Αλκιβιάδης

.

Ο Αλκιβιάδης Κλεινίου Αθηναίος[1] (450 π.Χ. - 404 π.Χ.) ήταν εξέχων Αθηναίος πολιτικός, ρήτορας και στρατηγός. Ήταν το τελευταίο γνωστό μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στο δεύτερο μισό του Πελοποννησιακού πολέμου ως στρατηγικός σύμβουλος, στρατιωτικός και πολιτικός.

Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου ο Αλκιβιάδης άλλαξε τις πολιτικές του συμμαχίες αρκετές φορές. Στην πατρίδα του Αθήνα, υιοθέτησε στις αρχές της δεκαετίας του 410 π.Χ. μια επιθετική εξωτερική πολιτική και ήταν θερμός υποστηρικτής της εκστρατείας στη Σικελία, αλλά έφυγε στη Σπάρτη, όταν οι πολιτικοί του εχθροί τον κατηγόρησαν για ιεροσυλία. Στη Σπάρτη υπηρέτησε ως στρατηγικός σύμβουλος, προτείνοντας ή επιβλέποντας μεγάλες εκστρατείες κατά της Αθήνας. Και στη Σπάρτη ωστόσο ο Αλκιβιάδης απέκτησε ισχυρούς εχθρούς, οπότε και διέφυγε στην Περσία. Εκεί υπηρέτησε ως σύμβουλος του σατράπη Τισσαφέρνη, μέχρι να του ζητήσουν οι Αθηναίοι να επιστρέψει. Έτσι υπηρέτησε ως Αθηναίος στρατηγός για αρκετά χρόνια, αλλά οι εχθροί του κατάφεραν να τον εξορίσουν για δεύτερη φορά.

Η εκστρατεία στη Σικελία ήταν ιδέα του Αλκιβιάδη και κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι αν τη διοίκηση της εκστρατείας είχε αναλάβει ο Αλκιβιάδης και όχι ο Νικίας, η εκστρατεία δεν θα ήταν τόσο καταστροφική για τους Αθηναίους.[2] Στα χρόνια που υπηρέτησε την Σπάρτη, ο Αλκιβιάδης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καταστροφή της Αθήνας. Η κατάληψη της Δεκέλειας και οι εξεγέρσεις αρκετών στρατηγικών υποτελών πόλεων πραγματοποιήθηκαν είτε κατόπιν εισηγήσεώς του, είτε υπό τη διοίκηση του. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε μια σειρά αθηναϊκών νικών, που ανάγκασαν τη Σπάρτη να ζητήσει ειρήνη. Υιοθετούσε αντισυμβατικές τακτικές, καταλαμβάνοντας πόλεις συχνά μέσω προδοσίας ή διαπραγματεύσεων, παρά μέσω πολιορκίας.[3] Το πολιτικό και στρατιωτικό ταλέντο του Αλκιβιάδη αποδεικνυόταν χρήσιμο για όποιο κράτος του ήταν εκάστοτε πιστό, αλλά η τάση να κάνει ισχυρούς εχθρούς οδηγούσε στο να μην μπορεί να μείνει σε ένα μέρος για πολύ καιρό.
Παιδική ηλικία
Ζαν-Λεόν Ζερόμ (1824-1904): Ο Σωκράτης ψάχνει τον Αλκιβιάδη στο Σπίτι της Ασπασίας, 1861

Ο Αλκιβιάδης γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν γιος του Κλεινία και της Δεινομάχης. Η μητέρα του ήταν κόρη του Μεγακλή, απογόνου του Ευρυσάκη και του Αίαντα του Τελαμώνιου.[4] Ο Αλκιβιάδης ανήκε, από την πλευρά της μητέρας του, στην πανίσχυρη οικογένεια των Αλκμεωνιδών - ο ξακουστός Περικλής και ο αδερφός του Αρίφρων ήταν ξαδέρφια της Δεινομάχης, καθώς ο πατέρας της ήταν αδελφός της μητέρας τους.[5] Ο παππούς του, ονόματι Αλκιβιάδης, ήταν φίλος του Κλεισθένη, του διάσημου συνταγματικού αναμορφωτή των τελών του 6ου αιώνα π.Χ.[6] Μετά τον θάνατο του Κλεινία στη μάχη της Κορώνειας, ο Περικλής και ο Αρίφρων έγιναν οι κηδεμόνες του Αλκιβιάδη.[7] Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Αλκιβιάδης είχε αρκετούς διάσημους δασκάλους, συμπεριλαμβανομένου του Σωκράτη και ήταν καλά εξασκημένος στην τέχνη της ρητορικής.a[›] Ήταν γνωστός, ωστόσο, για τον απείθαρχο χαρακτήρα του, ο οποίος μνημονεύεται από αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς σε διάφορες περιπτώσεις.b[›]

Ο Αλκιβιάδης συμμετείχε στη μάχη της Ποτίδαιας το 432 π.Χ., όπου λέγεται ότι ο Σωκράτης του έσωσε τη ζωή[8] και ξανά στη μάχη του Δηλίου το 424 π.Χ.c[›] Ο Αλκιβιάδης είχε στενή σχέση με τον Σωκράτη, τον οποίο σεβόταν.[9][10] Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, «Η αγάπη του Σωκράτη, αν και είχε πολλούς και μεγάλους ανταγωνιστές, συνήθως υπερίσχυε για τον Αλκιβιάδη, καθώς τα λόγια εκείνου επηρέαζαν την ευγενική του φύση».[11],[12]

Ο Αλκιβιάδης παντρεύτηκε την Ιππαρέτη, κόρη του Ιππόνικου, ενός πλούσιου Αθηναίου. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο η Ιππαρέτη αγαπούσε τον άνδρα της, αλλά προσπάθησε να τον χωρίσει, επειδή συναναστρεφόταν με εταίρες. Έζησε μαζί του μέχρι το τέλος της ζωής του και γέννησε δύο παιδιά, μια κόρη και έναν γιο, τον Αλκιβιάδη.[13]
Πολιτική καριέρα μέχρι το 412 π.Χ
Άνοδος στο προσκήνιο

Ο Αλκιβιάδης για πρώτη φορά βρέθηκε στο προσκήνιο όταν άρχισε να υποστηρίζει τις επιθετικές κινήσεις των Αθηναίων μετά την υπογραφή της Ειρήνη του Νικία. Αυτή η συμφωνία, μια ανακωχή μεταξύ της Σπάρτης και της Αθήνας στα μέσα του Πελοποννησιακού Πολέμου, ήρθε μετά από 7 χρόνια πολέμου, στα οποία καμία πλευρά δεν πέτυχε αποφασιστικό πλεονέκτημα. Οι ιστορικοί Άρνολντ Γκομ και Ράφαελ Σίλι πιστεύουν, και ο Θουκυδίδης αναφέρει,[14] ότι ο Αλκιβιάδης ένιωσε προσβεβλημένος, όταν οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να διαπραγματευτούν την συνθήκη ειρήνης με τους Νικία και Λάχη, παραβλέποντας τον ίδιο λόγω της νεαρής του ηλικίας.[15][16]

Οι διαφωνίες ως προς την ερμηνεία της συνθήκης οδήγησαν τους Σπαρτιάτες στην αποστολή πρεσβευτών στην Αθήνα με πλήρεις εξουσίες για τη ρύθμιση όλων των εκκρεμών θεμάτων. Οι Αθηναίοι αρχικά υποδέχθηκαν θερμά τους πρεσβευτές, αλλά ο Αλκιβιάδης τους συνάντησε μυστικά πριν μιλήσουν στην Εκκλησία του Δήμου και τους είπε ότι η Συνέλευση της Εκκλησίας ήταν υπερφίαλη και υπέρμετρα φιλόδοξη.[17] Τους πρότεινε να αποκηρύξουν τη διπλωματική τους εξουσία να εκπροσωπούν τη Σπάρτη, και αντ' αυτού να του επιτρέψουν να τους βοηθήσει μέσω της επιρροής του στην αθηναϊκή πολιτική.[18] Οι εκπρόσωποι δέχθηκαν και, εντυπωσιασμένοι με τον Αλκιβιάδη, αποξενώθηκαν από τον Νικία, ο οποίος ήθελε να υπογράψει συμφωνία με τους Σπαρτιάτες.[17] Την επόμενη μέρα, κατά τη διάρκεια της Συνέλευσης, ο Αλκιβιάδης τους ρώτησε για την εξουσία που τους έδωσε η Σπάρτη για να διαπραγματευτούν κι εκείνοι απάντησαν, όπως είχαν συμφωνήσει, ότι ήρθαν χωρίς απόλυτη και ανεξάρτητη εξουσία. Αυτό ήταν σε άμεση αντίθεση με ότι είχαν πει την προηγούμενη μέρα και ο Αλκιβιάδης άδραξε αυτή την ευκαιρία για να καταγγείλει τον χαρακτήρα τους, να εκφράσει την καχυποψία του για τους στόχους τους και να καταστρέψει την αξιοπιστία τους. Αυτό το τέχνασμα αύξησε την επιρροή του Αλκιβιάδη, ενώ οδήγησε σε αμηχανία τον Νικία. Ο Αλκιβιάδης έγινε αργότερα στρατηγός, για να ενορχηστρώσει τη δημιουργία μιας συμμαχίας μεταξύ του Άργους, της Μαντίνειας, της Ήλιδας και άλλων πόλεων της Πελοποννήσου, απειλώντας τη σπαρτιατική ηγεμονία σε αυτή την περιοχή. Σύμφωνα με τον Γκομ, «ήταν ένα μεγαλοπρεπές σχέδιο για έναν Αθηναίο στρατηγό να τεθεί επικεφαλής ενός πελοποννησιακού στρατού και να εισβάλλει στην Πελοπόννησο γελοιοποιώντας την Σπάρτη, ενόσω η φήμη της βρισκόταν στο χαμηλότερο σημείο της».[19] Αυτή η συμμαχία, ωστόσο, ηττήθηκε στη μάχη της Μαντινείας.[20]

Τα έτη 416-415 π.Χ. ξέσπασε διαμάχη μεταξύ του Υπέρβολου από τη μία πλευρά και του Νικία και του Αλκιβιάδη από την άλλη. Ο Υπέρβολος προσπάθησε να εξοστρακίσει κάποιον από τους δύο, αλλά ο Νικίας και ο Αλκιβιάδης ένωσαν την επιρροή τους και κατάφεραν να πείσουν τους Αθηναίους να εξορίσουν τον Υπέρβολο.[21] Αυτό το περιστατικό αποκάλυψε ότι ο Νικίας και ο Αλκιβιάδης επηρέαζαν ένα προσωπικό κοινό, του οποίου η ψήφος υπαγορεύονταν από τη βούληση των δύο ηγετών.[16]

Ο Αλκιβιάδης δεν ήταν μεταξύ των στρατηγών που ενεπλάκησαν στην κατάληψη της Μήλου το 416-415 π.Χ., αλλά ο Πλούταρχος τον περιγράφει ως υποστηρικτή του διατάγματος για τον θάνατο των ανδρών της Μήλου και την υποδούλωση των γυναικών και των παιδιών.[22] Ο ρήτορας Ανδοκίδης ισχυρίζεται ότι ο Αλκιβιάδης απέκτησε ένα παιδί με μία από αυτές τις υποδουλωμένες γυναίκες.[23]
Εκστρατεία στη Σικελία
Κύριο λήμμα: Εκστρατεία στη Σικελία

Το 415 π.Χ. πρέσβεις από την πόλη της Σεγέστας (ελλ. Εγέστα) έφθασαν στην Αθήνα για να ζητήσουν στήριξη στον πόλεμο τους κατά του Σελινούντα. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για την επιχείρηση, ο Νικίας ήταν αντίθετος με την αθηναϊκή παρέμβαση, εξηγώντας ότι η εκστρατεία μπορεί να κοστίσει ακριβά και στηλίτευσε τον χαρακτήρα και τα κίνητρα του Αλκιβιάδη, ο οποίος ήταν υπέρ της επιχείρησης. Από την άλλη πλευρά, ο Αλκιβιάδης ισχυρίστηκε ότι μια εκστρατεία σε αυτή την περιοχή θα έφερνε πλούτη στην πόλη και θα επέκτεινε την αυτοκρατορία της, όπως έγινε στους Ελληνο-Περσικούς Πολέμους. Στην ομιλία του ο Αλκιβιάδης προέβλεψε (υπεραισιόδοξα, σύμφωνα με τους ιστορικούς) ότι οι Αθηναίοι θα αποκτήσουν συμμάχους σε αυτή την περιοχή και θα επιβάλλουν την κυριαρχία τους στις Συρακούσες, την πιο ισχυρή πόλη της Σικελίας.[24] Παρά τον ενθουσιασμό του Αλκιβιάδη για αυτή την εκστρατεία, ο Νικίας ανέλαβε τη διοίκηση της εκστρατείας, καθώς είχε σχέδιο για την ασφαλή κατάληψη της Σικελίας.[25] Κατόπιν εισήγησής του, το μέγεθος του στόλου αυξήθηκε από 60 πλοία[26] σε «140 τριήρεις, 5.100 άνδρες, και περίπου 1.300 τοξότες και ελαφρά οπλισμένους άνδρες».[27] Ο φιλόσοφος Λέο Στράους υπογραμμίζει ότι η εκστρατεία της Σικελίας ξεπέρασε κάθε επιχείρηση του Περικλή. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η πρόθεση του Νικία ήταν να σοκάρει την συνέλευση με τους υψηλούς υπολογισμούς δυνάμεων που απαιτούσε, αλλά αντί να αποθαρρύνει τους συμπολίτες του, τους έκανε πιο πρόθυμους να επιχειρήσουν την εκστρατεία.[28] Παρά την δυσαρέσκεια του, ο Νικίας χρίσθηκε αρχηγός της εκστρατείας από κοινού με τον Αλκιβιάδη και τον Λάμαχο.[29]

