηκε στην Αθήνα και ήρθε σε επαφή με τον κομμουνιστή συμπατριώτη του και πολιτικό του μέντορα Τάκη Φίτσιο.[4] Το 1924, και μετά από μια περίοδο δοκιμής, εντάχθηκε ως μέλος της Τοπικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Νεολαίας της Αθήνας και αφοσιώθηκε στον αγώνα για τη διάδοση των αρχών του κομμουνισμού. Ένα χρόνο μετά κατατάχθηκε στο στρατό και λόγω των γραμματικών του γνώσεων έγινε Δεκανέας Πυροβολικού. Όταν όμως έγινε αντιληπτή η κομμουνιστική του δράση καθαιρέθηκε και στάλθηκε στον Πειθαρχικό Ουλαμό Καλπακίου να εκτίσει ποινή τριών μηνών[5]. Μετά από ψυχικά και σωματικά βασανιστήρια απολύθηκε απ' το στρατό επανήλθε στην Αθήνα και εγκατέλειψε κάθε άλλη δραστηριότητα για να γίνει «επαγελματίας αγωνιστής». Το 1925 προσχώρησε στο ΚΚΕα[›] και πρωταγωνίστησε μέσα από της γραμμές της Κομμουνιστικής Νεολαίας σε πολλές επιχειρήσεις αποδράσεως κομμουνιστών. Μάλιστα βοήθησε δύο φορές το τότε ηγετικό στέλεχος της νεολαίας, Νίκο Ζαχαριάδη, να δραπετεύσει. Πλέον χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο "Μιζέριας". Οι πιθανότερες εκδοχές αυτού του προσωνύμιου είναι ότι έτσι τον αποκαλούσαν οι φίλοι του λόγω της μεγάλης ευταξίας του ακόμα και στα απλούστερα πράγματα που χρησιμοποιούσε[6] ή η συνεχής αναφορά του στη μιζέρια των ανθρώπων[7]. Από τότε και στο εξής η ζωή του είναι ταυτισμένη με τον κομμουνιστικό αγώνα και τις πολιτικές διώξεις.
«...Αν στη ζωή μου υπάρχει ένα σημείο που με συγκίνηση και με υπερηφάνεια αφάνταστη από καιρού σε καιρό γυρίζω και βλέπω, είναι ακριβώς η εποχή που μπήκα στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Διαπαιδαγωγήθηκα ταξικά, έμαθα το συμφέρο μου, πέταξα τον κεφαλαιοκρατικό πολιτισμό στα μούτρα της λωποδύτριας μπουρζουαζίας και ρίχτηκα με πίστη, με θέληση, με ηρωισμό στον αγώνα για τις εργαζόμενες μάζες. Εκτοτε δεν έχω στο ενεργητικό μου παρά φυλακίσεις για πάλη επαναστατική. .... Στο κόμμα αυτό έδωσα όλη μου τη ζωή και θα συνεχίσω να δίνω όσες δυνάμεις μου απομείναν στον αγώνα του, για το ψωμί των εργαζομένων, κατά των φόρων και των πολέμων, για την επανάσταση». Απάντηση Κλαρα για την κλοπή του 1924[8].
Θανάσης Κλάρας
Με πειθαρχία στο ΚΚΕ και αντοχή σε συμπλοκές και τους ξυλοδαρμούς, ο Κλάρας συμμετάσχει σε περιφρουρήσεις διαδηλώσεων και συγκεντρώσεων, διανομή του Ριζοσπάστη, μοίρασμα προκηρύξεων και κοινωνικής εργασίας για την βοήθεια των οικογενειών των φυλακισμένων ή εκτοπισμένων κομμουνιστών. Επιπλέον αναλαμβάνει κάθε είδους πρακτική εργασία στα γραφεία του Ριζοσπάστη και του Σοσιαλιστικού Βιβλιοπωλείου και επιμελείται μαρξιστικές εκδόσεις, αφήνοντας «εντυπωσιακές αναμνήσεις» χάρη στο μεγάλο ενδιαφέρον που δείχνει για τα συγκεκριμένα βιβλία που πίστευε ότι διαπεδαγωγούσαν τους συναγωνιστές του. Εκτός από τα μαρξιστικά βιβλία ο Κλάρας διάβασε με μεγάλη προσοχή το έργο του Κλαούζεβιτς «Περί Πολέμου», το οποίο τον βοήθησε σημαντικά στις στρατιωτικές ικανότητες που ανέδειξε κατά την περίοδο της Κατοχής[9]
Στα τέλη του 1928 ο Κλάρας έγινε συντάκτης του εργατικού ρεπορτάζ στον Ριζοσπάστη και για ένα μεγάλο διάστημα αντικαθιστά τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας, ο οποίος είχε συλληφθεί. Παράλληλα συνεχίζει τη δραστηριότητά του στην κομματική ασφάλεια και τις εμπιστευτικές υποθέσεις. Τον Φεβρουάριο του 1929 η ηγεσία του ΚΚΕ τον συμπεριέλαβε στους έμπιστους που θα περιφρουρούσαν το συνέδριο της Ενωτικής Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος, μιας κομμουνιστικής συνδικαλιστικής οργάνωσης που είχε συγκροτηθεί ως αντίδραση στην τότε φιλοβενιζελική πολιτική των εργατικών συνδικάτων. Συμμετείχε δυναμικά στα αιματηρά επεισόδια που έγιναν στο συνέδριο και καθιερώθηκε στις συνειδήσεις των συνοδοιπόρων του ως «σκληρό» και των αντιπάλων του ως «αλήτικο στοιχείο»[10].
Η μαχητική δράση του Κλάρα τον φέρνει αντιμέτωπο με τις Αρχές Ασφαλείας, οι οποίες εφαρμόζοντας το Ιδιώνυμο του Βενιζέλου τον συλλαμβάνουν. Καταδικάζεται για αντίσταση κατά της Αρχής και εκτίει την ποινή του στις Φυλακές Ιτζεδίν στην Κρήτη. Συνελήφθη ξανά στις 23 Νοεμβρίου 1930 διότι συμμετείχε στην απαγορευμένη διαδήλωση υπέρ της ΕΣΣΔ και καταδικάστηκε σε 1,5 χρόνια φυλάκιση. Λίγο διάστημα μετά την αποφυλάκισή του στάλθηκε σε δεκάμηνη εκτόπιση στην Γυάρο. Επιστρέφοντας από την εξορία το ΚΚΕ τον στέλνει εκτός Αθηνών για να καθοδηγήσει περιφερειακές οργανώσεις στην Μυτιλήνη, Ξάνθη, Αλεξανδρούπολη και Κομοτηνή[11].
Λίγο πριν την μεταξική δικτατορία, ο νεαρός Κλάρας, με την τόσο πλούσια δράση του, είχε αναδειχθεί σε ένα από τους καλύτερους οργανωτές του κόμματος, μια πληθωρική και πολυσύνθετη προσωπικότητα που συνέβαλε σε πολλές επιτυχίες του ΚΚΕ. Μια τέτοια μεγάλη επιτυχία στην οποία συμμετείχε ήταν η απόδραση 8 βαρυποινητών συντρόφων του από τις φυλακές Αίγινας τον Μάιο του 1934[12].
Στην Δικτατορία της 4ης Αυγούστου
Η έναρξη της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου 1936 υποχρέωσε τον Κλάρα να επιστρέψει στην Αθήνα. Στα τέλη του 1936 συλλαμβάνεται για διανομή αντιφασιστικού υλικού από την Ειδική Ασφάλεια και φυλακίζεται στις φυλακές της Αίγινας. Στις αρχές του 1937 τον μεταφέρουν στα κρατητήρια της Ασφάλειας Αθηνών, όπου βασανίζεται. Έπειτα από λίγες μέρες επιστρέφει στην Αίγινα, απ' όπου θα τον μεταφέρουν ξανά στην Αθήνα για να δικαστεί στα δικαστήρια του «Αρσακείου». Εκεί βρίσκει την ευκαιρία να δραπετεύσει μαζί με άλλους συγκρατούμενους. Ελεύθερος πια αναλαμβάνει κομματικά καθήκοντα στη Δράμα αλλά γρήγορα συλλαμβάνεται εκ νέου, καταδικάζεται σε 3 μήνες φυλάκιση και μεταφέρεται ως υπόδικος του μεταξικού νόμου 117/1936, που είχε αντικαταστήσει το Ιδιώνυμο, στην Αίγινα. Το Πλημμελειοδικείο των Αθηνών καταδικάζει τον Κλάρα σε 4 χρόνια φυλακή.[13]
Στις φυλακές της Αίγινας ο Κλάρας προσπάθησε να διαφωτίσει ιδεολογικά και να εξυψώσει το μορφωτικό επίπεδο των φυλακισμένων. Επιπλέον, ανέλαβε με μεγάλο ζήλο την διερεύνηση των συνθηκών κάτω απ' τις οποίες είχαν συλληφθεί οι σύντροφοί του με σκοπό να εντοπίσει τους πιθανούς χαφιέδες. Όμως η έρευνα αυτή θα διακοπεί προσωρινά τον Ιούνιο του 1939 γιατί τον μεταφέρουν στις φυλακές της Κέρκυρας, στην απομόνωση της περιβόητης "Ακτίνα Θ'". Εκεί είναι φυλακισμένος και ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης, με τον οποίο ο Κλάρας πιθανόν ήρθε σε επαφή [14]. Τον Ιούλιο του 1939 αποφυλακίστηκε, αφού προηγουμένως είχε υπογράψει την Δήλωση Μετάνοιας, δηλαδή την επίσημη βεβαίωση δημόσιας απόρριψης του κομμουνισμού και του ΚΚΕ. Αυτή η αμφιλεγόμενη πράξη πιθανολογείται ότι έγινε λόγω της ψυχικής και σωματικής καταπόνησης από τα βασανιστήρια[11] είτε γιατί θεωρούσε πως ήταν σημαντικότερο να συνεχίσει τον αγώνα του εκτός φυλακής.[15][16]
Επιστρέφει στην Αθήνα και για τα επόμενα δύο χρόνια βρίσκεται στο περιθώριο του κόμματος, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει ψυχολογικά και να καταφύγει στην οινοποσία[17]. Παράλληλα, μετά την αποφυλάκισή του μαζί με τον Ορφέα Οικονομίδη θα οργανώσουν ένα παράνομο τυπογραφείο που θα το παραδώσουν στη λεγόμενη "Νέα Κεντρική Επιτροπή", που συγκροτήθηκε τον Μάιο-Ιούνιο του 1941 από εξόριστα μέλη του ΚΚΕ.[18] Επίσης ο Κλάρας μετά την αποφυλάκισή του πέρασε από τους κόλπους της Προσωρινής Διοίκησης του ΚΚΕ και κατήγγειλε το ρόλο της.[19]
Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - Κατοχή - Αντίσταση
Η έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου θα δώσει την ευκαιρία στον Κλάρα να επανέλθει στην δράση, αφού καλείται να υπηρετήσει στο Μακεδονικό Μέτωπο, ως στρατιώτης της 10ης Πυροβολαρχίας του 3ου Συντάγματος του αντιαεροπορικού πυροβολικού. Η πυροβολαρχία αυτή διακρίθηκε για την ευστοχία, την πειθαρχεία και το θάρρος των ανδρών της. Όταν τον Απρίλιο του 1941 το μέτωπο κατέρρευσε από την γερμανική εισβολή, επέστρεψε με την μονάδα του στην Αθήνα, πριν μπουν εκεί τα γερμανικά στρατεύματα, και ζήτησε από τους συνστρατιώτες του να συνεχίσουν τον πόλεμο. Λίγες μέρες μετά μίλησε σε μια συγκέντρωση αποστρατευμένων φαντάρων, ζητώντας τους να μην παραδώσουν τα όπλα τους γιατί ο αγώνας για την πατρίδα τώρα αρχίζει[20].
Την ίδια εποχή έφτασαν στην Αθήνα, αφού δραπέτευσαν από τους τόπους εξορίας τους, μερικά μέλη της προπολεμικής Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ) του ΚΚΕ από το 6ο Συνέδριο του κόμματος το 1935. Ο Κλάρας, μέσω του Ανδρέα Τζήμα, ο οποίος ήταν μέλος του Πολιτικού Γραφείου και «Υπέυθυνος για την ανάπτυξη του Αντάρτικου», ήρθε σε επαφή με την ΚΕ ζητώντας να εργασθεί ως τυπογράφος, εκμεταλλευόμενος τα τυπογραφικά στοιχεία που είχε κλέψει από ένα τυπογραφείο όπου είχε δουλέψει παλιότερα.[21] Πίστευε όμως ότι θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα στο κόμμα αν ξεκινούσε αντάρτικο αγώνα κατά των δυνάμεων κατοχής. Την πρόταση αυτή του Κλάρα απέρριψε ομόφωνα η ΚΕ, η οποία τον αντιμετώπιζε με δυσπιστία και επιφυλακτικότητα λόγω της δήλωσης μετάνοιας που είχε κάνει, άλλα και το ότι είχε συγκρουστεί στο παρελθόν σχεδόν με όλα τα μέλη της. Τον Νοέμβριο, όμως, ο Τζήμας παρέκαμψε την ΚΕ και εκμεταλλευόμενος την θέση του ως γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ), τον έστειλε στην Ρούμελη για να διερευνήσει τις δυνατότητες ανάπτυξης αντάρτικου και δευτερευόντως να εξασφαλίσει τρόφιμα για τον παράνομο μηχανισμό και την ηγεσία του ΚΚΕ[22]. Έτσι ο Κλάρας ξεκίνησε την επαφή με κομματικά στελέχη από την Λαμία και στην συνέχεια σε άλλα χωριά της περιοχής, όπως και στην υπόλοιπη Φθιώτιδα και την Ευρυτανία. Έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του με επιτυχία επέστρεψε στην Αθήνα στις αρχές Ιανουαρίου 1942 και ενημέρωσε το κόμμα.
Η απόφαση της 8ης Ολομέλειας στις αρχές Ιανουαρίου του 1942 για την «οργάνωση ειδικών μαχητικών τμημάτων σ΄όλα τα βασικά κέντρα τις χώρας, ικανών να αντιμετωπίσουν την ένοπλη βία του κατακτητή», ως βασικό καθήκον στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και η ανάληψη της της Γραμματείας της ΚΕ από τον Γιώργη Σιάντο, του μοναδικού μέλους της που είχε πολεμική πείρα, στρέφουν το ΚΚΕ προς τον ανταρτοπόλεμο[23]. Λίγο καιρό μετά την ολομέλεια, ο Σιάντος, μετά από επίμονη παρότρυνση του Τζήμα θα δώσει την συγκατάθεσή του για την ανάπτυξη αντάρτικης ομάδας στην Ρούμελη από τον Κλάρα. Και πάλι όμως αντέδρασαν ορισμένα μέλη της ΚΕ θεωρώντας πως ο Κλάρας δεν ήταν το κατάλληλο πρόσωπο που έπρεπε να είναι ο ηγέτης του Αντάρτικου. Τελικά ο Κλάρας, μετά από επίπονες προσπάθειες, κατάφερε να μεταπείσει την ηγεσία του ΚΚΕ και τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο έλαβε την συγκατάθεση της ΚΕ και του ΕΛΑΣ.β[›][24]
Τα πρώτα βήματα του ΕΛΑΣ
"Εγώ παιδί του Ελληνικού Λαού, ορκίζομαι να αγωνιστώ πιστά από τις τάξεις του ΕΛΑΣ, χύνοντας και την τελευταία ρανίδα του αίματός μου, σαν γνήσιος πατριώτης για το διώξιμο του εχθρού από τον τόπο μας, για τις ελευθερίες του Λαού μας, κι ακόμα να είμαι πιστός και άγρυπνος φρουρός προστασίας στην περιουσία και το βιος του αγρότη. Δέχομαι προκαταβολικά την ποινή του θανάτου αν ατιμάσω την ιδιότητά μου ως πολεμιστής του Έθνους και του Λαού και υπόσχομαι να δοξάσω και να τιμήσω το όπλο που κρατώ και να μην το παραδώσω αν δεν ξεσκλαβωθεί η Πατρίδα μου και δε γίνει ο Λαός νοικοκύρης στον τόπο του".