Μια νύχτα, κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών για την εκστρατεία, πλήθος προτομών του Ερμή βεβηλώθηκαν σε όλη την Αθήνα. Αυτό ήταν θρησκευτικό σκάνδαλο και θεωρήθηκε ως κακός οιωνός για την εκστρατεία. Ο Πλούταρχος εξηγεί ότι ο Ανδροκλής, ένας πολιτικός ηγέτης, χρησιμοποίησε ψευδομάρτυρες, οι οποίοι κατηγόρησαν τον Αλκιβιάδη και τους φίλους του ότι ακρωτηρίασαν τα αγάλματα, παρωδώντας παράλληλα και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Αργότερα οι εχθροί του, ιδιαίτερα λόγω του Ανδροκλή και του Θεσσαλού (γιου του Κίμωνα), στρατολόγησαν ρήτορες για να υποστηρίξουν ότι ο Αλκιβιάδης πρέπει να σαλπάρει όπως ήταν σχεδιασμένο και να δικαστεί μετά την επιστροφή του. Ο Αλκιβιάδης ήταν καχύποπτος για τις προθέσεις τους και ζήτησε να του επιτραπεί να δικαστεί αμέσως, παρά τον κίνδυνο θανάτωσής του, για να καθαρίσει το όνομα του.[30] Αυτό το αίτημα απορρίφθηκε και ο στόλος σάλπαρε λίγο αργότερα, με άλυτες εκκρεμότητες.[31]
Οι άνδρες δεν έχουν προμήθειες για να αποκρούσουν μια επίθεση ανώτερου αντιπάλου, αλλά συχνά πλήττονται από το πρώτο χτύπημα. Και δεν μπορούμε να καθορίσουμε το ακριβές σημείο όπου πρέπει να σταματήσει η αυτοκρατορία μας - έχουμε καταλάβει μια θέση, η οποία δεν πρέπει να μας ικανοποιεί αλλά πρέπει να σταματήσουμε, γιατί αν δεν κυβερνήσουμε τους άλλους, τότε είμαστε σε κίνδυνο υποταγής. Επίσης δεν μπορείτε να παραμείνετε αδρανείς όπως οι άλλοι και πρέπει να ετοιμαστείτε να αλλάξετε τις συνήθειες σας, έτσι ώστε να μοιάζουν με αυτές του εχθρού.

Ρητορική του Αλκιβιάδη πριν την εκστρατεία της Σικελίας, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, (VI, 18])d[›] - Θουκυδίδης [1].

Όσο ο Αλκιβιάδης περίμενε, η απουσία του ενθάρρυνε τους εχθρούς του κι εκείνοι άρχισαν να τον κατηγορούν για άλλες ιερόσυλες πράξεις και σχόλια και μάλιστα ισχυρίστηκαν ότι αυτές οι πράξεις σχετίζονταν με συνωμοσία κατά της δημοκρατίας.[32] Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, οι Αθηναίοι πάντα δέχονταν κάτι με φόβο και καχυποψία.[33] Όταν ο στόλος έφθασε στην Κατάνη, βρήκαν την ιερή τριήρη Σαλαμινία να περιμένει να φέρει πίσω στην Αθήνα για δίκη τον Αλκιβιάδη και τους υπόλοιπους κατηγορούμενους για τον ακρωτηριασμό των Ερμών και τη βεβήλωση των Ελευσινίων Μυστηρίων.[33] Ο Αλκιβιάδης είπε στους κήρυκες ότι θα επιστρέψει στην Αθήνα με το πλοίο του, αλλά στους Θούριους απέδρασε με το πλήρωμα του - στην Αθήνα δικάστηκε ερήμην και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η περιουσία του κατασχέθηκε και οι Αθηναίοι υποσχέθηκαν ένα τάλαντο σε αυτόν που θα κατάφερνε να σκοτώσει τους κατηγορούμενους.[34] Εν τω μεταξύ η αθηναϊκή δύναμη στη Σικελία, μετά από νίκες στην αρχή, κινήθηκε κατά της Μεσσήνης, όπου οι Στρατηγοί περίμεναν τους μυστικούς τους συμμάχους για να οδηγήσουν τους πολίτες σε προδοσία. Ο Αλκιβιάδης, ωστόσο, φοβούμενος ότι θα τεθεί εκτός νόμου, έδωσε πληροφορίες σε φίλους των Συρακουσίων στη Μεσσήνη, οι οποίοι κατάφεραν να αποτρέψουν την είσοδο των Αθηναίων.[35] Με τον θάνατο του Λάμαχου σε μια μάχη λίγο αργότερα, τη διοίκηση ανέλαβε ο Νικίας, τον οποίο οι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ανεπαρκή στρατιωτικό αρχηγό.[2]

Αποστασία στη Σπάρτη

Μετά την εξαφάνιση του από τους Θούριους, ο Αλκιβιάδης γρήγορα ήρθε σε επαφή με τους Σπαρτιάτες, «αφού υποσχέθηκε ότι θα τους βοηθούσε με περισσότερη θέρμη από ότι έκανε πριν ως εχθρός τους» αν του πρόσφεραν άσυλο.[36] Οι Σπαρτιάτες δέχθηκαν την προσφορά του. Στη συζήτηση που ξέσπασε στη Σπάρτη για το αν έπρεπε να στείλουν δύναμη για να βοηθήσουν τις Συρακούσες, ο Αλκιβιάδης μίλησε και κατέδειξε τους κινδύνους της αθηναϊκής φιλοδοξίας στους Σπαρτιάτες έφορους, πληροφορώντας τους ότι οι Αθηναίοι ήλπιζαν να καταλάβουν τη Σικελία, την Ιταλία, ακόμα και την Καρχηδόνα.[37] Ο ιστορικός Ντόναλντ Κέηγκαν πιστεύει ότι ο Αλκιβιάδης υπερέβαλε στα σχέδια των Αθηναίων για να πείσει τους Σπαρτιάτες ότι μπορούσαν να επωφεληθούν από τη βοήθεια του. Ο Κέηγκαν επιβεβαιώνει ότι ο Αλκιβιάδης δεν είχε αποκτήσει ακόμα τη «θρυλική» φήμη του και οι Σπαρτιάτες τον είδαν ως «νικημένο και κυνηγημένο άνθρωπο», οι πολιτικές του οποίου «παράγουν στρατιωτικές αποτυχίες» και φέρνουν «μη αποφασιστικό αποτέλεσμα». Αν είμαστε ακριβείς, αυτή η εκτίμηση υπογραμμίζει ένα από τα μεγαλύτερα ταλέντα του Αλκιβιάδη, την άκρως πειστική ρητορική του.[38] Μετά την απομάκρυνση της απειλής, ο Αλκιβιάδης συμβούλευσε τους Σπαρτιάτες να στείλουν στρατό και -το πιο σημαντικό- έναν Σπαρτιάτη διοικητή για να ασκεί πειθαρχία και να βοηθά τους Συρακούσιους.[37]
Η παράταξή μας ήταν αυτή των ακεραίων ανθρώπων, το δόγμα μας ήταν να συμβάλλουμε στην διατήρηση της μορφής διακυβέρνησης, υπό την οποία η πόλη απήλαυσε τη μέγιστη δυνατή μεγαλοπρέπεια και ελευθερία και την οποία βρήκαμε να υφίσταται. Όσο για τη δημοκρατία, οι λογικοί μεταξύ μας ήξεραν τι ήταν, κι εγώ πιθανώς εξίσου καλά με όλους, καθώς είχα τους περισσότερους λόγους για να παραπονιέμαι για αυτήν - αλλά δεν υπάρχει κάτι καινούριο να ειπωθεί για έναν εκ των πραγμάτων παραλογισμό - στο μεταξύ δεν θεωρούμε ασφαλές να την τροποποιήσουμε υπό την πίεση της έχθρας σας.

Ομιλία του Αλκιβιάδη στους Σπαρτιάτες όπως αναφέρεται από τον Θουκυδίδη, (VI, 89])d[›]; Θουκυδίδης [2].

Ο Αλκιβιάδης υπηρέτησε ως στρατιωτικός σύμβουλος στη Σπάρτη και βοήθησε τη Σπάρτη να κερδίσει αρκετές σημαντικές μάχες. Τους συμβούλευσε να χτίσουν ένα μόνιμο φρούριο στη Δεκέλεια, 10 μίλια (16 χιλιόμετρα) από την Αθήνα και με οπτική επαφή προς την πόλη.[39] Κάνοντας το αυτό, οι Σπαρτιάτες έκοψαν τους Αθηναίους από τα σπίτια τους, τις καλλιέργειες τους και τα ορυχεία αργυρού, που είχαν στο Σούνιο.[38] Αυτό ήταν μέρος του σχεδίου του Αλκιβιάδη για να ξαναρχίσει τον πόλεμο με την Αθήνα στην Αττική. Αυτή η κίνηση ήταν καταστροφική για την Αθήνα και ανάγκασε τους Αθηναίους να μείνουν στα μεγάλα τους τείχη για ένα χρόνο, λαμβάνοντας εφόδια από θαλάσσιους δρόμους. Βλέποντας την Αθήνα πολιορκημένη σε δεύτερο μέτωπο, μέλη της Δηλιακής Συμμαχίας άρχισαν να σκέφτονται εξέγερση. Ως επακόλουθο της καταστροφικής ήττας των Αθηναίων στη Σικελία, ο Αλκιβιάδης σάλπαρε στην Ιωνία με σπαρτιατικό στόλο και κατάφερε να πείσει τις ιωνικές πόλεις να αρχίσουν εξέγερση.[40][41] Παρά τις πολύτιμες συμβουλές που έδωσε στους Σπαρτιάτες, ο Αλκιβιάδης απώλεσε την εύνοια της σπαρτιατικής κυβέρνησης, με αρχηγό τον Άγη Β'.[42] Ο Λεωτυχίδας, γιος του Άγη και της Τιμαίας που γεννήθηκε μετά από αυτό, πιστεύεται ότι ήταν γιος του Αλκιβιάδη.[43][44] Η επιρροή του Αλκιβιάδη μειώθηκε περαιτέρω μετά την αποχώρηση του Ένδιου, ενός εφόρου, με τον οποίο είχε καλές σχέσεις.[45] Σύμφωνα με ισχυρισμούς, ο Αστύοχος, ένας Σπαρτιάτης Ναύαρχος, διέταξε τον θάνατο του, αλλά ο Αλκιβιάδης το έμαθε και αποστάτησε στον Πέρση σατράπη Τισσαφέρνη, ο οποίος υποστήριξε οικονομικά τις πελοποννησιακές δυνάμεις το 412 π.Χ.[46]
Στη Μικρά Ασία
Ζαν-Μπατίστ Ρενιώ (1754-1829): Ο Σωκράτης αποσπά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά της αισθησιακής απόλαυσης, 1791

Με την άφιξη του στην περσική αυλή, ο Αλκιβιάδης κέρδισε την εμπιστοσύνη του πανίσχυρου σατράπη και έκανε αρκετές πολιτικές προτάσεις, οι οποίες έτυχαν καλής υποδοχής. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Αλκιβιάδης αμέσως άρχισε να κάνει ότι μπορούσε, συμπράττοντας με τον Τισσαφέρνη ώστε να πλήξει την πελοποννησιακή υπόθεση. Προέτρεψε τον σατράπη να μειώσει τις πληρωμές που έκανε στον πελοποννησιακό στόλο, τις οποίες παρείχε πλέον σε άτακτα διαστήματα και να αρχίσει την παράτυπη παράδοση τους.[46] Μετά, ο Αλκιβιάδης συμβούλευσε τον Τισσαφέρνη να δωροδοκήσει τους στρατηγούς των πόλεων για να κερδίσει πολύτιμες πληροφορίες για τις δραστηριότητες τους. Τέλος, και πιο σημαντικό, συμβούλευσε τον Τισσαφέρνη να μη βιαστεί να οδηγήσει τον περσικό στόλο σε σύγκρουση, καθώς όσο περισσότερο κρατούσε ο πόλεμος, τόσο πιο εξαντλημένες θα ήταν οι εμπόλεμες παρατάξεις. Αυτό θα επέτρεπε στους Πέρσες να κατακτήσουν πιο εύκολα την περιοχή μετά την μάχη. Ο Αλκιβιάδης προσπάθησε να πείσει τον σατράπη ότι ήταν προς συμφέρον της Περσίας να εξαντλήσει αρχικά την Αθήνα και τη Σπάρτη, «και αφού ψαλιδίσει τη δύναμη των Αθηναίων, να μπορέσει άμεσα να απαλλάξει τη χώρα από τους Πελοποννήσιους».[47] Αν και οι Πέρσες επωφελήθηκαν από τις συμβουλές του Αλκιβιάδη, αυτό είχε ένα σκοπό: ο Θουκυδίδης μας λέει ότι ο αληθινός στόχος ήταν να χρησιμοποιήσει την υποτιθέμενη επιρροή του προς τους Πέρσες για να πραγματοποιηθεί η αποκατάσταση του στην Αθήνα.[48]
Ανάκληση στην Αθήνα
Διαπραγματεύσεις με τους Αθηναίους ολιγαρχικούς