Ο όρκος της πρώτης αντάρτικης ομάδας στη Ρούμελη που έγραψε ο Άρης Βελουχιώτης και δόθηκε το 1942 στη Γραμμένη Οξιά.
Στα τέλη Μαΐου του 1942 συγκρότησε στη Σπερχειάδα την πρώτη ένοπλη ομάδα του ΕΛΑΣ από 15 άνδρες και άρχισε τον αγώνα κατά των κατακτητών.[25] Παίρνει το όνομα Άρης από το θεό του πολέμου και Βελουχιώτης από το θρυλικό βουνό της Ευρυτανίας, λίκνο της κλεφτουριάς του 21. Στις 7 Ιουνίου η ένοπλη ομάδα με επικεφαλής τον Άρη κάνει την πρώτη δημόσια εμφάνιση στο χωριό Δομνίστα της Ευρυτανίας. Παρουσιάστηκε ως "ταγματάρχης πυροβολικού του ελληνικού στρατού" ώστε να αποκτήσει κύρος, μίλησε στους χωρικούς για τον απελευθερωτικό αγώνα ενάντια στους κατακτητές και προσκάλεσε εθελεοντές να καταταγούν στον ΕΛΑΣ.[26] Το επόμενο διάστημα η ένοπλη ομάδα εισέρχεται σε ορεινά χωριά της Ευρυτανίας, Φθιώτιδας και Φωκίδας, ο Άρης εξηγεί τους σκοπούς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και προσκαλεί εθελοντές στο τμήμα του. Καλεί έλληνες πατριώτες ανεξάρτητα από πολιτικές απόψεις, από βασιλικούς και φιλελεύθερους μέχρι κομμουνιστές. Ο ΕΛΑΣ του Άρη δεν είναι ένας ταξικός επαναστατικός στρατός, αλλά ένας πατριωτικός απελευθερωτικός. Γράφει ο ίδιος τον όρκο του ΕΛΑΣ και με αυτόν στο εξής θα ορκίζονται οι μαχητές του ΕΛΑΣ. Μέχρι τα τέλη του καλοκαιριού κατάφερε να αυξήσει εντυπωσιακά τη δύναμη των μονάδων του ΕΛΑΣ. Στα τμήματα του ΕΛΑΣ εντάχθηκαν και ομάδες ορεσίβιων ληστοσυμμοριτών όπως των Καραλιβαναίων, οι οποίοι μεταμορφώθηκαν σε υποδειγματικούς μαχητές. Αντίθετα, δεν θα διστάσει να εξοντώσει την ομάδα των ληστοσυμμοριτών Αγοριδαίων, που ενώ είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ εξακολουθούσε να συμπεριφέρεται όπως παλιά.[27] Στα τμήματα του ΕΛΑΣ ο Άρης θα επιβάλλει σιδηρά πειθαρχία.
Μάχες κατά των κατακτητών - Γοργοπόταμος
Στις 9 Σεπτεμβρίου 1942 το τμήμα του Άρη δίνει με επιτυχία την πρώτη μάχη στη χαράδρα της Ρεκάς στη Γκιώνα κατά ιταλικού αποσπάσματος,[28] ενώ στις 29 Οκτωβρίου δίνει με επιτυχία την δεύτερη μάχη κατά ιταλικού λόχου στο Κρίκελλο της Ευρυτανίας. Η φήμη του άρχισε να διαδίδεται και εδραιώθηκε μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου τη νύχτα 25-26 Νοεμβρίου 1942, που πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία ανταρτικών ομάδων του ΕΛΑΣ υπό τον Βελουχιώτη, του ΕΔΕΣ υπό τον Ναπολέοντα Ζέρβα και Βρετανών αξιωματικών σαμποτέρ υπό τον ταξίαρχο Έντι Μάγιερς (Edie C.W. Myers).[29] Ακολούθησε στις 18 Δεκεμβρίου 1942 η επιτυχία του κατά τη σύγκρουση με ιταλικό σύνταγμα στο Μικρό Χωριό Ευρυτανίας και σειρά άλλων επιχειρήσεων. Στο μεταξύ ο Άρης εξαφάνισε τη ληστεία και τη ζωοκλοπή από την ορεινή ύπαιθρο ακόμη και με βίαιες μεθόδους. Έτσι στους κατοίκους της ορεινής υπαίθρου εμπεδώθηκε το αίσθημα της ασφάλειας, ο λεγόμενος τότε "νόμος του Άρη".[30]
Τον Απρίλιο του 1943 ο Άρης συγκροτεί τον έφιππο ουλαμό ως προσωπική του φρουρά. Λόγω των μαύρων σκούφων που φορούσαν έμειναν γνωστοί ως μαυροσκούφηδες.
Συγκρούσεις με άλλες αντιστασιακές ομάδες
Μετά την επιτυχία που είχε η συνεργασία των ανταρτικών ομάδων στην ανατίναξη του Γοργοπόταμου, καταβλήθηκε προσπάθεια για την εδραίωση της συνεργασίας των αντιστασιακών οργανώσεων και ομάδων. Οι προσπάθειες αυτές δεν καρποφόρησαν και η αποτυχία επισφραγίστηκε ύστερα από μια άκαρπη συνάντηση του Αρη Βελουχιώτη με τον Ναπολέοντα Ζέρβα και τον υπαρχηγό της βρετανικής αποστολής, Κρις Γουντχάους στη Ροβελίστα της Ηπείρου (Δεκέμβριος του 1942). Η αποτυχία αυτή είχε ως επακόλουθο την ένταση μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων και αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των ανταρτικών ομάδων, αποκορύφωμα των οποίων ήταν η δολοφονία του συνταγματάρχη της ΕΚΚΑ Δημήτριου Ψαρρού από στέλεχος του ΕΛΑΣ το Μάιο του 1944. Για το έγκλημα αυτό θεωρήθηκε από αρκετούς ως υπεύθυνος και εντολοδόχος ο Βελουχιώτης (όπως και για διάφορα άλλα περιστατικά βίας και τρομοκρατίας στην ορεινή ύπαιθρο), αν και ο ίδιος δεν ήταν παρών στη δολοφονία.[31][32]
Ίδρυση του ΓΣ του ΕΛΑΣ
Την άνοιξη του 1943 ο ΕΛΑΣ οργανώθηκε σε νέες βάσεις και ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό διοικητή τον στρατηγό Στέφανο Σαράφη, καπετάνιο τον Άρη Βελουχιώτη και πολιτικό καθοδηγητή τον Ανδρέα Τζήμα (Σαμαρινιώτη). Από τις αρχές του 1943 ο ΕΛΑΣ γιγαντώθηκε, εξοπλίστηκε με ιταλικό οπλισμό μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943, και διεξήγαγε κατά των κατακτητών επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας.
Ο Άρης στην Πελοπόννησο
Από τη Ρούμελη, την άνοιξη του 1944, με εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ (Σιάντος-Ιωαννίδης), ο Βελουχιώτης μαζί με τους καπετάνιους Πελοπίδα, Ερμή κ.α και τον έφιππο ουλαμό κατέβηκε στην Πελοπόννησο για να οργανώσει τον ΕΛΑΣ που δρούσε εκεί. Η παρουσία του στην Πελοπόννησο βοήθησε καταλυτικά στην υποδειγματική οργάνωση των μονάδων του ΕΛΑΣ που ανέλαβαν σημαντική δράση κατά των Γερμανών[33] σε βαθμό ώστε το Γερμανικό επιτελείο που ηγούταν ο Σωματάρχης Χέλμουτ Φέλμυ να κηρύξει την Πελοπόννησο ως εμπόλεμη ζώνη. Ο ίδιος ο Φέλμυ σημείωνε ότι χρειάζοταν τουλάχιστον 3 μεραρχίες επιπλέον, μόνο για την Πελοπόννησο[34].
Το Σεπτέμβριο του 1944, μετά την αποχώρηση των Γερμανών, πολέμησε επικεφαλής του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου εναντίον των Ταγμάτων Ασφαλείας που δεν δέχτηκαν να παραδοθούν. Ο ΕΛΑΣ διέλυσε τα Τάγματα Ασφαλείας που είχαν οχυρωθεί σε διάφορες πόλεις της Πελοποννήσου (Πύργος, Καλαμάτα, Γαργαλιάνοι, Μελιγαλάς, Πύλος). Ιδιαίτερα αιματηρές για τα Τάγματα Ασφαλείας, αλλά και για τον ΕΛΑΣ, ήταν οι συγκρούσεις που έγιναν, ιδιαίτερα στο Μελιγαλά. Οι 2000 περίπου ταγματασφαλίτες που ήταν οχυρωμένοι στην Τρίπολη υπό τον συνταγματάρχη Διονύσιο Παπαδόγκωνα παραδόθηκαν, αφοπλίστηκαν και μεταφέρθηκαν στις Σπέτσες, χωρίς να πάθει κανείς τίποτε.[35]
Στο τέλος Σεπτεμβρίου 1944, ο Βελουχιώτης, με τη μεσολάβηση του υπουργού της εξόριστης κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Παναγιώτη Κανελλόπουλου, δέχθηκε να αναστείλει τη λειτουργία των έκτακτων στρατοδικείων του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο. Η αποστολή του Άρη Βελουχιώτη στην Πελοπόννησο μετά από 6 μήνες παραμονής έλαβε τέλος.
Επιστροφή στη Ρούμελη
Στις αρχές Οκτωβρίου ο Βελουχιώτης, αφού αποχαιρέτησε τους Μοραΐτες καπετάνιους του ΕΛΑΣ με την ευχή "καλή αντάμωση στα γουναράδικα" και έκανε μια μικρή περιοδεία σε μερικές πόλεις της Πελοποννήσου, έφυγε για τη Ρούμελη. Το δρομολόγιο της επιστροφής ήταν πάλι από τον κορινθιακό κόλπο με πλωτό μέσο και πάντα κινούμενος με εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ μακριά από την Αθήνα. Λίγες μέρες μετά από την αποχώρηση των Γερμανών από τη Λαμία μπήκε θριαμβευτικά στην πόλη. Κατέθεσε στεφάνι στον ανδριάντα του ήρωα Αθανάσιου Διάκου και έβγαλε τον διάσημο λόγο του (29 Οκτώβρη), όπου έκανε ιδιαίτερη αναφορά στον πολύχρονο αιματηρό αγώνα του ΕΛΑΣ, στο πολιτειακό, στην εθνική ανεξαρτησία και σε ενδεχόμενους αγώνες για την κατοχύρωσή της και μετά την απελευθέρωση.[36]
Ο Άρης Βελουχιώτης όντας στην Πελοπόννησο, μακριά από την έδρα της κυβέρνησης του βουνού (ΠΕΕΑ) στην ορεινή Ρούμελη, διαφώνησε με την ηγεσία του ΕΑΜ-ΚΚΕ για τη Συνθήκη του Λιβάνου και τη Συμφωνία της Καζέρτας, θεωρώντας ότι "παρέδιδαν το απελευθερωτικό κίνημα δεμένο χειροπόδαρα στους Άγγλους".[37] Οι σχέσεις του Άρη Βελουχιώτη με τους Βρετανούς πράκτορες που δρούσαν στην Ελλάδα ήταν πάντα "επί ξυρού ακμής".[38]
Μετά την απελευθέρωση
Το κύριο πρόβλημα που έθετε ο Άρης μετά την απελευθέρωση ήταν οι σχέσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τους Άγγλους και δεν συμμεριζόταν την αισιοδοξία της ηγεσίας του ΚΚΕ για αγαστή συνεργασία με τους Άγγλους. Πίστευε ότι η σύγκρουση με τους Άγγλους ήταν αναπόφευκτη. Τον Νοέμβριο του 1944 ο Άρης σε σύσκεψη καπετάνιων του ΕΛΑΣ πρότεινε να ετοιμαστεί ο ΕΛΑΣ για την επερχόμενη -κατά την θεώρηση του- σύγκρουση με τους Άγγλους:
«Αν ζήσει κανένας σας να θυμάται τα λόγια αυτά. Οι Εγγλέζοι θα σας σφάξουν όλους σαν αρνιά, εγώ στα χέρια τους δε θα πέσω, γιατί τα βουνά με ξέρουν. Με την πέτρα προσκέφαλο, την ψείρα συντροφιά, την κάπα σκέπασμα δε θα με ιδούνε ζωντανό στα χέρια τους. Αυτό θέλω να το θυμάστε αν κανένας σας ζήσει.»
Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, η ηγεσία του ΚΚΕ ανασυγκρότησε την Κ.Ε του ΕΛΑΣ με μη κομματικά στελέχη (Μάντακας-Χατζημιχάλης), ενώ αντίθετα ο Άρης Βελουχιώτης και Στέφανος Σαράφης μαζί με τον επιτελικό Θεόδωρο Μακρίδη (όλοι οπαδοί της σύγκρουσης) βρισκόταν με το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στη Λαμία και δεν έλαβαν μέρος στις μάχες της Αθήνας. Αντίθετα, με εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ, στα τέλη Δεκεμβρίου του 1944 στάλθηκαν στην Ήπειρο να διαλύσουν τις μονάδες του ΕΔΕΣ, πράγμα που κατάφεραν σε ελάχιστο χρόνο (τα υπολείμματα του ΕΔΕΣ μεταφέρθηκαν από τους Άγγλους στην Κέρκυρα). Στις αρχές Ιανουαρίου ο Άρης εσπευσμένα από την Ήπειρο ήρθε στη Θήβα για να περισώσει την κατάσταση μετά τη χαμένη μάχη της Αθήνας, αλλά ήταν ήδη αργά. Ο ΕΛΑΣ είχε αποχωρήσει από την Αθήνα, οι Άγγλοι είχαν μεταφέρει θωρακισμένες δυνάμεις σε πολύ προχωρημένες θέσεις, αξιόμαχες μονάδες του ΕΛΑΣ δεν υπήρχαν για εμπλοκή με τους Άγγλους, οπότε ο Άρης με την ηγεσία του ΕΑΜ και τους μαχητές του ΕΛΑΣ Αθήνας εγκαταστάθηκαν στη Λαμία, όπου στις 13-14 Ιανουαρίου εφαρμόστηκε η ανακωχή που είχε συμφωνηθεί στις 11 Ιανουαρίου 1945.[39]
Η Συμφωνία της Βάρκιζας
Η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας από το ΕΑΜ και η αποστράτεση του ΕΛΑΣ με υπογραφή και του Βελουχιώτη προσωπικά στις αρχές του 1945 οδήγησε στην παράδοση μεγάλου αριθμού όπλων και τη διάλυση του ΕΛΑΣ και σήμανε την έναρξη διώξεων και αντεκδικήσεων εναντίον όχι μόνο των κομμουνιστών, αλλά, και απλών μελών και συμπαθούντων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ο Άρης Βελουχιώτης ήρθε τότε σε ανοιχτή σύγκρουση και ρήξη με το ΚΚΕ θεωρώντας τη συμφωνία «προδοσία των απλών ανταρτών» και αρνήθηκε να παραδώσει όπλα. Συνέχισε την αγωνιστική δράση του κινούμενος στην ορεινή κεντρική Ελλάδα, σκοπεύοντας να ιδρύσει Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας (ΜΕΑ) και τον νέο ΕΛΑΣ με στόχο τον αγώνα εναντίον των Άγγλων, της νέας ελληνικής κυβέρνησης και τις παρακρατικές συμμορίες που δρούσαν στην ύπαιθρο.[40] Μαζί του συμπαρατάχθηκαν στενοί του φίλοι, καπετάνιοι του ΕΛΑΣ, όπως ο Πελοπίδας, ο Θάνος, ο Χρυσιώτης, ο Νέστορας και μερικοί μαυροσκούφηδες με επικεφαλής τους Τζαβέλα και Έκτορα.