Ο Αλκιβιάδης φαίνεται να κατάλαβε ότι η «ριζοσπαστική δημοκρατία» δεν θα συμφωνούσε ποτέ με την ανάκληση του στην Αθήνα.[49] Ως εκ τούτου, αντάλασσε μηνύματα με τους Αθηναίους διοικητές στη Σάμο και πρότεινε, αν μπορούσαν να εγκαθίδρυαν μια ολιγαρχία φιλική σε αυτόν, θα μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να φέρει μαζί του περσικά χρήματα και πιθανώς και ένα περσικό στόλο από 147 τριήρεις.[50] Ο Αλκιβιάδης προσπάθησε να κερδίσει τους στρατιωτικούς με τη μεγαλύτερη επιρροή και τα κατάφερε προτείνοντας τους ένα τριπλό σχέδιο: το αθηναϊκό σύνταγμα έπρεπε να αλλάξει, η ανάκληση του Αλκιβιάδη έπρεπε να ψηφιστεί και ο Αλκιβιάδης έπρεπε να πείσει τον Τισσαφέρνη και τον Βασιλιά της Περσίας να λάβουν το μέρος της Αθήνας. Οι περισσότεροι διοικητές του αθηναϊκού στόλου δέχθηκαν αυτό το σχέδιο και καλωσόρισαν την προοπτική ενός στενότερου συντάγματος, το οποίο θα τους επέτρεπε να έχουν μεγαλύτερο μερίδιο στον καθορισμό της πολιτικής. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, μόνο ένας Αθηναίος Στρατηγός στη Σάμο, ο Φρύνιχος, ήταν αντίθετος με το σχέδιο και ισχυρίστηκε ότι ο Αλκιβιάδης νοιαζόταν όχι για την προτεινόμενη ολιγαρχία αλλά για την παραδοσιακή δημοκρατία.[51] Η εμπλοκή σε αυτή την ιστορία ενός άλλου στρατηγού, του Θρασύβουλου, παραμένει ασαφής.e[›]

Αυτοί οι διοικητές του Αθηναϊκού στόλου σχημάτισαν μια ομάδα συνωμοτών, αλλά συνάντησαν την αντίθεση των περισσότερων στρατιωτών και ναυτών, οι οποίοι ηρέμησαν με «την προοπτική της αμοιβής από τον βασιλιά».[52] Τα μέλη της ομάδας ετοιμάστηκαν να στείλουν τον Πίσανδρο, ένα από τα μέλη, ως πρεσβευτή στην Αθήνα για να διαπραγματευτεί για την ανάκληση του Αλκιβιάδη και την κατάργηση της δημοκρατίας στην πόλη, για να κάνει τον Τισσαφέρνη φίλο των Αθηναίων.[53]

Ο Φρύνιχος, φοβούμενος ότι αν ο Αλκιβιάδης αποκατασταθεί, θα τον εκδικηθεί για την αντιπολίτευση του, έστειλε ένα μυστικό γράμμα στον Σπαρτιάτη ναύαρχο, Αστύοχο, για να του πει ότι ο Αλκιβιάδης χάλασε τη συμφωνία τους με το να κάνει τον Τισσαφέρνη φίλο των Αθηναίων, ενώ στο γράμμα αποκάλυπτε εν τάχει την υπόλοιπη δολοπλοκία. Ο Αστύοχος πήγε να συναντήσει τον Αλκιβιάδη και τον Τισσαφέρνη στη Μαγνήσια και τους έδειξε το γράμμα του Φρύνιχου. Ο Αλκιβιάδης απάντησε, στέλνοντας σε διοικητές στη Σάμο ένα γράμμα κατά του Φρύνιχου, αναφέροντας τι έχει κάνει και ζητώντας τον θάνατο του.[54] Ο Φρύνιχος, σε απόγνωση, έστειλε ακόμα ένα γράμμα στον Αστύοχο, προτείνοντας του να καταστρέψει τον αθηναϊκό στόλο στη Σάμο. Αυτό το γράμμα έπεσε στα χέρια του Αλκιβιάδη, ο οποίος ειδοποίησε τους διοικητές στη Σάμο, ότι προδόθηκαν από τον Φρύνιχο. Ο Αλκιβιάδης δεν κατάφερε να πετύχει κάτι, καθώς ο Φρύνιχος ειδοποίησε, πριν αρχίσουν οι συγκρούσεις, ότι έλαβε πληροφορίες για ένα εχθρικό σχέδιο να επιτεθεί στο στρατόπεδο και ότι πρέπει να φύγουν από τη Σάμο όσο πιο γρήγορα μπορούσαν.[55]

Παρά τα γεγονότα αυτά, ο Πίσανδρος και οι άλλοι απεσταλμένοι των συνωμοτών έφθασαν στην Αθήνα και μίλησαν μπροστά στους Αθηναίους πολίτες. Ο Πίσανδρος κέρδισε την συζήτηση, βάζοντας τον Αλκιβιάδη και τις υποσχέσεις του στο κέντρο. Η Εκκλησία καθαίρεσε τον Φρύνιχο και εξέλεξε τον Πίσανδρο και 10 άλλους για να διαπραγματευτούν με τον Τισσαφέρνη και τον Αλκιβιάδη.[56]

Σε αυτό το σημείο, το καθεστώς του Αλκιβιάδη αντιμετώπισε ένα σοβαρό εμπόδιο. Ο Τισσαφέρνης δεν θα υπέγραφε συμφωνία με όρους, περιμένοντας να ακολουθήσουν την πολιτική του και την ουδετερότητα του.[57] Όπως αναφέρει ο Κέηγκαν, ο Τισσαφέρνης ήταν συνετός ηγέτης και είχε αναγνωρίσει τα πλεονεκτήματα της κάθε πλευράς χωρίς άμεση περσική συμμετοχή.[58] Ο Αλκιβιάδης το συνειδητοποίησε και παρουσιάζοντας στους Αθηναίους πιο σκληρά αιτήματα στο όνομα του Τισσαφέρνη, προσπάθησε να τους πείσει ότι έπεισε τον Τισσαφέρνη να τους υποστηρίξει, αλλά ότι αυτό δεν ήταν αρκετό. Αν και οι απεσταλμένοι θύμωσαν με το θράσος των περσικών απαιτήσεων, είχαν την εντύπωση ότι ο Αλκιβιάδης μπορεί να πετύχει μια συμφωνία με τους Πέρσες.[59] Αυτό το φιάσκο στην αυλή του Τισσαφέρνη, ωστόσο, έβαλε ένα τέλος στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των συνωμοτών και του Αλκιβιάδη.[57] Η ομάδα ήταν πεπεισμένη ότι ο Αλκιβιάδης δεν μπορούσε να προωθήσει τη θέση του στις διαπραγματεύσεις, χωρίς να απαιτήσει υπερβολικά υψηλές παραχωρήσεις από αυτούς και κατά συνέπεια εγκατέλειψαν τα σχέδια τους για την αποκατάστασή του στην Αθήνα.[59]
Αποκατάσταση ως Αθηναίος Στρατηγός
Κύριο λήμμα: Αθηναϊκό πραξικόπημα του 411 π.Χ.

Παρά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων, οι συνωμότες κατάφεραν να καταργήσουν τη δημοκρατία και επέβαλαν την ολιγαρχική κυβέρνηση των 400, ηγέτες των οποίων ήταν ο Φρύνιχος και ο Πίσανδρος. Στη Σάμο, ωστόσο, ένα παρόμοιο πραξικόπημα που υποκινήθηκε από τους συνωμότες δεν είχε ομαλή πορεία. Οι Σάμιοι δημοκράτες έμαθαν για τη συνωμοσία και ειδοποίησαν τέσσερις επιφανείς Αθηναίους - τους στρατηγούς Λέοντα και Διομέδοντα, τον τριήραρχο Θρασύβουλο, και τον Θράσυλλο, ο οποίος τότε ήταν οπλίτης. Με την υποστήριξη αυτών των ανδρών και των Αθηναίων στρατιωτών γενικά, οι Σάμιοι δημοκράτες κατάφεραν να νικήσουν τους 300 Σάμιους ολιγαρχικούς, οι οποίοι προσπάθησαν να υφαρπάξουν την εξουσία.[60] Αργότερα, τα αθηναϊκά σώματα στη Σάμο σχημάτισαν πολιτική συνέλευση, καθαίρεσαν τους στρατηγούς τους και εξέλεξαν νέους, συμπεριλαμβανομένου του Θρασύβουλου και του Θράσυλλου. Ο στρατός, διευκρινίζοντας ότι δεν αποστάτησε από την πόλη, αλλά ότι η πόλη αποστάτησε από αυτόν, αποφάσισε να στηρήξει την δημοκρατία, καθώς συνέχιζαν τον πόλεμο απέναντι στη Σπάρτη.[61]

Μετά από καιρό, ο Θρασύβουλος έπεισε τα αθηναϊκά σώματα να ψηφίσουν την ανάκληση του Αλκιβιάδη, μια πολιτική που υποστήριξε πριν το πραξικόπημα. Τότε έπλευσε να ξαναβρεί τον Αλκιβιάδη και να επιστρέψει μαζί του στη Σάμο. Ο στόχος αυτής της πολιτικής ήταν να κερδίσει την περσική υποστήριξη, καθώς συνέχιζαν να πιστεύουν ότι ο Αλκιβιάδης είχε μεγάλη επιρροή στον Τισσαφέρνη.[62] Ο Πλούταρχος ισχυρίζεται ότι ένας στρατός στάλθηκε για τον Αλκιβιάδη, ώστε να χρησιμοποιήσει τη βοήθεια του για να μετακινήσει τους τυράννους στην Αθήνα.[63] Ο Κέηγκαν θεωρεί ότι αυτή η αποκατάσταση ήταν απογοητευτική για τον Αλκιβιάδη, ο οποίος ήθελε να επιστρέψει δοξασμένος στην Αθήνα, αλλά βρήκε τον εαυτό του να αποκαθίσταται στον ανυπότακτο στόλο, όπου του χορηγήθηκε η ασυλία από ποινική δίωξη «που θα τον προστάτευε προς το παρόν, αλλά δεν υπολογιζόταν να γίνει και στο μέλλον» - επιπλέον, η ανάκληση, με την οποία ο Αλκιβιάδης ήθελε να επαναφέρει το γόητρο του και την επιρροή του, επιτεύχθηκε χάρη στην αιγίδα του Θρασύβουλου.[64]

Στην πρώτη του ομιλία μπροστά στα συγκεντρωμένα στρατεύματα, ο Αλκιβιάδης παραπονέθηκε πικρά για της συνθήκες εξορίας του, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας μιλούσε για την επιρροή του στον Τισσαφέρνη. Το κύριο κίνητρο της ομιλίας του ήταν να κάνει τους ολιγαρχικούς στην Αθήνα να τον φοβούνται και να αυξήσει την πίστωση του με τον στρατό στη Σάμο. Μετά την ομιλία του, τα σώματα τον εξέλεξαν αμέσως Στρατηγό μαζί με τον Θρασύβουλο και άλλους. Στην πραγματικότητα, τους ξεσήκωσε τόσο πολύ που πρότειναν να σαλπάρουν για τον Πειραιά και να επιτεθούν στους ολιγαρχικούς στην Αθήνα.[65] Ο Αλκιβιάδης, μαζί με τον Θρασύβουλο, ηρέμησαν τους ανθρώπους και τους έδειξαν την τρέλα αυτής της πρότασης, η οποία θα πυροδοτούσε εμφύλιο πόλεμο και θα οδηγούσε στην ήττα της Αθήνας.[63] Λίγο αργότερα, μετά την αποκατάσταση του Αλκιβιάδη ως Αθηναίου στρατηγού, οι 400 ανατράπηκαν και αντικαταστάθηκαν με μια ευρύτερη ολιγαρχία, η οποία άνοιξε τον δρόμο για τη δημοκρατία.[66]

Επί του παρόντος, ο Αλκιβιάδης έπλευσε για το παλάτι του Τισσαφέρνη με ένα μικρό στόλο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο υποτιθέμενος στόχος αυτής της αποστολής ήταν να σταματήσει τον περσικό στόλο από να στείλει βοήθεια στους Πελοποννήσιους.[63] Ο Θουκυδίδης συμφωνεί με τον Πλούταρχο ότι ο περσικός στόλος ήταν στον Άσπενδο και ότι ο Αλκιβιάδης είπε στα σώματα ότι θα φέρει τον στόλο με το μέρος του ή θα τον αποτρέψει να συμμετέχει γενικά, αλλά ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ο πραγματικός λόγος ήταν να παρακάμψουν τη νέα θέση στον Τισσαφέρνη και να αποκτήσουν κάποια πραγματική επιρροή πάνω του.[65] Σύμφωνα με τον ιστορικό, ο Αλκιβιάδης ήξερε ότι ο Τισσαφέρνης δεν σχεδίαζε να συμμετέχει ο στόλος στη σύγκρουση.[67]
Ναυμαχίες της Αβύδου και της Κυζίκου

Για περισσότερες πληροφορίες σε αυτό το θέμα, δείτε Ναυμαχία της Αβύδου και Ναυμαχία της Κυζίκου

Η αθηναϊκή στρατηγική στην Κύζικο. Αριστερά: Το σώμα του Αλκιβιάδη (μπλε) δελεάζει τον σπαρτιατικό στόλο (μαύρο) στη θάλασσα. Δεξιά: Ο Θρασύβουλος και ο Θηραμένης οδηγούν τις μοίρες τους πίσω από τους Σπαρτιάτες για να κόψουν τον δρόμο υποχώρησης τους από την Κύζικο, καθώς ο Αλκιβιάδης στρέφεται να αντιμετωπίσει τους Σπαρτιάτες

Ο Αλκιβιάδης ανακλήθηκε από το «ενδιάμεσο καθεστώς» των 500 που διαδέχθηκε τους 400 το 411 π.Χ., αλλά είναι πιθανό ότι ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην πόλη το 407 π.Χ.[68] Ο Πλούταρχος μας λέει ότι, αν και η ανάκληση του είχε περάσει από πρόταση του Κριτία, ενός πολιτικού συμμάχου του, ο Αλκιβιάδης αποφάσισε να επιστρέψει με δόξα.[69] Καθώς αυτό αποτελούσε τον στόχο του, και πάλι οδήγησε σε ένα τέλος, και αυτό το τέλος είχε αποφευχθεί κατά την επιστροφή του στην Αθήνα.

Το επόμενο σημαντικό μέρος στο οποίο έπαιξε ρόλο στον πόλεμο ήταν στη ναυμαχία της Αβύδου. Ο Αλκιβιάδης έμεινε πίσω στη Σάμο με μια μικρή δύναμη, καθώς οι Θρασύβουλος και Θράσυλλος οδήγησαν το μεγαλύτερο μέρος του στόλου στον Ελλήσποντο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο Αλκιβιάδης κατάφερε να λάβει ένα μεγάλο ποσό από την Καρία και άλλες γειτονικές περιοχές, με το οποίο μπορούσε να πληρώσει τους κωπηλάτες και να κερδίσει την εύνοια τους.[70] Μετά τη νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία στο Κυνός Σήμα και οι δύο στόλοι κάλεσαν όλα τους πλοία από το Αιγαίο για να ενωθούν πριν την επόμενη αποφασιστική μάχη.

Καθώς ο Αλκιβιάδης ήταν καθ' οδόν, οι δύο στόλοι συγκρούστηκαν στην Άβυδο, όπου οι Πελοποννήσιοι έστησαν την κύρια ναυτική τους βάση. Η μάχη διήρκεσε για πολύ ώρα, αλλά οι Αθηναίοι απέκτησαν πλεονέκτημα όταν ο Αλκιβιάδης σάλπαρε στον Ελλήσποντο με 18 τριήρεις.[69][71] Ο Πέρσης σατράπης Φαρνάβαζος, ο οποίος αντικατέστησε τον Τισσαφέρνη ως χορηγό του πελοποννησιακού στόλου, κινήθηκε με τον στρατό του στην ακτή για να υπερασπιστεί τα πλοία και τους ναύτες, οι οποίοι αγκυροβόλησαν τα πλοία τους. Μόνο η υποστήριξη του περσικού στρατού και η νύχτα έσωσαν τον πελοποννησιακό στόλο από την απόλυτη καταστροφή.[72]

Λίγο μετά τη μάχη ο Τισσαφέρνης έφθασε στον Ελλήσποντο και ο Αλκιβιάδης άφησε τον στόλο στη Σηστό για να τον συναντήσει, φέρνοντας δώρα και ελπίζοντας και πάλι να δοκιμάσει να κερδίσει την επιρροή του στον Πέρση κυβερνήτη. Προφανώς ο Αλκιβιάδης παρεξήγησε τις προθέσεις του σατράπη και συνελήφθη κατά την άφιξη του.[69] Μέσα σε ένα μήνα κατάφερε να αποδράσει και να επανακτήσει τη διοίκηση.[73] Τώρα ήταν φανερό, ωστόσο, ότι δεν είχε επιρροή στους Πέρσες - από εδώ και στο εξής το κύρος του εξαρτιόταν από αυτό που μπορούσε να επιτύχει και όχι από αυτό που υποσχόταν να κάνει.[74]

Μετά από διάλειμμα αρκετών μηνών, κατά τη διάρκεια των οποίων οι Πελοποννήσιοι έχτιζαν νέο στόλο και οι Αθηναίοι πολιορκούσαν πόλεις και λάμβαναν χρήματα από το Αιγαίο, η επόμενη σημαντική ναυμαχία διεξήχθη την άνοιξη του 410 π.Χ. στην Κύζικο. Ο Αλκιβιάδης μετέφερε τον μικρό του στόλο από τη Σηστό στην Καρδία (πιθανώς στη Θράκη) για να προστατεύσει τον στόλο του από τον αναδημιουργημένο πελοποννησιακό στόλο, αλλά μόλις ο αθηναϊκός στόλος ενώθηκε εκεί, οι διοικητές του κίνησαν για την Κύζικο, όπου οι Αθηναίοι είχαν πληροφορηθεί ότι ο Φαρνάβαζος και ο Μίνδαρος, ο διοικητής του πελοποννησιακού στόλου, συνωμοτούσαν για την επόμενη τους κίνηση. Χάρη στην καταιγίδα και το σκοτάδι οι Αθηναίοι έφθασαν κοντά, χωρίς να τους πάρουν είδηση οι Πελοποννήσιοι.[73] Εκεί οι Αθηναίοι επινόησαν ένα σχέδιο για να οδηγήσουν τον εχθρό σε μάχη. Σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Αλκιβιάδης προχώρησε με μια μικρή μοίρα, για να δελεάσει τους Σπαρτιάτες σε μάχη και καθώς ο Μίνδαρος οδήγησε τους Σπαρτιάτες σε μάχη, οι μοίρες του Θρασύβουλου και του Θηραμένη ήρθαν για να βοηθήσουν τον Αλκιβιάδη, κόβοντας τον δρόμο υποχώρησης των Σπαρτιατών.f[›][75]

Ο σπαρτιατικός στόλος υπέστη απώλειες στη μάχη. Τα στρατιωτικά σώματα του Αλκιβιάδη αποβιβάστηκαν και προσπάθησαν να σπρώξουν τα σπαρτιατικά πλοία πίσω στη θάλασσα. Οι Πελοποννήσιοι αγωνίστηκαν για να αποτρέψουν τα πλοία τους να απομακρυνθούν και τα στρατεύματα του Φαρνάβαζου ήρθαν για να τους βοηθήσουν.[76] Ο Θρασύβουλος αποβίβασε το στράτευμα του για να βοηθήσει τον Αλκιβιάδη και εν τω μεταξύ διέταξε τον Θηραμένη να ενωθεί με τον αθηναϊκό στρατό, ο οποίος βρισκόταν σε κοντινή απόσταση και να τους φέρει να ενισχύσουν τους ναύτες και τους πεζοναύτες στην παραλία. Οι Σπαρτιάτες και οι Πέρσες, συγκλονισμένοι από την άφιξη μεγάλων δυνάμεων από διάφορες κατευθύνσεις, νικήθηκαν και υποχώρησαν και οι Αθηναίοι κατέστρεψαν όλα τα σπαρτιατικά πλοία.[77][78] Μια επιστολή που στάλθηκε στη Σπάρτη από τον Ιπποκράτη, αντιναύαρχο υπό τον Μίνδαρο, κλάπηκε και οδηγήθηκε στην Αθήνα - έγραφε τα παρακάτω: «Τα πλοία είναι χαμένα. Ο Μίνδαρος νεκρός. Οι άνδρες πεθαίνουν από πείνα. Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε».[76] Λίγο αργότερα, η Σπάρτη πρότεινε ειρήνη, αλλά οι Αθηναίοι αρνήθηκαν.[79]
Μετέπειτα στρατιωτικές επιτυχίες
Δορυφορική εικόνα της Θρακικής Χερσονήσου και της γύρω περιοχής. Ο Αλκιβιάδης ταξίδεψε στη Χερσόνησο το 408 π.Χ. και επιτέθηκε στην πόλη της Σηλυβρίας στα βόρεια της Προποντίδας

Μετά τη νίκη τους, ο Αλκιβιάδης και ο Θρασύβουλος άρχισαν την πολιορκία της Χαλκηδόνας το 409 π.Χ. με περίπου 190 πλοία.[80] Παρόλο που δεν κατάφερε να πετύχει αποφασιστική νίκη ή να αναγκάσει την πόλη να παραδοθεί, ο Αλκιβιάδης ήταν ικανός να κερδίσει μια μικρή τακτική μάχη έξω από τις πύλες της πόλης και ο Θηραμένης υπέγραψε συμφωνία με τους Χαλκηδόνιους.[81] Αργότερα υπέγραψαν προσωρινή συμμαχία με τον Φαρνάβαζο, η οποία εξασφάλιζε μερικά χρήσιμα άμεσα μετρητά για τον στρατό, αλλά παρόλο αυτά ο Αλκιβιάδης έψαχνε ακόμα χρήματα για να πληρώσει τους στρατιώτες και τους κωπηλάτες του στόλου.

Για την εξασφάλιση αυτών των κεφαλαίων ταξίδεψε στη Θρακική Χερσόνησο και επιτέθηκε στη Σηλυβρία. Μαζί με ένα φιλοαθηναϊκό κόμμα της πόλης προσέφερε στους Σηλυβριανούς λογικούς όρους και επέβαλε αυστηρή επίβλεψη της τήρησης των όρων. Δεν προκάλεσε ζημιά στην πόλη, αλλά έλαβε μόνο ένα χρηματικό ποσό, όρισε μια φρουρά και έφυγε.[82] Επιγραφικά τεκμήρια επισημαίνουν ότι οι Σηλυβριανοί παραδόθηκαν ως όμηροι μέχρι να επικυρώσουν συνθήκη στην Αθήνα.[3] Η κίνηση του θεωρείται επιδέξια από τους ιστορικούς, καθώς εξοικονόμησε χρόνο, πόρους και ζωές και εξακολουθούσε να πληροί με επιτυχία τον στόχο του.[3][83]

Από εκεί ο Αλκιβιάδης, μαζί με τον Θηραμένη και τον Θράσυλλο, κινήθηκε για να πολιορκήσει το Βυζάντιο. Ένα ποσοστό των κατοίκων της πόλης, με πεσμένο το ηθικό και πεινασμένοι, αποφάσισαν να παραδώσουν την πόλη στον Αλκιβιάδη με τους ίδιους όρους όπως οι Σηλυβριανοί. Μια νύχτα, όπως συμφωνήθηκε, οι υπερασπιστές άφησαν τις θέσεις τους και οι Αθηναίοι επιτέθηκαν στην πελοποννησιακή φρουρά στην πόλη και στα πλοία τους στο λιμάνι. Το ποσοστό των κατοίκων που έμειναν μαζί με τους Πελοποννήσιους πολεμούσε τόσο άγρια, ώστε ο Αλκιβιάδης ανακοίνωσε στη μέση της μάχης ότι εγγυάται την ασφάλεια τους και έπεισε τους υπόλοιπους πολίτες να στραφούν κατά της πελοποννησιακής φρουράς, η οποία καταστράφηκε ολοσχερώς.[84]
Επιστροφή στην Αθήνα, Απόλυση και Θάνατος
Επιστροφή στην Αθήνα

Μετά από αυτές τις επιτυχίες ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην Αθήνα την άνοιξη του 407 π.Χ. Ακόμα και στον απόηχο της πιο πρόσφατης νίκης του ο Αλκιβιάδης ήταν εξαιρετικά προσεκτικός στην επιστροφή του, λαμβάνοντας υπόψη τις αλλαγές στην κυβέρνηση και το μεγάλο πλήγμα που προκάλεσε στην Αθήνα. Έτσι ο Αλκιβιάδης, αντί να πάει κατευθείαν στην Αθήνα, πρώτα πήγε στη Σάμο για να πάρει 20 πλοία και να προχωρήσει με αυτά στον Κεραμεικό Κόλπο για να συγκεντρώσει 100 τάλαντα. Τελικά σάλπαρε στο Γύθειο για να κάνει έρευνες, εν μέρει για τις αναφερόμενες προετοιμασίες των Σπαρτιατών εκεί και εν μέρει για να μάθει τα αισθήματα των Αθηναίων για την επιστροφή του.[85] Οι έρευνες του τον διαβεβαίωσαν ότι η Αθήνα περίμενε φιλικά την επιστροφή του Αλκιβιάδη, και ότι οι φίλοι του τον παρότρυναν να επιστρέψει.[86]

Τελικά σάλπαρε για τον Πειραιά, όπου συγκεντρώθηκε το πλήθος, αποφασισμένο να δει τον διάσημο Αλκιβιάδη.[87] Μπήκε στο λιμάνι γεμάτος φόβο, μέχρι να δει τον ξάδερφο του και άλλους φίλους του και γνωστούς του, οι οποίοι τον κάλεσαν στην ξηρά. Όταν έφθασε στην ακτή, τον υποδέχθηκαν ως ήρωα.[88] Παρόλο αυτά, κάποιοι είδαν έναν κακό οιωνό στο γεγονός ότι επέστρεψε στην Αθήνα την ίδια μέρα, που γινόταν η τελετή των Πλυντηρίων (γιορτή, κατά την οποία το παλαιό άγαλμα της Αθηνάς καθαρίζεται).[89] Εθεωρείτο ως η πιο άτυχη μέρα του χρόνου για να γίνει μια σημαντική αλλαγή. Οι εχθροί του Αλκιβιάδη το έλαβαν υπόψη και το κράτησαν στο μυαλό τους για μια μελλοντική περίπτωση.[90]

Όλες οι ποινικές διαδικασίες κατά του Αλκιβιάδη ακυρώθηκαν και οι κατηγορίες της βλασφημίας αποσύρθηκαν επισήμως. Ο Αλκιβιάδης ήταν ικανός να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια του και να ανεβάσει το ηθικό των Αθηναίων οδηγώντας την ιερά πομπή προς την Ελευσίνα για την τελετή των Ελευσίνιων Μυστήριων δια ξηράς, για πρώτη φορά μετά την κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες.[91] Η πομπή αντικαταστάθηκε από ταξίδι στη θάλασσα, αλλά αυτό τον χρόνο ο Αλκιβιάδης χρησιμοποίησε ένα απόσπασμα από στρατιώτες για να συνοδεύσουν την παραδοσιακή πομπή.[92] Η περιουσία του αποκαταστάθηκε και η εκκλησία τον εξέλεξε ως ανώτατο διοικητή ξηράς και θάλασσας (Στρατηγός Αυτοκράτορας).[93]
Ήττα στο Νότιον
Κύριο λήμμα: Ναυμαχία του Νοτίου