Ο Βελουχιώτης αρχικά είχε υπογράψει με τον στρατιωτικό αρχηγό του ΕΛΑΣ, Στέφανο Σαράφη την αποστράτευση του ΕΛΑΣ, αργότερα όμως κατηγόρησε με δριμύτητα την πολιτική ηγεσία του ΕΑΜ για την εσφαλμένη τακτική της, που, κατά την άποψη του, οδηγούσε στην «εγκαθίδρυση των Άγγλων στην Ελλάδα και στη δίωξη των αγωνιστών του ΕΑΜ». Στις 24/3/1945 στέλνει γράμμα στα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ [41]:
Η «διαφώτιση» του λαού, των οπαδών του ΕΑΜ και των οπαδών και μελών του ΚΚΕ επί της «αναγκαιότητας» της πολιτικής της Βάρκιζας είναι αστεία κυριολεκτικά και κανένα μέλος του ΚΚΕ δεν την πιστεύει. Μα και τι διαφώτιση να γίνει; Κατά ποιον ταχυδακτυλουργικό τρόπο θα μπορούσε το άσπρο να γίνει μαύρο;
Έτσι, παρά την αρχική αποδοχή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, διακήρυξε την ανάγκη να συνεχιστεί ο αγώνας εναντίον του νέου ζυγού. Η ενέργειά του όμως αυτή προκάλεσε την αντίδραση όχι μόνο της ελληνικής κυβέρνησης, αλλά και της ηγεσίας του ΚΚΕ (Νίκου Ζαχαριάδη), που τον αποκήρυξε.[42]
Η τότε ηγεσία του ΚΚΕ τον κατήγγειλε ανοιχτά με κατηγορίες όπως "τυχοδιωκτικό και ύποπτο στοιχείο" βγάζοντας απόφαση με σύνθημα "ούτε φαϊ, ούτε νερό στον Άρη". Στο τέλος το ΚΚΕ τον διέγραψε και από μέλος του. Η απόφαση του ΚΚΕ για διαγραφή του Βελουχιώτη ανακοινώθηκε την ίδια μέρα με την αυτοκτονία του στη Μεσούντα (περιοχή του Αχελώου) δηλαδή στις 15 Ιουνίου 1945.[43]
Η διαγραφή από το ΚΚΕ
Την ίδια ημέρα του θανάτου του Άρη Βελουχιώτη, η εφημερίδα Ριζοσπάστης δημοσίευσε την απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για τη διαγραφή του Βελουχιώτη από το κόμμα. Το κείμενο έχει ως εξής: «Το ΠΓ ενέκρινε τη δημοσίευση στο "Ριζοσπάστη", της απόφασης της 1ης Ολομέλειας της ΚΕ για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο Κλάρας, αφού μια φορά πρόδωσε και αποκήρυξε το ΚΚΕ γιατί λύγισε μπροστά στην τρομοκρατία του Μανιαδάκη, ξαναζήτησε στον καιρό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα να ξαναγοράσει με το αίμα του την προδοσία του εκείνη που αναγνώρισε και καταδίκασε. Το ΚΚΕ τού 'δωσε τη δυνατότητα αυτή. Σήμερα όμως σε μια δύσκολη και κρίσιμη στιγμή, από δειλία και φόβο, παρά τις υποσχέσεις και τη συμφωνία που στα λόγια έδειξε, απειθαρχεί πάλι, ξαναπροδίδει το ΚΚΕ με την τυχοδιωκτική και ύποπτη δράση του που μονάχα τον εχθρό ευνοεί. Στο ΚΚΕ δεν έχει θέση κανένας οσοδήποτε ψηλά κι αν στέκει και οσοδήποτε μεγάλος κι αν είναι, όταν οι πράξεις του δεν συμβιβάζονται με το κοινό συμφέρον και όταν παραβιάζεται η δημοκρατική εσωκομματική πειθαρχία..[44]
Το τέλος του Άρη Βελουχιώτη
H Xαράδρα του Φάγκου, στη Μεσούντα 'Αρτας, όπου βρήκε το θάνατο ο Άρης Βελουχιώτης, Photo: Harry Gouvas
H συνεντευξη του μοναδικού επιζώντα αυτόπτη μάρτυρα του θανάτου του Άρη Βελουχιώτη, Άγγελου Λύκκα, στόν αγροτικό ιατρό Χαράλαμπο Γκούβα, έτος 1982
Στις 15 Ιουνίου 1945 ο Άρης Βελουχιώτης είχε κυκλωθεί στη Χαράδρα του Φάγκου (Αχελώος Ποταμός) στο χωριό Μεσούντα του Νομού Άρτας, δυτικά από ομάδες της Εθνοφυλακής, που είχαν σταλεί για να τον συλλάβουν με επικεφαλής τον οπλαρχηγό Βόιδαρο (120 άτομα)[45], και ανατολικά τον καταδίωκε τμήμα του Ελληνικού Στρατού με επικεφαλής τον υπολοχαγό Α. Μουρελάτο, στο οποίο συμμετείχε ο Ρίζος Μπόκοτας.[46] Το απόγευμα της 15ης Ιουνίου, κατά την επικρατούσα εκδοχή, ο Άρης αυτοκτονεί δίπλα σε άνδρες του τμήματός του. Στην ιστοριογραφία υπάρχουν πολλές εκδοχές τόσο για το θάνατο του Άρη Βελουχιώτη όσο και για τα αίτια που τον προκάλεσαν.
Σύμφωνα με τον Δημήτρη Καραθάνο που συνέταξε για το ΚΚΕ την ομώνυμη έκθεση για το θάνατο του Άρη και μίλησε στις φυλακές που κρατούνταν με τους Θάνο (Φώτης Μαστροκώστας), Έκτορα (Γιάννης Μαδωνής) και Λέοντα (Γιάννης Νικολόπουλος), που ήταν παρόντες στις τελευταίες στιγμές του Άρη, αυτοκτόνησε με το περίστροφό του και στη συνέχεια ο Τζαβέλας αγκαλιάζοντας τον Άρη αυτοκτόνησε με χειροβομβίδα.[47].
Στο βιβλίο του Λευτέρη Αποστόλου (πρώτος Γραμματέας του ΕΑΜ) για τον Άρη Βελουχιώτη [48] παρατίθεται ξεχωριστό κεφάλαιο με τίτλο "Η Φρίκη" στηριζόμενο στη συνέντευξη του τότε αντάρτη του ΕΔΕΣ Άγγελου Λύκκα, ο οποίος αναφέρει ότι "ο Άρης και ο Τζαβέλας αυτοκτόνησαν με χειροβομβίδα στην κοιλιά"[48]. Πάντα σύμφωνα με τον Λύκκα, οι εθνοφύλακες του Βόϊδαρου υποχρέωσαν τον συλληφθέντα αντάρτη του τμήματος με το ψευδώνυμο Δράκο να κάνει τους αποκεφαλισμούς των πτωμάτων.[48][49]
Άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Βελουχιώτης αυτοκτόνησε με περίστροφο.[50] Επίσης ανακοινώσεις του Εθνικού Στρατού ανέφεραν τότε ότι ο Άρης σκοτώθηκε από πυρά των στρατιωτών που τον καταδίωκαν. Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη, η σύγχυση σχετικά με τα αίτια θανάτου του Βελουχιώτη προκλήθηκε επειδή ο Τζαβέλας αυτοκτόνησε ο ίδιος με χειροβομβίδα αγκαλιάζοντας τον ήδη νεκρό Βελουχιώτη. Επίσης εξέταση της κεφαλής του Άρη μετά από ημέρες στα Τρίκαλα, έδειξε θανάσιμο τραύμα από σφαίρα στο δεξί αυτί. Την επόμενη μέρα 16 Ιουνίου το τάγμα εθνοφυλάκων του Βόιδαρου βρήκε τα δύο πτώματα και τα αποκεφάλισε. Τους αποκεφαλισμούς έκανε ο αντάρτης του Άρη με το ψευδώνυμο Δράκος.
Η βεβήλωση του πτώματος
Τα κεφάλια Άρη Βελουχιώτη και του Τζαβέλα τα μετέφεραν και τα επέδειξαν με γλέντια σε κατοίκους πρώτα στο χωριό Μυρόφυλλο και κατόπιν τα πήγαν στα Τρίκαλα. Εκεί κρεμάστηκαν σε κεντρικό φανοστάτη της πλατείας Ρήγα Φεραίου.[51] «Το κρέμασμα των κεφαλιών ακολουθεί μια γιορτή ζούγκλας που διαρκεί ως το ξημέρωμα της άλλης μέρας, με πίπιζες, νταούλια, ζουρνάδες, βασιλικά θούρια και με το "Ζέρβα μ', σε θέλει ο βασιλιάς..."».[52] Στη συνέχεια ήρθε στα Τρίκαλα ο Υπουργός Δημόσιας Τάξης Ναπολέων Ζέρβας για να επιβεβαιώσει την ταυτότητα,[53] και στη συνέχεια τα κεφάλια μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και είναι άγνωστο τι απέγιναν.[54] Για το γεγονός αυτό πέραν της φωτογραφίας που είναι διαθέσιμη, κάνει αναφορά με ειδική σκηνή ο σκηνοθέτης Θεόδωρος Αγγελόπουλος στην ταινία του «Ο Θίασος» (1976).
Η πολιτική αποκατάσταση από το ΚΚΕ
Το ΚΚΕ αποφάσισε να αποκαταστήσει πολιτικά τον Βελουχιώτη, κατά την πανελλαδική συνδιάσκεψη που έγινε στις 16 Ιουλίου 2011. Ενώ στην απόφαση τονίζεται ότι ο Βελουχιώτης "είχε δίκιο ως προς την εκτίμηση που έκανε για τη Συμφωνία της Βάρκιζας", ωστόσο δεν αποκαταστάθηκε η κομματική του ιδιότητα.[55] Η κομματική του ιδιότητα δεν αποκαταστάθηκε διότι, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στην ίδια Πανελλαδική Συνδιάσκεψη, παραβίασε την κομματική πειθαρχία, καθώς και ότι αξιοποίησε τη φήμη και τον σεβασμό που είχε κατακτήσει την προηγούμενη περίοδο ως καπετάνιος του ΕΛΑΣ και στέλεχος του ΚΚΕ. Η στάση του αυτή, που αποτέλεσε ρήξη με τη θεμελιώδη αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, δεν καθιστά δυνατή τη μετά θάνατο αποκατάσταση και της κομματικής του ιδιότητας.[56] Η επίσημη τελετή πραγματοποιήθηκε στη Λαμία, στις 9 Οκτωβρίου 2011.
Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα
Άρης Βελουχιώτης, Μνημείο στην Καλοσκοπή Φωκίδας.
Ο Βελουχιώτης είναι μια από τις πιο μεγάλες προσωπικότητες της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Οι απόψεις για το πρόσωπό του κυμαίνονται από τον θαυμασμό έως τον αποτροπιασμό. Οι υποστηρικτές και θαυμαστές του επισημαίνουν την προσφορά του στην εθνική αντίσταση και στη δημιουργία του μεγαλύτερου άτακτου (αντάρτικου) στρατού στην ελληνική ιστορία (του ΕΛΑΣ), ενώ η άλλη πλευρά αμφισβητεί τα κίνητρα της αντιστασιακής του δράσης και τονίζει τη σκληρότητα και βιαιότητα (έως και περιπτώσεις βασανιστηρίων και εκτελέσεων) με την οποία αντιμετώπιζε τους αντιπάλους του, καθώς και πληθυσμούς της υπαίθρου οι οποίοι τύχαινε να θεωρηθούν αντικομμουνιστικών φρονημάτων (χωρίς να είναι απαραίτητα συνεργάτες των Γερμανών). Με μεγάλη σκληρότητα αντιμετώπιζε και τους συντρόφους του όταν έπεφταν σε παραπτώματα. Υπάρχουν περιστατικά, στο βιβλίο του Κοτζιούλα, λαϊκών δικαστηρίων και εκτελέσεων ακόμα και για μικροκλοπές και παρενόχλησεις γυναικών... "Η αντίδραση μουρμούριζε γύρω. Οι εχθροί του λαού ούρλιαζαν από πέρα. Αυτοί οι τέτοιοι, οι μπολσεβίκοι, που βάζουν φωτιά στις εκκλησίες, που διαλύουν οικογένειες! [...] Έπειτα ήταν και ο λαός, το κυρίαρχο στοιχείο, αυτοί απ' τα κονάκια, απ' τα καλύβια τους παρακολουθούσαν κάθε κίνηση μας με άγρυπνο μάτι. Όταν βλέπαν το δίκαιο, το σωστό γίνονταν θυσία για τους αντάρτες. Αν όμως τους δημιουργούνταν η εντύπωση πως οι αντάρτες αφήνονται ασύδοτοι να ασχημονούν, αντί να προστατεύουν, να καθοδηγούν, ποια θα ήταν η ζημιά για το σύνολο του αγώνα."[57]
Ο Νίκος Ζαχαριάδης Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ σε ομιλία του το 14/10/50 ενώπιον της 3ης Συνδιασκέψεως του ΚΚΕ λέει (σελίδα 818 της κομμουνιστικής επιθεωρήσεως «Νέος Κόσμος», Οκτωβρίου 1950):
«Ο Βελουχιώτης (Κλάρας) εκτός από τα άλλα, ήταν και «δηλωσίας». Ο Κλάρας, που είχε στρατιωτικές ικανότητες κατσαπλιαδισμού, ίσως κάτι παραπάνω, σαν κομματική φυσιογνωμία ήταν ένας άνθρωπος που μόνο να χαντακώσει το Κόμμα μπορούσε. Καθόταν κι έτρεφε ψείρες, μεθούσε, έκανε όργια, δούλευε διαλυτικά και χαντάκωνε το κίνημα και τον ΕΛΑΣ. Παρ’ όλο ότι και αυτός σε ορισμένα σημεία μπορεί να είχε δίκιο, στη βάση τάχθηκε ενάντια στο Κόμμα. Ήταν ένας μικροαστός τυχοδιώκτης. Όταν σφίχτηκε λιγάκι στην Κέρκυρα, ούτε ένα μπάτσο δεν έφαγε και λύγισε. Και έπειτα είχε αξιώσεις ηγέτη και καθοδηγητή. Το Κόμμα και όταν σήκωσε δική του παντιέρα. του έδωσε τη δυνατότητα και τον βοήθησε να σκεφτεί και να διορθώσει το στραβοπάτημα του. Δεν το έκανε όμως αυτό το πράγμα και πήγε και έφαγε το κεφάλι του. Ο Τίτο τον έβαλε και έφαγε το κεφάλι του»
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος - πρωην πρωθυπουργός της χώρας- το 1982 δήλωσε: «άντρες σαν τον Άρη γεννιούνται μια φορά στα 100 χρόνια και άμα».
Αντάρτικο τραγούδι
Κύριο λήμμα: Αντάρτικο τραγούδι
Δείτε επίσης: Μικρό Χωριό Ευρυτανίας
Ο Άρης Βελουχιώτης εξυμνείται συχνά στα αντάρτικα τραγούδια, όπως και στα αντιστασιακά ρεμπέτικα τραγούδια του Δημήτρη Γκόγκου (Μπαγιαντέρα). Το 1942 γράφτηκε το τραγούδι «του Καπετάν Άρη» η «του Μικρού Χωριού» από τον Αλέκο Ξένο, ο οποίος γύριζε μαζί με τον «Θίασο του βουνού» τα χωριά της ελεύθερης Ελλάδας. Αναφέρεται στη μάχη του Μικρού Χωριού:[58][59][60]
Βαριαστενάζουν τα βουνά κι ο ήλιος σκοτεινιάζει,
το δόλιο το Μικρό Χωριό και πάλι ανταριάζει.