Το 406 π.Χ. ο Αλκιβιάδης έφυγε από την Αθήνα με 1500 οπλίτες και 100 πλοία. Απέτυχε να καταλάβει την Άνδρο και τότε κινήθηκε για τη Σάμο. Αργότερα κινήθηκε για το Νότιον, πιο κοντά στον εχθρό, ο οποίος βρισκόταν στην Έφεσο.[94] Εν τω μεταξύ ο Τισσαφέρνης είχε αντικατασταθεί από τον Κύρο τον Νεότερο (γιο του Δαρείου Β' της Περσίας), ο οποίος αποφάσισε να υποστηρίξει οικονομικά τους Πελοποννήσιους. Αυτή η κίνηση άρχισε να προσελκύει Αθηναίους λιποτάκτες στον σπαρτιατικό στόλο. Επιπλέον οι Σπαρτιάτες αντικατέστησαν τον Μίνδαρο με τον Λύσανδρο, έναν πολύ ικανό ναύαρχο. Αυτά τα γεγονότα οδήγησαν στην ταχεία ανάπτυξη του πελοποννησιακού στόλου εις βάρος των Αθηναίων. Αναζητώντας κονδύλια για μια αποφασιστική μάχη, ο Αλκιβιάδης άφησε το Νότιον για να βοηθήσει τον Θρασύβουλο στην πολιορκία της Φώκαιας.[95] Ο Αλκιβιάδης φοβόταν ότι ο πελοποννησιακός στόλος ήταν κοντά και άφησε 80 πλοία εκεί κοντά για να τον παρακολουθεί, υπό τη διοίκηση του προσωπικού του πηδαλιούχου, Αντίοχου, με διαταγή να μην επιτεθεί. Ο Αντίοχος δεν τήρησε αυτή την απλή διαταγή και προσπάθησε να δελεάσει τον Λύσανδρο σε μάχη με τις ίδιες τακτικές όπως στην Κύζικο. Η κατάσταση στο Νότιον, ωστόσο, ήταν τελείως διαφορετική από αυτή της Κύζικου - οι Αθηναίοι δεν κατείχαν το στοιχείο του αιφνιδιασμού και ο Λύσανδρος ήξερε πολλά για τον αθηναϊκό στόλο χάρη στους λιποτάκτες.[96] Το πλοίο του Αντιόχου βυθίστηκε και αυτός σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας σπαρτιατικής επίθεσης - τα υπόλοιπα πλοία κινήθηκαν πίσω προς το Νότιον, όπου η κύρια αθηναϊκή δύναμη ήταν απροετοίμαστη για μια ξαφνική επίθεση του σπαρτιατικού στόλου. Στις επόμενες μάχες ο Λύσανδρος πέτυχε μια ολοκληρωτική νίκη. Ο Αλκιβιάδης επέστρεψε γρήγορα και προσπάθησε να αποτρέψει την ήττα στο Νότιον, πετυχαίνοντας μια νίκη, αλλά ο Λύσανδρος δεν μπορούσε να επιτεθεί ξανά κατά του στόλου.[97]

Η ευθύνη για την ήττα στο Νότιον έπεσε στον Αλκιβιάδη και οι εχθροί του είδαν την ευκαιρία να του επιτεθούν και να τον παύσουν από τη διοίκηση, αν και μερικοί σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι ο Αλκιβιάδης δεν έπρεπε να καταδικασθεί για το λάθος του Αντίοχου.[98] Ο Διόδωρος αναφέρει ότι, εκτός από το λάθος του στο Νότιον, ο Αλκιβιάδης απολύθηκε λόγω των ψευδών κατηγοριών που ασκήθηκαν εναντίον του από τους εχθρούς του.[77] Σύμφωνα με τον Άντονι Άντριους, καθηγητή της αρχαίας ιστορίας, παρόλο που οι πολυδάπανες ελπίδες ότι οι επιτυχίες του προηγούμενου καλοκαιριού θα δημιουργούσαν κάτι θετικό, τελικά αποτέλεσαν ένα αποφασιστικό στοιχείο για την πτώση.[94] Κατά συνέπεια, ο Αλκιβιάδης καταδίκασε τον εαυτό του σε εξορία.[77] Ο Αλκιβιάδης δεν επέστρεψε ποτέ ξανά στην Αθήνα και σάλπαρε βόρεια για τα κάστρα της Θρακικής Χερσονήσου στον Ελλήσποντο, τα οποία του προσέφεραν ασφάλεια εκείνο τον καιρό. Οι συνέπειες της ήττας ήταν σοβαρές για την Αθήνα. Αν και η ήττα ήταν μικρή, προκάλεσε την απόλυση όχι μόνο του Αλκιβιάδη από τον στόλο, αλλά και των συμμάχων του, όπως του Θρασύβουλου, του Θηραμένη και του Κριτία.[93] Αυτοί αποτελούσαν τους καλύτερους διοικητές που είχε η Αθήνα εκείνη την εποχή και η απόλυση τους οδήγησε στην απόλυτη παράδοση των Αθηναίων, δύο χρόνια αργότερα, μετά την ήττα στους Αιγός Ποταμούς.[99]
Θάνατος
Μικέλε ντε Νάπολι (1808-1892): Morte di Alcibiade (Θάνατος του Αλκιβιάδη) (1839), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης

Με μια εξαίρεση, ο ρόλος του Αλκιβιάδη στον πόλεμο έληξε με τη διοίκησή του. Πριν τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς, στην τελευταία μάχη στην καριέρα του,[100] ο Αλκιβιάδης αναγνώρισε ότι οι Αθηναίοι είχαν αγκυροβολήσει σε στρατηγικά μειονεκτική θέση και τους συμβούλευσε να μετακινήσουν τα πλοία τους στη Σηστό, όπου μπορούσαν να επωφεληθούν από το λιμάνι και την πόλη.[101] Ο Διόδωρος, ωστόσο, δεν αναφέρει αυτή τη συμβουλή, ισχυριζόμενος αντιθέτως ότι ο Αλκιβιάδης θα πρόσφερε ενισχύσεις από τη Θράκη στους στρατηγούς, αν λάμβανε ένα μερίδιο της διοίκησης.g[›] Όπως και να έχει, οι στρατηγοί των Αθηναίων «θεωρώντας ότι σε περίπτωση αποτυχίας η ευθύνη θα έπεφτε πάνω τους, ενώ σε περίπτωση νίκης όλοι οι άνδρες θα πίστευαν πως ο Αλκιβιάδης τους έφερε τη νίκη», ζήτησαν από τον Αλκιβιάδη να μην ξανάρθει κοντά στο στρατόπεδο.[101][102] Λίγες μέρες αργότερα, ο στόλος θα καταστραφεί από τον Λύσανδρο.

Μετά τη ναυμαχία τους Αιγός Ποταμούς, ο Αλκιβιάδης διέσχισε τον Ελλήσποντο και βρήκε καταφύγιο στη Φρυγία, με σκοπό την εξασφάλιση της βοήθειας του Αρταξέρξη κατά της Σπάρτης.

Πολλά γεγονότα για τον θάνατο του Αλκιβιάδη παραμένουν ασαφή, καθώς υπάρχουν συγκρουόμενες αναφορές. Σύμφωνα με την παλαιότερη από αυτές, υπεύθυνοι για τον θάνατο του Αλκιβιάδη ήταν οι Σπαρτιάτες και πιο συγκεκριμένα ο Λύσανδρος.[103] Αν και πολλά από την περιγραφή του δεν επιβεβαιώνονται ανεξάρτητα, η θεωρία του Πλούταρχου είναι η εξής: ο Λύσανδρος έστειλε έναν απεσταλμένο στον Φαρνάβαζο, ο οποίος με τη σειρά του έστειλε τον αδερφό του στη Φρυγία, όπου ζούσε ο Αλκιβιάδης μαζί με την ερωμένη του, Τιμάνδρα.h[›] Το 404 π.Χ. καθώς ήταν έτοιμος να ξεκινήσει για τα περσικά ανάκτορα, το σπίτι του περικυκλώθηκε και πυρπολήθηκε. Βλέποντας ότι δεν υπήρχε ελπίδα να σωθεί, ο Αλκιβιάδης επιτέθηκε στους δολοφόνους και κατάφερε να σκοτώσει έναν από αυτούς.[104] Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το μέρος θανάτου του Αλκιβιάδη ήταν το όρος Έλαφος, ένα βουνό στη Φρυγία.[105]
Αξιολογήσεις
Πολιτική καριέρα

Στην αρχαία Ελλάδα ο Αλκιβιάδης ήταν διάσημο πρόσωπο. Ο Θουκυδίδης επιτιμά τον Αθηναίο πολιτικό για την πολιτική συμπεριφορά και τα κίνητρά του. Σύμφωνα με τον ιστορικό, ο Αλκιβιάδης, ο οποίος ήταν «υπερβολικά φιλόδοξος», πρότεινε την εκστρατεία στη Σικελία, ώστε «να αυξήσει τον πλούτο και τη φήμη του χάρη στη νίκη του». Ο Αλκιβιάδης δεν θεωρείται από τον Θουκυδίδη υπεύθυνος για την καταστροφή της Αθήνας, καθώς «οι συνήθειες του προσέβαλαν τους πάντες και προκάλεσαν τους Αθηναίους να συνάψουν σχέσεις με την άλλη πλευρά, πολύ καιρό πριν καταστραφεί η πόλη».[106] Ο Πλούταρχος τον θεωρεί ως «τον λιγότερο σχολαστικό και τον πιο απρόσεκτο από όλα τα ανθρώπινα όντα».[107] Από την άλλη πλευρά, ο Διόδωρος Σικελιώτης ισχυρίζεται ότι ήταν «στο πνεύμα διαμάντι, το οποίο έλαμπε στις μεγάλες επιχειρήσεις».[108] Το «Sharon Press of Brown University» επισημαίνει ότι ο Ξενοφώντας δίνει έμφαση στην υπηρεσία του Αλκιβιάδη στο κράτος, παρά στα βλαβερά αποτελέσματα που προκάλεσε.[109][110] Ο Δημοσθένης υπερασπίζεται την αποτελεσματικότητα του Αλκιβιάδη, λέγοντας ότι έχει πάρει τα όπλα στην υπόθεση της δημοκρατίας, επιδεικνύοντας τον πατριωτισμό του, όχι για τα χρήματα και τις ομιλίες, αλλά ως προσωπική υπηρεσία.[111]

Για τον Δημοσθένη και τους άλλους ρήτορες ο Αλκιβιάδης είναι η επιτομή της φιγούρας ενός μεγάλου άνδρα κατά τη διάρκεια των δοξασμένων ημερών της αθηναϊκής δημοκρατίας και έγινε ρητορικό σύμβολο.[112] Μια από τις ομιλίες του Ισοκράτη, η οποία παραδόθηκε από τον Αλκιβιάδη τον Νεότερο, ισχυρίζεται ότι ο πολιτικός αξίζει την ευγνωμοσύνη των Αθηναίων για τις υπηρεσίες του.[113] Ο Λυσίας από την άλλη πλευρά ισχυρίζεται σε ένα από τα έργα του ότι οι Αθηναίοι πρέπει να θεωρούν τον Αλκιβιάδη ως εχθρό, επειδή «πλήρωσε με τραύμα την ανοικτή βοήθεια οποιαδήποτε φίλου του».[114][115] Στο Σύνταγμα των Αθηναίων ο Αριστοτέλης δεν συμπεριλαμβάνει τον Αλκιβιάδη στον κατάλογο των καλύτερων Αθηναίων πολιτικών, αλλά στα Αναλυτικά Ύστερα ισχυρίζεται ότι τα γνωρίσματα ενός υπερήφανου άνδρα όπως ο Αλκιβιάδης είναι «ηρεμία εν μέσω των αντιξοοτήτων της ζωής και ανυπομονησία των ατιμώσεων».[116][117] Ο Αλκιβιάδης θεωρείται από τους σύγχρονους του ως απειλή για την ασφάλεια της πολιτικής τάξης.[118] Ο Ανδοκίδης λέει για αυτόν, ότι «αντί να συμμετέχει όπως το απαιτούσε ο νόμος της πόλης, προτίμησε να συμμορφωθεί με τον δικό του τρόπο ζωής».[119] Βασικό στοιχείο για την απεικόνιση του Αθηναίου πολιτικού είναι η γνωστή φράση του Κορνήλιου Νέπωτος ότι ο Αλκιβιάδης «ξεπέρασε όλους τους Αθηναίους στο μεγαλείο και στη μεγαλοπρέπεια της ζωής».[120]

Ακόμα και σήμερα ο Αλκιβιάδης προκαλεί πολλές διαφωνίες μεταξύ των μελετητών. Για τον Μάλκολμ ΜακΓκρέγκορ (πρώην επικεφαλής του Τμήματος Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολούμπια), ο Αλκιβιάδης ήταν έξυπνος παίκτης παρά οπορτουνιστής.[121] Ο Ευάγγελος Φωτιάδης, ένας εξέχων Έλληνας φιλόλογος, θεωρεί ότι ο Αλκιβιάδης ήταν «διπλωμάτης πρώτης τάξεως» και είχε «μεγάλα προσόντα». Παρ´ όλα αυτά οι πνευματικές του δυνάμεις δεν αντισταθμίστηκαν με το εξαιρετικό μυαλό του και είχε τη σκληρή τύχη να οδηγήσει ένα λαό ευαίσθητο στη δημαγωγία.[6] Ο μεγάλος Έλληνας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος υπογραμμίζει τις «πνευματικές αρετές» του και τον συγκρίνει με τον Θεμιστοκλή, αλλά ισχυρίζεται ότι όλα αυτά τα δώρα δημιούργησαν ένα «προδότη, τολμηρό και άσεβη άνθρωπο».[122] Ο Ουόλτερ Έλλις πιστεύει ότι οι πράξεις του ήταν εξωφρενικές, αλλά πραγματοποιήθηκαν με καμάρι.[123] Ο Ντέιβιντ Γκρίμπλ ισχυρίζεται ότι οι ενέργειες του Αλκιβιάδη κατά της πόλης του ήταν ακατανόητες και πιστεύει ότι «η ένταση που οδήγησε στη διάσπαση του Αλκιβιάδη με την πόλη ήταν μεταξύ καθαρά προσωπικών και πολιτικών αξιών».[124] Ο Ράσελ Μάιγκς, ένας Βρετανός αρχαίος ιστορικός, ισχυρίζεται ότι ο Αθηναίος πολιτικός ήταν απόλυτα αδίστακτος παρά το μεγάλο γόητρο του και τις εξαιρετικές ικανότητες του. Σύμφωνα με τον Μάιγκς, οι ενέργειες του υπαγορεύθηκαν από εγωιστικά κίνητρα και η διαμάχη του με τον Κλέωνα και τους διαδόχους του υπονόμευσαν την Αθήνα. Ο ίδιος μελετητής υπογραμμίζει το γεγονός ότι «το παράδειγμα της ακούραστης και απείθαρχης φιλοδοξίας του ενίσχυσε τις κατηγορίες κατά του Σωκράτη».[42] Ακόμα πιο κριτικά, οι Αθανάσιος Πλατίας και Κωνσταντίνος Καλιόπουλος, καθηγητές Στρατηγικών Σπουδών και Διεθνών Σχέσεων δηλώνουν ότι τα επιχειρήματα του Αλκιβιάδη «θα πρέπει να είναι επαρκή για να τελειώνουμε με την έννοια ότι ο Αλκιβιάδης ήταν σπουδαίος πολιτικός, όπως μερικοί πιστεύουν ακόμα».[125] Γράφοντας από μια διαφορετική οπτική γωνία, η ψυχολόγος Άννα Σόλτερ παραθέτει τον Αλκιβιάδη ως παράδειγμα «όλων των κλασικών χαρακτηριστικών της ψυχοπάθειας».[126]
Στρατιωτικά επιτεύγματα
Πιέτρο Τέστα (1611-1650): Ο μεθυσμένος Αλκιβιάδης διακόπτει το Συμπόσιο (1648)

Παρά τα κριτικά σχόλιά του, ο Θουκυδίδης παραδέχεται σε ένα μικρό απόσπασμα ότι «δημοσίως, η συμπεριφορά του στον πόλεμο ήταν τόσο καλή για να γίνει επιθυμητή».[106] Ο Διόδωρος και ο Δημοσθένης τον θεωρούν σπουδαίο στρατηγό.[108][111] Σύμφωνα με τον Φωτιάδη, ο Αλκιβιάδης ήταν ανίκητος στρατηγός και όπου και να πήγαινε, η νίκη τον ακολουθούσε - αν οδηγούσε τον στρατό στη Σικελία, οι Αθηναίοι θα απέφευγαν την καταστροφή και αν οι συμπολίτες του ακολουθούσαν τη συμβουλή του στους Αιγός Ποταμούς, ο Λύσανδρος μπορούσε να ηττηθεί και η Αθήνα θα κυβερνούσε την Ελλάδα.[6] Από την άλλη πλευρά, ο Παπαρρηγόπουλος πιστεύει ότι η εκστρατεία στη Σικελία, προτεινόμενη από τον Αλκιβιάδη, ήταν στρατηγικό λάθος.[127] Σε συμφωνία με τον Παπαρρηγόπουλο, ο Πλατίας και ο Κολιόπουλος υπογραμμίζουν το γεγονός ότι η εκστρατεία στη Σικελία ήταν στρατηγικό σφάλμα πρώτου μεγέθους, ως αποτέλεσμα της «επιπόλαιας στάσης του και της απίστευτης υποτίμησης του εχθρού».[24] Ο Άγγελος Βλάχος, Έλληνας ακαδημαϊκός, υπογραμμίζει το σταθερό ενδιαφέρον της Αθήνας για τη Σικελία από την αρχή του πολέμου.i[›] Σύμφωνα με τον Βλάχο, η εκστρατεία δεν είχε κάτι το εξωφρενικό ή το περιπετειώδες και αποτελούσε ορθολογική στρατηγική απόφαση βασισμένη στις παραδοσιακές αθηναϊκές προσδοκίες.[128] Ο Βλάχος θεωρεί ότι ο Αλκιβιάδης είχε ήδη ένα ευρύτερο σχέδιο: να καταλάβει όλη τη Δύση.[129] Σχεδίαζε να καταλάβει την Καρχηδόνα και τη Λιβύη, τότε να επιτεθεί στην Ιταλία και αφού τα καταφέρει, να καταλάβει την Ιταλία και την Πελοπόννησο.[130] Η αρχική απόφαση της εκκλησίας προϋπέθετε, ωστόσο, εύλογη στρατιωτική δύναμη, η οποία αργότερα έγινε αδικαιολόγητη και δαπανηρή εξαιτίας των απαιτήσεων του Νικία.[129] Ο Κέηγκαν επικρίνει τον Αλκιβιάδη για την αποτυχία να αναγνωρίσει ότι το μεγάλο μέγεθος της αθηναϊκής εκστρατείας υπονόμευσε το διπλωματικό καθεστώς, για το οποίο η στρατηγική του αναπαυόταν.[131]

Ο Κέηγκαν πιστεύει ότι ενώ ο Αλκιβιάδης ήταν διοικητής μεγάλης ικανότητας, δεν ήταν στρατιωτική ιδιοφυΐα και η αυτοπεποίθηση και οι φιλοδοξίες του πήγαν πέρα από τις ικανότητες του. Έτσι ήταν ικανός να διαπράξει σημαντικά σφάλματα και σοβαρά λανθασμένους υπολογισμούς. Ο Κέηγκαν ισχυρίζεται ότι στο Νότιον ο Αλκιβιάδης έκανε ένα σοβαρό λάθος, αφήνοντας τον στόλο στα χέρια ενός άπειρου αξιωματικού και ότι η ευθύνη για την σημαντική νίκη στην Κύζικο πρέπει να πέφτει στον Θρασύβουλο.[131] Επιπλέον, ο Κέηγκαν συμφωνεί με τον Κορνήλιο Νέπωτα, ο οποίος είπε ότι η εξωφρενική γνώμη των Αθηναίων για τις ικανότητες του Αλκιβιάδη και την ανδρεία του ήταν η κύρια ατυχία του.[132]
Φελίξ Οβρέ (1830-1833): Ο Αλκιβιάδης με τους Δικαστές (1833), Μουσείο των Καλών Τεχνών του Βαλανσιέν

Ο Σ. Πρες ισχυρίζεται ότι «αν και ο Αλκιβιάδης μπορεί να θεωρηθεί καλός στρατηγός με βάση τις μάχες του στον Ελλήσποντο, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί καλός στρατηγός με βάση την εκστρατεία στη Σικελία», αλλά «οι αποδόσεις του Αλκιβιάδη ως στρατηγού υπερτερούν των λαθών του».[109] Οι καθηγητές Ντέιβιντ ΜακΚαν και Μπάρι Στράους προσπάθησαν να συγκρίνουν τον Αλκιβιάδη με τον Ντάγκλας Μακάρθουρ, επισημαίνοντας ότι «και οι δύο άνδρες ξεχώρισαν ως στρατηγικοί ηγέτες, στους οποίους αποδόθηκε ένα μυστικό».[133]
Ικανότητες στη ρητορική

Ο Πλούταρχος ισχυρίζεται ότι «ο Αλκιβιάδης ήταν ικανότατος ομιλητής μαζί με τα άλλα δώρα του», ενώ ο Θεόφραστος θεωρεί ότι ο Αλκιβιάδης ήταν ο πιο ικανός στην ανακάλυψη και κατανόηση των πραγμάτων που απαιτούσε η κάθε περίπτωση. Παρόλο αυτά σκόνταφτε συχνά στα μέσα της ομιλίας του, αλλά τότε μπορούσε να ξαναρχίσει και να συνεχίσει διατηρώντας την προσοχή όλου του κόσμου.[134] Ακόμα και ο σιγματισμός που είχε, όπως αναφέρει ο Αριστοφάνης, έκανε την ομιλία του πειστική και γεμάτη θέρμη.[135][136] Ο Εύπολις λέει ότι ήταν «ο πρίγκιπας των ομιλητών, αλλά στον προφορικό λόγο ο πιο ανίκανος»[21] - δηλαδή, πιο εύγλωττα μιλούσε στις ιδιωτικές συζητήσεις του από όταν μιλούσε μπροστά στην Εκκλησία του Δήμου. Από την πλευρά του ο Δημοσθένης υπογραμμίζει το γεγονός, ότι ο Αλκιβιάδης θεωρείται ως «ο πιο ικανός ομιλητής της ημέρας».[111] Ο Παπαρρηγόπουλος δεν συμμερίζεται την άποψη του Δημοσθένη, αλλά αναγνωρίζει ότι ο Αθηναίος πολιτικός μπορούσε να στηρίξει επαρκώς την υπόθεση του.[122] Ο Κέηγκαν αναγνωρίζει τη ρητορική του δύναμη, ενώ ο Τόμας Χάμπινεκ, Καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, πιστεύει ότι ο ρήτορας Αλκιβιάδης φαίνεται να είναι ό,τι ακριβώς χρειαζόταν το ακροατήριο του σε κάθε περίπτωση.[137][138] Σύμφωνα με τον Χάμπινεκ, στον τομέα της ρητορικής οι άνθρωποι απαντούσαν στη στοργή του Αλκιβιάδη με αγάπη. Ως εκ τούτου ο ρήτορας ήταν ο «ο φορέας της πόλης, μιλώντας με -και αγαπώντας- τον εαυτό του».[138] Σύμφωνα με τον Αριστοφάνη, η Αθήνα «λαχταρούσε για αυτόν και τον μισούσε επίσης, αλλά τον ήθελε πίσω».[139]
Αναφορές στην Κωμωδία, Φιλοσοφία, Τέχνη και Λογοτεχνία
Κύριο λήμμα: Αλκιβιάδης (φανταστικός χαρακτήρας)

Σε διάφορες αρχαίες κωμωδίες και ιστορίες παρουσιάζεται μια επική αναμέτρηση μεταξύ του Αλκιβιάδη και του Εύπολι, η οποία θύμιζε την αναμέτρηση του Αριστοφάνη και του Κλέωνα.[112] Επίσης εμφανίζεται ως χαρακτήρας σε αρκετούς διάλογους του Σωκράτη (Συμπόσιο, Πρωταγόρας, Αλκιβιάδης Α' και Β', καθώς και σε επώνυμους διαλόγους του Αισχίνη Σωκρατικού και του Αντισθένη). Βασισμένος (όπως αναφέρει) σε προσωπική εμπειρία, ο Αντισθένης περιγράφει την παράξενη φυσική δύναμη του Αλκιβιάδη, το κουράγιο και την ομορφιά του, λέγοντας, «Αν ο Αχιλλέας δεν ήταν έτσι, δεν ήταν στα αλήθεια ωραίος».[140] Στη δίκη του, ο Σωκράτης έπρεπε να αντικρούσει την ενοχή του για τα εγκλήματα των πρώην μαθητών του, συμπεριλαμβανομένου του Αλκιβιάδη.[141] Ως εκ τούτου, δηλώνει στις Απολογίες του: «Δεν ήμουν ποτέ δάσκαλος κάποιου».[142]

Ακόμα και πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του, ο Αλκιβιάδης συνεχίζει να εμφανίζεται στην τέχνη, την Μεσαιωνική και Αναγεννησιακή και σε σημαντικά έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας.[143] Συνεχίζει να συναρπάζει τον σύγχρονο κόσμο, καθώς αποτελεί κύριο χαρακτήρα των ιστορικών μυθιστορημάτων συγγραφέων όπως η Άννα Μπόουαν Ντοντ, η Γκέρτρουντ Άθερτον, η Ρόουζμαρι Σάτκλιφ, ο Ντανιέλ Σαβαρία, ο Στίβεν Πρέσσφιλντ και ο Πίτερ Γκρίν.[144] Είναι επίσης ο κεντρικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημα-ταξίδι στον χρόνο του Πολ Λέβινστον The Plot To Save Socrates, στο μυθιστόρημα-ταξίδι στον χρόνο του Κερτ Τζιαμπαστιάνι Unraveling Time, στο Socrate του Έρικ Σάτι, έργο για φωνή και μια μικρή ορχήστρα (το κείμενο αποτελείται από απόσπασμα των μεταφράσεων των έργων του Πλάτωνα από τον Βίκτορ Κούσιν), και στην υποψήφια για το Βραβείο Νεμπούλα, μικρή ιστορία του Τζόελ Ρίτσαρντς The Gods Abandon Alcibiades.[145] Ο Αλκιβιάδης επίσης εμφανίζεται στο σατιρικό μυθιστόρημα Picture This του Τζόζεφ Χέλλερ και στο Timon of Athens του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.
Χρονολόγιο
Σημειώσεις