Λαμποκοπούν χρυσά σπαθιά, πέφτουν ντουφέκια ανάρια,
ο Άρης κάνει πόλεμο μ' αντάρτες παλικάρια.
Έλα βρε άπιστε Ιταλέ, κορόιδο Μουσολίνι,
να μετρηθούμε οι δυο μαζί να ιδείς το τι θα γίνει.
Δεν έχεις γέρους κι άρρωστους, μικρά παιδιά να σφάξεις,
μηδέ κορίτσια ντροπαλά, ούτε χωριά να κάψεις,
παπάδες για να τυραννάς, στη μέση στο παζάρι,
έχεις μπροστά σου σήμερα τον καπετάνιο Άρη,
που γρήγορος σαν τον αητό, σαν το γοργό τ' αγέρι,
προδότες ξέκανε πολλούς με δίκοπο μαχαίρι.
Το τραγούδι έχουν ερμηνεύσει επίσης ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Πέτρος Πανδής και ο Πάνος Τζαβέλλας.[58][61]
Ο Άρης Βελουχιώτης αναφέρεται και στο γνωστό αντάρτικο τραγούδι «Σαν ατσάλινο τείχος» ή «Στους αρχηγούς του ΕΛΑΣ»:
Σαν ατσάλινο τείχος, που αλύγιστο ορμάει,
στα πεδία των τίμιων μαχών,
με αρχηγούς Σαμαρινιώτη, τον Σαράφη, τον Άρη,
που είν' οι μάνες του Λαϊκού Στρατού.
....
Με καθοδήγηση λαμπρή του αρχηγού μας Βελουχιώτη,
ξεψυχάει ο αγκυλωτός του φασισμού.
Στη διάρκεια του Εμφυλίου, ο Μανώλης Χιώτης συνέθεσε το τραγούδι «Ένας λεβέντης έσβησε» για το θάνατο του Άρη Βελουχιώτη, μελοποιώντας στίχους του Νίκου Μάθεση σε συνεργασία με το Μιχάλη Γενίτσαρη. Η σύνθεση του 1945 ηχογραφήθηκε το 1980 από το Γιώργο Νταλάρα στα «Ρεμπέτικα της Κατοχής».[62]
Σημειώσεις
^ α: Την ημερομηνία αυτή αναφέρει ο Ριζοσπάστης, η επίσημη εφημερίδα του ΚΚΕ[63]. Ο Χαριτόπουλος όμως γράφει ότι εντάχθηκε το 1929, χωρίς να αναφέρει την πηγή που αλιεύει αυτή την πληροφορία[64]
^ β: Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες την ονομασία ΕΛΑΣ την επινόησε ο Κλάρας[65]
Παραπομπές
Άρης Βελουχιώτης: Ο λόγος της Λαμίας
Χαριτόπουλος (2003), σ. 39
Σαμπατακάκης (2004), σ. 6-7
Λαγδάς (1965), σ. 114-115, 124
Χανδρινός (2009), σ. 6
Λαγδάς (1965), σ. 261
Χαριτόπουλος (2003), σ. 40
nkir. «Ριζοσπάστης 9/9/1931». Efimeris.nlg.gr. Ανακτήθηκε στις 2014-03-02.
Χανδρινός (2009), σ. 8
Χανδρινός (2009), σ. 8-9
Χανδρινός (2009), σ. 10
Κουτσούκης (2004), σ. 13-14
Κουτσούκης (2004), σ. 14-15
Κουτσούκης (2004), σ. 15
Χαριτόπουλος (2003), σ. 41-42
Φαράκος (2004), σ. 34
Χαριτόπουλος (2003), σ. 42
Νεφελούδης (2007), σ. 172
Ρούσος (1976), σ. 63 & Χατζηπαναγιώτου (1976), σελ.628
Σαμπατακάκης (2004) σ. 8. Κουτσούκης (2004), σ. 16
Φλάισερ (1988), σ. 230
Φλάισερ (1988), σ. 230-231, Μαργαρίτης (2004), σ. 24
Φλάισερ (1988), σ. 228
Φλάισερ (1988), σ. 231
Χατζηπαναγιώτου (1976) σελ. 26
Χατζηπαναγιώτου (1976) σελ. 128
Χαριτόπουλος (2003) σελ. 187-190
Χαριτόπουλος (2003), σελ. 94-95
E.C.W. Myers (1975): "Η ελληνική περοπλοκή", σελ. 67-84
Δημήτρης Σακκάς (2011), σελ. 27-29
Ενα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε, Καθημερινή, 16/01/2011.
Δημήτριος Ψαρρός: η χαμένη ευκαιρία, Τα Νέα, 5/05/2007.
Χαριτόπουλος (2006), σελ. 554-560
Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα. Τα αιματηρά ίχνη της 117ης Μεραρχίας Καταδρομών στη Σερβία και την Ελλάδα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2004 σελ. 554
"1935-1945. Ένας απολογισμός" Π. Κανελλόπουλος (1982), σελ. 256
Άρης Βελουχιώτης: Ο λόγος της Λαμίας
Χαριτόπουλος (2003), σελ.611
Χαριτόπουλος (2003), Καραθάνος (1996), Λαγδάς (1965), Χατζηπαναγιώτου(1976), Mayers (1975), Woodhouse (1975)
Δημήτρης Καραθάνος (1996), σελ.14-17
Δημήτρης Καραθάνος (1996), σελ.96-98
Το γράμμα του Αρη προς την ΚΕ του ΚΚΕ 24/3/1945 για τη Συμφωνία της Βάρκιζας: Γρηγόρης Φαράκος, «Άρης Βελουχιώτης. Το χαμένο αρχείο – Άγνωστα Κείμενα», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σελ.400-404, και Ισκρα 31/12/2011
Σε άρθρο του Ριζοσπάστη που δημοσιεύθηκε στις 12 Ιουνίου του 1945 με τίτλο «Το ΚΚΕ καταγγέλει ανοιχτά τον Άρη Βελουχιώτη», αναφέρονται τα εξής:
«Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η Κεντρική Επιτροπή του Κ.Κ.Ε., αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήρθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοικτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια).
»Ο Βελουχιώτης και ύστερα από τη σύναψη της συμφωνίας της Βάρκιζας συνέχισε τη δράση του. Η δράση αυτή, που μονάχα την αντίδραση μπορούσε να εξυπηρετήσει, γιατί της έδινε όπλα για να χτυπά το Κ.Κ.Ε., να παραβιάζει τη συμφωνία της Βάρκιζας και να δικαιολογεί τα εγκλήματά της, δεν επιτρέπει πια καμιά καθυστέρηση για την ανοικτή καταγγελία του Άρη Βελουχιώτη. Όπως είναι γνωστό, ο Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) στον καιρό της δικτατορίας του Μεταξά είχε πιαστεί και είχε κάνει δήλωση μετάνοιας και αποκήρυξης του Κ.Κ.Ε.»«Το ΚΚΕ καταγγέλλει ανοιχτά τον Άρη Βελουχιώτη». Ριζοσπάστης. 12/06/45. Ανακτήθηκε στις 09/01/27.
Διονύσης Χαριτόπουλος: Άρης ο αρχηγός των ατάκτων
Δημοσίευμα του Ριζοσπάστη σχετικά με τον θάνατο του Άρη Βελουχιώτη: «Η προδοσία του Βελουχιώτη». Ριζοσπάστης. 45/06/16. Ανακτήθηκε στις 09/01/27.
Χαράλαμπος Γκούβας: H Iστορία του Νομού Πρέβεζας, έκδοση 2009
Ρίζος Μπόκοτας:"Κυνηγώντας τον Άρη", εκδόσεις Γλάρος,1984
Δημήτρης Καραθάνος (1996), σελ.141-146
Λευτέρης Αποστόλου:"Ο Άρης Βελουχιώτης όπως τον γνώρισα", εκδόσεις Φιλίστωρ, 2004
"Σάν σήμερα: Το τέλος του Αρη Βελουχιώτη", Το Βήμα, 15-06-2005
Τριανταφυλλίδης Κων., Το μυστικό του Άρη Βελουχιώτη, δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημ. Απογευματινή, 1955, και συνέντευξη Βαγγέλη Γκονέζου, όπως αναφέρονται στο Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, Β' έκδοση, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σελ. 726.
Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, Β' έκδοση, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σελ. 727.
Το Βήμα-18/6/2006 και Ρίζος Μπόκοτας ( δημοσιογράφος και μέλος του 118ου Τάγματος Εθνοφυλακής ): "Ποιος κρύβει το κεφάλι του Άρη;"
Ρίζος Μπόκοτας: «Κυνηγώντας τον Άρη», Εκδόσεις Γλάρος, 1984
Ρίζος Μπόκοτας: "Ποιος κρύβει το κεφάλι του Άρη;", εκδόσεις Φιλίστωρ, 1987
«Κολοβή» αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη από το ΚΚΕ, Ελευθεροτυπία, 9-10-2011.
««Για την πολιτική αποκατάσταση του Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα)»». Kke.gr. Ανακτήθηκε στις 2014-03-02.
Γ. Κοτζιούλας, "Όταν ήμουν με τον Άρη" σελ. 130,134
Το αντιστασιακό τραγούδι στην Αρκαδία και την Πελοπόννησο – (upatras.gr).
http://tvradio.ert.gr/details.asp?pid=3339366&chid=8
«Ο άγνωστος Ξένος | Άρθρα | Ελευθεροτυπία». Enet.gr. Ανακτήθηκε στις 2014-03-02.
«Του μικρού χωριού (Το τραγούδι του Άρη) - Μίκης Θεοδωράκης». Mikis-crete.gr. Ανακτήθηκε στις 2014-03-02.
rizospastis.gr. «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ : «Στόλισε» με τη δημιουργία του το λαϊκό τραγούδι». .rizospastis.gr. Ανακτήθηκε στις 2014-03-02.
Ριζοσπάστης 2/10/2011 Ανακτήθηκε στις 10/2/2014
Χαριτόπουλος (2003) σ. 40
Μπρούσαλης (2009), σ. 17. Χαριτόπουλος (2003), σ. 53-54
Βιβλιογραφία
Αποστόλου Λευτέρης (2004). Ο Άρης Βελουχιώτης όπως τον γνώρισα 1923-1944, εκδόσεις Φιλίστωρ, ISBN 960-369-077-5
Καραθάνος Δημήτρης (1996). Αντίο Καπετάνιε, εκδ. Φιλίστωρ
Κοτζιούλας Γεώργιος (1965). Όταν ήμουν με τον Άρη. Αναμνήσεις, εκδ. Θεμέλιο
Κουτσούκης Κλεομένης (2004). «Ο Άρης κατά τη μεταξική δικτατορία», περιοδικό Ε Ιστορικά, τεύχ. 230, σελ.12-19, εκδ. Ελευθεροτυπία
Λαγδάς Πάνος (1965). Άρης Βελουχιώτης, ο πρώτος του αγώνα, εκδ. Κυψέλη
Μπόκοτας Ρίζος (1984). Κυνηγώντας τον Άρη, Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα
Μπόκοτας Ρίζος (1987). Ποιος κρύβει το κεφάλι του Άρη; εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα
Μαργαρίτης Γεώργιος (2004). Ο Άρης Βελουχιώτης και ο ΕΛΑΣ, περιοδικό Ε Ιστορικά, τεύχ. 230, σελ. 20-29, εκδ. Ελευθεροτυπία
Μπρούσαλης Κάρολος (2009). Όταν ο Κλάρας έγινε Βελουχιώτης, περιοδικό Ιστορία του Έθνους, τεύχ. 5, σελ. 14-25, εκδ. εφημ. Έθνος
Νεφελούδης Βασίλης (2007). Ακτίνα Θ', Αναμνήσεις 1930-1940, Εκδόσεις της Εστίας , Αθήνα
Ρούσος Πέτρος (1976). Η Μεγάλη Πενταετία (1940-1945), Τόμος Α',Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα
Σακκάς Ν. Δημήτρης (2011). Το ανθρώπινο κτήνος στον καιρό του εμφυλίου με ιδιαίτερη αναφορά στην Ευρυτανία, Εκδόσεις Παρασκήνιο, Αθήνα
Σαμπατακάκης Θεόδωρος (2004). «Ποιός ήταν ο Θανάσης Κλάρας», περιοδικό Ε Ιστορικά, τεύχ. 230, σελ.6-10, εκδ. Ελευθεροτυπία
Φαράκος Γρηγόρης (2004). «ΚΚΕ και Βελουχιώτης», περιοδικό Ε Ιστορικά, τεύχ. 230, σελ.32-37, εκδ. Ελευθεροτυπία
Χανδρινός Ιάσονας (2009). «Ο ασυμβίβαστος Μιζέριας», περιοδικό Ιστορία του Έθνους, τεύχ. 5, σελ. 6-13, εκδ. εφημ. Έθνος
Χαριτόπουλος Διονύσης (2003). Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, ISBN 960-406-538-6
Χατζηπαναγιώτου Γιάννης (1976). Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη, εκδ. Δωρικός, Αθήνα
E.C.W. Myers (1975). Η ελληνική περιπλοκή, εκδ. Εξάντας, Αθήνα
Περαιτέρω μελέτη
Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, Εκδόσεις Αυλός, Αθήνα, 1979
Χαράλαμπος Κλάρας (Μπάμπης): Ο αδελφός μου ο Άρης Αθήνα, 1983
Α. Ζωγράφου: Άρης Βελουχιώτης και η αλήθεια για το Γοργοπόταμο, 1982
Ασημάκης Γκιούσας: Άρης Βελουχιώτης και το ματωμένο Κρίκελο, Αθήνα, 1972
Νίκος Κοταρίδης, Η ιστορία και η σύγκρουση στο Λόγο της Λαμίας του Άρη Βελουχιώτη, Τα Ιστορικά, τομ.12, τ/χ.23, (Δεκέμβριος 1995),σελ.381-406
Συλλογικό έργο,Νίκος Ζαχαριάδης, Άρης Βελουχιώτης, Νίκος Μπελογιάννης: βίοι παράλληλοι και... τεμνόμενοι, εκδ. Ελευθεροτυπία, Αθήνα, 2009
Συλλογικό έργο, Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση. Ένα επιστημονικό συμπόσιο, εκδ.Φιλίστωρ, Αθήνα, 1998
Ιώαννα Παπαθανασίου, Η λογική των συγκρούσεων στην ηγεσία του Κ.Κ.Ε 1945-1948. Από την ΄΄καταδίκη΄΄ του Άρη Βελουχιώτη στη άρνηση της κληρονομιάς του ΕΛΑΣ, Τα Ιστορικά, τ/χ.23 (1995),σελ.381-406
Σωτήρης Ριζάς, «Ο Άρης και η πολιτική του Κ.Κ.Ε.», στο: Συλλογικό: Η ίδρυση του Κ.Κ.Ε., Ε Ιστορικά, τ/χ.212, (20 Νοεμβρίου 2003), σελ.38-43
Συλλογικό: Άρης Βελουχιώτης, Ε Ιστορικά, τ/χ.230, (1 Απριλίου 2004)
Θανάσης Χατζής (1983). Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, εκδ. Δωρικός, Αθήνα
Dominique Eudes (1976). Οι Καπετάνιοι, εκδ. Εξάντας, Αθήνα
C.Μ. Woodhouse (1975). Το μήλο της έριδος, εκδ. Εξάντας, Αθήνα
Γιώργος Πλουμπίδης Άρης συμφωνικό ποίημα για βαρύτονο, χορωδία και ορχήστρα, 2011, Αθήνα
Εξωτερικές συνδέσεις
Οι φάκελοι του Αλέξη Παπαχελά για τον Άρη Βελουχιώτη
Οι δικοί μας Τσε (Αρχείο ντοκιμαντέρ της Δημόσιας Τηλεόρασης - πρώην Ε.Ρ.Τ.)
ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΧΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της Δημόσιας Τηλεόρασης - πρώην Ε.Ρ.Τ.)
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