^ a: Ο Ισοκράτης ισχυρίζεται ότι ο Αλκιβιάδης δεν ήταν ποτέ πνευματικό παιδί του Σωκράτη.[146] Έτσι δεν συμφωνεί με την εκδοχή του Πλούταρχου.[147] Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, ο σκοπός αυτής της θεωρίας ήταν να κατηγορήσει τον Σωκράτη. Ο ρήτορας αναφέρει ότι ο Αλκιβάδης εξ ολοκλήρου ήταν πνευματικό παιδί του Περικλή.[148]
^ b: Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο οποίος ωστόσο δέχεται κριτική επειδή χρησιμοποιεί «αβάσιμες και αναξιόπιστες ιστορίες» για να φτιάξει το πορτραίτο του Αλκιβιάδη,[149] ο Αλκιβιάδης μια φορά ήθελε να δει τον Περικλή, αλλά του είπα ότι ο Περικλής δεν μπορούσε να τον δει, επειδή διάβαζε πώς να αποκαταστήσει τους λογαριασμούς του προς τους Αθηναίους. «Δεν θα ήταν καλύτερο για αυτόν,» είπε ο Αλκιβιάδης, «να διαβάζει για το πώς να μην αποκαθιστά τους λογαριασμούς του προς του Αθηναίους;».[147] Ο Πλούταρχος περιγράφει πως ο Αλκιβιάδης «έδωσε ένα χαστούκι στον Ιππόνικο, του οποίου η γέννηση και ο πλούτος τον έκανε άτομο μεγάλης επιρροής». Αυτή η πράξη αποδοκιμάστηκε, καθώς ήταν «απρόκλητη από κάθε πάθος της φιλονικίας μεταξύ τους». Για να διευκολύνει το τέλος του περιστατικού, ο Αλκιβιάδης πήγε στο σπίτι του Ιππόνικου και, αφού παρουσιάστηκε γυμνός, «ζήτησε να τον μαστιγώσουν ως τιμωρία, για να ευχαριστηθεί». Ο Ιππόνικος όχι μόνο τον συγχώρησε, αλλά του έδωσε το χέρι της κόρης του.[13] Ακόμα ένα παράδειγμα του επιδεικτικού του χαρακτήρα διεξήχθη στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 416 π.Χ., όπου «έβαλε 7 ομάδες στην αρματοδρομία, περισσότερες από ότι μπορούσε να βάλει ένας απλός πολίτης και τρεις από αυτές κατέκτησαν την πρώτη, τη δεύτερη και την τέταρτη θέση».[150] Σύμφωνα με τον Ανδοκίδη, μια φορά ο Αλκιβιάδης ανταγωνιζόταν ένα άνδρα ονοματί Ταυρέας ως χορηγός του χορού των αγοριών και «ο Αλκιβιάδης χτύπησε τον Ταυρέα με τις γροθιές του. Οι θεατές έδειξαν τη συμπάθεια τους για τον Ταυρέα και το μίσος τους για τον Αλκιβιάδη, χειροκροτώντας μόνο τη μια χορωδία και αρνούμενοι να ακούσουν τις άλλες».[151]
^ c: Ο Πλούταρχος και ο Πλάτωνας συμφωνούν ότι ο Αλκιβιάδης «υπηρέτησε ως στρατιώτης στην εκστρατεία της Ποτίδαιας και είχε τον Σωκράτη ως προστάτη του και σύντροφο στη δράση» και «όταν ο Αλκιβιάδης τραυματίστηκε, ο Σωκράτης ήταν αυτός που τον υπερασπίστηκε».[147][152] Παρόλο αυτά, ο Αντισθένης ισχυρίζεται ότι ο Σωκράτης έσωσε τον Αλκιβιάδη στη Μάχη του Δηλίου.[153]
^ d: Ο Θουκυδίδης αναφέρει αρκετές ομιλίες που αποδίδει στον Περικλή - αλλά ο Θουκυδίδης αναγνωρίζει ότι: «ήταν σε κάθε περίπτωση δύσκολο να θυμάσαι την κάθε λέξη, άρα η συνήθεια μου ήταν να κάνω τους ομιλητές να λένε ότι, κατά τη γνώμη μου, τους ζητείται από διάφορες περιπτώσεις, φυσικά ακολουθώντας όσο πιο πλησιέστερα γίνεται στη γενική αίσθηση του τι πραγματικά είπαν».[154]
^ e: Ο Κέηγκαν ισχυρίζεται ότι ο Θρασύβουλος ήταν ένας από τους ιδρυτές του καθεστώτος και ήθελε να υποστηρίξει τη μέτρια ολιγαρχία, αλλά αποξενώθηκε από τις ακραίες πράξεις των σχεδιαστών.[155] Ο Ρόμπερτ Ζ. Μπούκ, από την άλλη πλευρά, υποστηρίζει ότι ο Θρασύβουλος ποτέ δεν ενεπλάκη στην πλοκή, ίσως επειδή ήταν απών από τη Σάμο, κατά τη διάρκεια της έναρξης της.[156]
^ f: Στην περίπτωση της ναυμαχίας της Κυζίκου, ο Ρόμπερτ Λίττμαν, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μπραντέις, τοποθετεί τις διαφορετικές απόψεις που δίνονται από τον Ξενοφώντα και τον Διόδωρο. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, η νίκη του Αλκιβιάδη οφείλεται στην τύχη μιας καταιγίδας, ενώ σύμφωνα με τον Διόδωρο, οφείλεται σε μια προσεχτικά σχεδιασμένη στρατηγική. Αν και οι περισσότεροι ιστορικοί προτιμούν την ιστορία του Ξενοφώντα,[157] ο Τζιν Χάτζφελντ τονίζει ότι ο Διόδωρος καταγράφει πολλά ενδιαφέροντα και μοναδικά στοιχεία.[158]
^ g: Ο Πλούταρχος αναφέρει τη συμβουλή του Αλκιβιάδη, γράφοντας ότι «οδηγούσε πάνω σε άλογο και διάβαζε ένα μάθημα στους στρατηγούς. Είπε ότι ο αγκυροβολισμός τους ήταν κακός - η περιοχή δεν είχε λίμνη και πόλη, αλλά έπρεπε να πάρουν προμήθειες από τη Σηστό».[159][160] Ο Β. Πέρριν αναφέρει ότι η μαρτυρία του Ξενοφώντα δεν είναι κατηγορηματική[100] και προτιμά τη μαρτυρία του Διόδωρου.[102] Σύμφωνα με τον Α. Βόλπερτ, «δεν απαιτείται να συνάγεται μια κυνική ανάγνωση από την αναφορά του Ξενοφώντα ότι αυτός (Αλκιβιάδης) είχε την πρόθεση να προωθήσει τα συμφέροντα του για να προειδοποιήσει τους στρατηγούς για τα στρατηγικά τους λάθη».[161]
^ h: Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, μερικοί λένε ότι ο Αλκιβιάδης προκάλεσε τον θάνατο του, επειδή είχε παρασυρθεί από ένα κορίτσι, που ανήκε σε μια γνωστή οικογένεια.[104] Υπάρχουν δύο εκδοχές της ιστορίας: Οι δολοφόνοι στάλθηκαν από τους Σπαρτιάτες ή από τα αδέρφια του κοριτσιού, το οποίο αποπλάνησε ο Αλκιβιάδης.[162] Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, όταν οι Τριάκοντα Τύραννοι εγκαθίδρυσαν την εξουσία τους, όλη η Ελλάδα έγινε ανασφαλής για τον Αλκιβιάδη.[163]
^ i: Από την αρχή του πολέμου οι Αθηναίοι είχαν ήδη αρχίσει δύο εκστρατείες στη Σικελία και έστειλαν πρεσβευτές στη Σικελία.[164] Ο Πλούταρχος τονίζει ότι «στη Σικελία οι Αθηναίοι είχαν στρέψει το βλέμμα τους και κατά τη διάρκεια της ζωής του Περικλή».[130]

Παραπομπές

α-ε: Ἀλκιβιάδης Κλεινίου Αθηναίος, σημαίνει Αλκιβιάδης, γιος του Κλεινίου, Σκαμβωνίδης δηλ. δημότης από τον δήμο των Σκαμβωνιδών.
A. Vlachos, Thucydides' Bias, 59 &c.
P.B. Kern, Ancient Siege Warfare, 151.
Πλάτωνας, Αλκιβιάδης 1, 121a.
C.A. Cox, Household Interests, 144.
«Alcibiades». Encyclopaedic Dictionary The Helios. 1952.
N. Denyer, Commentary of Plato's Alcibiades, 88–89.
Πλάτωνας, Συμπόσιον 220e.
Ι. Συκουτρής, Πλάτωνος Συμπόσιον, 159–180.
Πλάτωνας, Συμπόσιον, 215a–222b.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 6.
Το σχετικό απόσπασμα για τον Αλκιβιάδη από τους Παράλληλους Βίους του Πλουτάρχου, σε μετάφραση στην νεοελληνική γλώσσα του Ραγκαβή.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 8.
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 5.43.
A.W. Gomme, A Historical Commentary on Thucydides, 339.
R. Sealey, A History of the Greek City States, 353.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 14.
Θουκυδίδης, V, 45.
A.W. Gomme, A Historical Commentary on Thucydides, 70.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 15.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 13.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, XVI.
Ανδοκίδης, Κατά του Αλκιβιάδη, 22.
Platias-Koliopoulos, Thucydides on Strategy, 237–46.
Kagan, The Peloponnesian War, 322
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου VII 8
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 20.
L. Strauss, The City and Man, 104.
Θουκυδίδης, 6.26.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 19.
Θουκυδίδης, 6.29.
Θουκυδίδης, 6.61.
Θουκυδίδης, 6.53.
D. Kagan, The Peloponnesian War, 273
Θουκυδίδης, 6.74
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 23.
Θουκυδίδης, 6.89–90.
D. Kagan, The Peloponnesian War, 282–3.
Θουκυδίδης, 7.18.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 24.
Θουκυδίδης, 8.26.
«Alcibiades». Encyclopaedia Britannica. 2002.
Πλούταρχος, Λύσανδρος, 22.
Πλούταρχος, Αγησίλαος, III.
P.J. Rhodes, A History of the Classical Greek World, 144.
Θουκυδίδης, 8.45
Θουκυδίδης, 8.46
Θουκυδίδης, 8.47
T. Buckley, Aspects of Greek History, 411.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 25.
R. Sealey, A History of the Greek City States, 359.
Θουκυδίδης, 8.48.
Θουκυδίδης, 8.49.
Θουκυδίδης, 8.50.
Θουκυδίδης, 8.51.
Θουκυδίδης, 8.53.
D. Kagan, The Fall of the Athenian Empire, 136–8.
Kagan, The Peloponnesian War, 366.
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 8.56.
Θουκυδίδης, 8.73.
Θουκυδίδης, 8.76.
Θουκυδίδης, 8.81.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 26.
Kagan, The Peloponnesian War, 389.
Θουκυδίδης, 8.82.
Θουκυδίδης, 8.97.
Θουκυδίδης, 8.88.
Cartwright-Warner, A Historical Commentary on Thucydides, 301.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 27.
Kagan, The Peloponnesian War, 406.
Ξενοφών, Ελληνικά, 1.1.5.
Kagan, The Peloponnesian War, 408
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 28.
Kagan, The Peloponnesian War, 410.
Διόδωρος, XIII, 50–1.
Ξενοφών, Ελληνικά, 1.1.17–23.
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, xiii, 74.4
Kagan, The Peloponnesian War, 410–3.
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, 52–3.
Kagan, The Peloponnesian War, 429
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, xiii, 66.3
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 30
Kagan, The Peloponnesian War, 410
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, xiii, 67.1
Ξενοφών, Ελληνικά, 1, 4, 8–12.
B. Due, The Return of Alcibiades, 39
Ξενοφών, Ελληνικά, 1, 4, 13.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 32.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 34.
D Kagan, The Fall of the Athenian Empire, 290.
S. Price, Religions of the Ancient Greeks, 54
Ξενοφών, Ελληνικά, 1, 4, 18
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 33
A. Andrewes, The Spartan Resurgence, 490
Kagan, The Peloponnesian War, 443
Kagan, The Peloponnesian War, 444
Για περισσότερες πληροφορίες για τη μάχη δείτε Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 35 ή τα Ελληνικά Οξυρύνχια, 4.
G. Cawkwell, Thucydides and the Peloponnesian War, 143
Kagan, The Peloponnesian War, 447
B. Perrin, The Death of Alcibiades , 25–37.
Ξενοφών, Ελληνικά, 2.1.25.
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, xiii, 105.
Ισοκράτης, Όσον αφορά την Ομάδα των Αλόγων, 16.40
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 39.
Αριστοτέλης, Ιστορία των Ζώων, "History of Animals- Book 6, Part 3 translated by D'Arcy Wentworth Thompson"; cf. John & William Langhorne, Plutarch's Lives (1819), vol. 2, p. 172, n. 99.
Θουκυδίδης, VI, 15.
Πλούταρχος, Η Αντίθεση του Αλκιβιάδη με τον Καρολιάνο, 6
Διόδωρος, Βιβλιοθήκη, xiii, 68.5.
S. Press, Was Alcibiades a Good General?
Ξενοφών, Ελληνικά, 1.4. 18.
Δημοσθένης, Κατά του Μειδία, 144–5.
D. Gribble, Alcibiades and Athens, 32–3.
Ισοκράτης, Όσον αφορά την Ομάδα των Αλόγων, 15.
Λυσίας, Κατά του Αλκιβιάδη 1, 1.
Λυσίας, Κατά του Αλκιβιάδη 2, 10.
Αριστοτέλης, Σύνταγμα των Αθηναίων, 28.
Αριστοτέλης, Αναλυτικά, ii, 13.
D. Gribble, Alcibiades and Athens, 41.
Ανδοκίδης, Κατά του Αλκιβιάδη, 19.
Κορνήλιος Νέπως, Αλκιβιάδης, XI.
M.F. McGregor, The Genius of Alkibiades, 27–50.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικόυ Έθνους, Αβ, 264–8.
W. Ellis, Alcibiades, 18.
D. Gribble, Alcibiades and Athens, 55 &c.
A.G. Platias and C. Koliopoulos, Thucydides on Strategy, 240.
Anna C. Salter, Predators, 128.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικόυ Έθνους, Αβ, 272.
A. Vlachos, Thucydides' Bias, 206.
A. Vlachos, Thucydides' Bias, 202–3.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 17.
D. Kagan, The Fall of the Athenian Empire, 419–20.
Κορνήλιος Νέπως, Αλκιβιάδης, VII.
D. McCann, B. Strauss, War and Democracy, xxv.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 10.
Αριστοφάνης, Σφήκες, 44.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 1.
D. Kagan, The Fall of the Athenian Empire, 178.
T. Habinek, Ancient Rhetoric and Oratory, 23–4.
Αριστοφάνης, Βατράχια, 1425.
E. Corrigan, Plato's Dialectic at Play, 169; C. Kahn, "Aeschines on Socratic Eros", 90
G.A. Scott, Plato's Socrates as Educator, 19
Πλάτωνας, Απολογία, 33a
N. Endres, Alcibiades Αρχειοθετήθηκε 2014-12-18 στο Wayback Machine.
T.T.B. Ryder, Alcibiades, 32
J. Richards, The Gods Abandon Alcibiades Αρχειοθετήθηκε 2014-12-25 στο Wayback Machine.
Ισοκράτης, Βουρίσις, 5.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 7.
Y. Lee Too, The Rhetoric of Identity in Isocrates, 216.
D. Gribble, Alcibiades and Athens, 30.
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 12.
Ανδοκίδης, Κατά του Αλκιβιάδη 20.
Πλάτωνας, Συμπόσιο, 221a.
Ι. Συκουτρής, Πλάτωνος Συμπόσιον, 225.
Θουκυδίδης, 1.22.
Donald Kagan, The Peloponnesian War, 385.
R.J. Buck, Thrasybulus and the Athenian Democracy, 27–8.
R.J. Littman, The Strategy of the Battle of Cyzicus, 271.
J. Hatzfeld, Alcibiade, 271
Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 36.
Πλούταρχος, Αντιθέσεις με τον Κοριολάνο, 2
A. Wolpert, Remembering Defeat, 5.
H.T. Peck, Harpers Dictionary of Classical Antiquities and W. Smith, New Classical Dictionary of Greek and Roman Biography, 39.
Ισοκράτης, Όσον αφορά την Ομάδα των Αλόγων, 40.

A. Vlachos, Thucydides' Bias, 204.

Πηγές
Πρωτογενείς πηγές

Ανδοκίδης, Κατά του Αλκιβιάδη. Δείτο το κείμενο στο Perseus program
Αριστοφάνης, Βάτραχοι
Αριστοφάνης, Σφήκες. Δείτε το κείμενο στο Perseus program
Αριστοτέλης, Σύνταγμα Αθηναίων
Αριστοτέλης, Ιστορία των Ζώων (μεταφράσεις στα αγγλικά: Wentworth Thompson)
Αριστοτέλης, Αναλυτικά (Translation by G. R. G. Mure)
Wikisource-logo.svg Κορνήλιος Νέπως, Ζωές Επιφανών Διοικητών
Δημοσθένης, Εναντίον των Μήδων. Δείτε το κείμενο στο Perseus program
Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 13ο Βιβλίο. Δείτε το κείμενο στο Perseus program.
Ισοκράτης, Βούσιρις. Δείτε το κείμενο στο Perseus program
Ισοκράτης, Όσον αφορά την Ομάδα των Αλόγων. Δείτε το κείμενο στο Perseus program
Wikisource-logo.svg Λυσίας, Τα ρητά του Λυσία
Λυσίας, Κατά του Αλκιβιάδη 2. Δείτε το κείμενο στο Perseus program
Πλάτωνας, Αλκιβιάδης. Δείτε το κείμενο στο Perseus program. Μεταφράσεις στα αγγλικά: Sanderson Beck.
Πλάτωνας, Απολογία
Πλάτωνας, Συμπόσιο
Wikisource-logo.svg Plutarch, Αγησίλαος (Μεταφράσεις στα αγγλικά: John Dryden)
Wikisource-logo.svg Πλούταρχος, Αλκιβιάδης. (Μεταφράσεις στα αγγλικά: Arthur H. Clough (New York: Collier Press, 1909), Aubrey Stewart-George Long και John Dryden.)
Wikisource-logo.svg Πλούταρχος, Λύσανδρος
Wikisource-logo.svg Πλούταρχος, Αντιθέσεις του Αλκιβιάδη με τον Κοριολάνο Μεταφράσεις στα αγγλικά: Aubrey Stewart-George Long και John Dryden.
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, V-VIII. Δείτε το κείμενο στο Perseus program.
Ξενοφών, Ελληνικά

Δευτερογενείς πηγές

«Alcibiades». Encyclopaedia Britannica. 2005.
«Alcibiades». Encyclopaedia of Ancient Greece. Routledge (UK). 2002. ISBN 0-415-97334-1.
«Alcibiades». Encyclopaedic Dictionary The Helios. 1952. In Greek.
Andrewes, A. (1992). «The Spartan Resurgence». The Cambridge Ancient History edited by David M. Lewis, John Boardman, J. K. Davies, M. Ostwald (Volume V). Cambridge University Press. ISBN 0-521-23347-X.
Buck, R.J. (1998). Thrasybulus and the Athenian Democracy: the Life of an Athenian Statesman. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. ISBN 3-515-07221-7.
Buckley, Terry (1996). Aspects of Greek History 750–323 BC. Routledge (UK). ISBN 0-415-09957-9.
Cartwright David, Warner Rex (1997). A Historical Commentary on Thucydides: A Companion to Rex Warner's Penguin TranslationΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. University of Michigan Press. ISBN 0-472-08419-4.
Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Peloponnesian War. Routledge (UK). ISBN 0-415-16552-0.
Corrigan, Elena (2004). «Alcibiades and the Conclusion of the Symposium». Plato's Dialectic at Play. Penn State Press. ISBN 0-271-02462-3.
Cox, C.A. (1997). «What Was an Oikos?». Household Interests. Princeton University Press. ISBN 0-691-01572-4.
Denyer, Nicolas (2001). Alcibiades (commentary). Cambridge University Press. ISBN 0-521-63414-8.
Due, Bodil (1991). «The Return of Alcibiades in Xenophon's Hellenica». "Classica et Mediaevalia — Revue Danoise de Philologie et D'Histoire" (Museum Tusculanum Press) XLII: 39–54. ISBN 0-521-38867-8. Ανακτήθηκε στις 2006-09-23.
Ellis, Walter M. (1989). Alcibiades. Routledge. ISBN 0-415-00994-4.
Gomme, A. W.· A. Andrewes· K. J. Dover (1945–81). An Historical Commentary on Thucydides (I–V). Oxford University Press. ISBN 0-19-814198-X.
Gribble, David (1999). Alcibiades and Athens: A Study in Literary Presentation. Oxford University Press. ISBN 0-19-815267-1.
Habinek, Thomas N. (2004). Ancient Rhetoric and Oratory. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-23515-9.
Hatzfeld, Jean (1951). Alcibiade (in French). Presses Universitaires de France.
Kagan, Donald (1991). The Fall of the Athenian Empire. Cornell University Press. ISBN 0-8014-9984-4.
Kagan, Donald (2003). The Peloponnesian WarΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. Viking Penguin (Penguin Group). ISBN 0-670-03211-5.
Kahn, C. (1994). «Aeschines on Socratic Eros». Στο: Paul A. Vander Waerdt. The Socratic Movement. Cornell University Press. ISBN 0-8014-9903-8.
Kern, Paul Bentley (1999). «Treatment of Captured Cities». Ancient Siege Warfare. Indiana University Press. ISBN 0-253-33546-9.
Lee Too, Yun (1995). «The Politics of Discipleship». The Rhetoric of Identity in Isocrates. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47406-X.
Littman, Robert J. (1968). «The Strategy of the Battle of Cyzicus». Transactions and Proceedings of the American Philological Association 99: 265–72. doi:10.2307/2935846.
McCann David, Strauss Barry (2001). War and Democracy: A Comparative Study of the Korean War and the Peloponnesian War. M.E. Sharpe. ISBN 0-7656-0695-X.
McGregor, Malcolm F. (1965). «The Genius of Alkibiades». Phoenix 19 (1): 27–50. doi:10.2307/1086688.
Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος (-Καρολίδης, Παύλος)(1925), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τ. Αβ). Ελευθερουδάκης.
Peck, Harry Thurston (1898). Harper's Dictionary Of Classical Literature And Antiquities.
Perrin, Bernadotte (1906). «The Death of Alcibiades». Transactions and Proceedings of the American Philological Association 37: 25–37. doi:10.2307/282699.
Platias Athanasios G., Koliopoulos Constantinos (2006). Thucydides on Strategy. Eurasia Publications. ISBN 960-8187-16-8.
Press, Sharon (1991). «Was Alcibiades a Good General?». Brown Classical Journal 7.
Price, Simon (1999). «Religious Places». Religions of the Ancient Greeks. Cambridge University Press. ISBN 0-521-38867-8.
Rhodes, P.J. (2005). A History of the Classical Greek World. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-22564-1.
Sealey, Raphael (1976). «The Peloponnesian War». A History of the Greek City States, 700–338 BCΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. University of California Press. ISBN 0-520-03177-6.
Scott, Gary Alan (2000). «Socrates and Teaching». Plato's Socrates as Educator. SUNY Press. ISBN 0-7914-4723-5.
Smith, Willian (1851). A New Classical Dictionary of Greek and Roman Biography, Mythology and Geography. Harper & brothers.
Strauss, Leo (1978). The City and Man. University of Chicago Press. ISBN 0-226-77701-4.
Συκουτρής, Ιωάννης (1934). Πλάτωνος Συμπόσιον - Κείμενον, μετάφρασις και ερμηνεία. Εστία.
Vlachos, Angelos (1974). Thucydides' Bias. Estia (in Greek).
Wolpert, Andrew (2002). Remembering Defeat: Civil War and Civic Memory in Ancient Athens. Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-6790-8.

Επιπλέον διάβασμα

Atherton, Gertrude (2004). The Jealous Gods. Kessinger Publishing Co. ISBN 1-4179-2807-7.
Benson, E.F. (1929). The Life of Alcibiades: The Idol of Athens. New York: D. Appleton Co.
Bury, J.B.· Meiggs, Russell (1975). A History of Greece (4th έκδοση). New York: St. Martin's Press.
J.B. Bury· S.A. Cook· F.E. Adcock, επιμ. (1927). The Cambridge Ancient History. 5. New York: Macmillan.
Chavarria, Daniel (2005). The Eye Of Cybele. Akashic Books. ISBN 1-888451-67-X.
Forde, Steven (1989). The Ambition to Rule Alcibiades and the Politics of Imperialism in Thucydides. Ithaca, NY: Cornell University Press.
Green, Peter (1967). Achilles his Armour. Doubleday.
Henderson, Bernard W. (1927). The Great War Between Athens and Sparta: A Companion to the Military History of Thucydides. London: Macmillan.
Hughes-Hallett, Lucy. Heroes: A History of Hero Worship. Alfred A. Knopf, New York, New York, 2004. ISBN 1-4000-4399-9.
Meiggs, Russell (1972). The Athenian Empire. Oxford: Clarendon Press.
Pressfield, Steven. Tides of War: A Novel of Alcibiades and the Peloponnesian War. Doubleday, New York, New York, 2000. ISBN 0-385-49252-9.
Robinson, Cyril Edward (1916). The Days of Alkibiades. E. Arnold.
Romilly de, Jacqueline (1997). Alcibiade, ou, Les Dangers de l'Ambition (in French). LGF. ISBN 2-253-14196-8.
Sutcliff, Rosemary (1971). Flowers of Adonis. Hodder & Stoughton Ltd. ISBN 0-340-15090-4.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Commons logo
Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Αλκιβιάδης
Βιογραφία

«Alcibiades was an Athenian general in the Peloponnesian War». Bingley. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Alcibiades». Endres, Nikolai. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Σεπτεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2006.
«Alcibiades: Aristocratic Ideal or Antisocial Personality Disorder». Evans, Kathleen. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Αυγούστου 2006. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Alcibiades». Meiggs, Russell. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Οκτωβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Alcibiades». Prins, Marco-Lendering, Jona. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Αυγούστου 2006. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Alcibiades». The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001–05. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Φεβρουαρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.CS1 maint: Unfit url (link)

Κείμενα και αναλύσεις

«Good Man, Bad Man, Traitor: Aspects of Alcibiades». Arcan, Gabriela. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Μαρτίου 2012. Ανακτήθηκε στις 27 Ιανουαρίου 2018.
«Thucydides and Civil War: the Case of Alcibiades». Faulkner, Robert. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Ιουλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Survie d'un lion : Alcibiade». Loicq-Berger, Marie-Paule. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2006.
«Alcibiades and the Sicilian Expedition». Rubio, Alexander G. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Plato, Thucydides, and Alcibiades». Syse, Henrik. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Ιουλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.
«Alcibiades, Athens, and the Human Condition in Thucydides' History». Warren, Brian. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Μαρτίου 2010. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2006.

Έργα του Πλουτάρχου
Έργα

Βίοι Παράλληλοι Ηθικά

Βίοι
Αγησίλαος και Πομπήιος1 Άγις & Κλεομένης και Τιβέριος Γράκχος & Γάιος Γράκχος1 Αλέξανδρος ο Μέγας και Ιούλιος Καίσαρ Αλκιβιάδης και Κοριολανός1 Άρατος & Αρταξέρξης & Γάλβας & Όθων2 Αριστείδης και Κάτων ο Πρεσβύτερος1 Δημήτριος και Αντώνιος1 Δημοσθένης και Κικέρων1 Δίων και Βρούτος1 Ευμένης και Σερτώριος1 Θεμιστοκλής και Κάμιλλος Θησέας και Ρωμύλος1 Κίμων και Λεύκολλος1 Λυκούργος και Νουμάς Πομπίλιος1 Λύσανδρος και Σύλλας1 Νικίας και Κράσσος1 Πελοπίδας και Μάρκελλος1 Περικλής και Φάβιος1 Πύρρος και Μάριος Σόλων και Ποπλικόλας1 Τιμολέων και Αιμίλιος Παύλος1 Φιλοποίμην και Φλαμινίνος1 Φωκίων και Κάτων ο νεότερος
Άλλα
Ψευδοπλούταρχος

1 Σύγκριση διαθέσιμη 2 Τέσσερις βίοι χωρίς ζευγάρι 

Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια

Έλληνες

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License