Σουληνάρι Μεσσηνίας

.

Περιφέρεια : Πελοποννήσου
Νομός : Μεσσηνίας

-- Δήμος Χιλιοχωρίων --

Το Σουληνάρι Μεσσηνίας είναι ένα νέο χωριό που σχεδιάστηκε και χτίστηκε το έτος 1963 στη θέση που τοπωνυμικά λέγεται Χίλια Χωριά ή Χιλιοχώρια σε υψόμετρο 340 μέτρων[4] και έχει 418 κάτοικους (σύμφωνα με την απογραφή του 2001). Μέχρι το έτος 2000 αποτελούσε την Κοινότητα Σουληναρίου οπότε υπήχθη στον Καποδιστριακό Δήμο Χιλιοχωρίων με έδρα τον Χανδρινό και από το έτος 2010 στον Καλλικρατικό Δήμο Πύλου-Νέστορος με έδρα την Πύλο.[5][6]

Ετυμολογία

1. Από τη λέξη: σωληνάριον ή σουληνάριον = μικρός σωλήνας, μικρός αγωγός ύδατος, υποκοριστικό του σωλήν-σωλήνος.
2. Από τη λέξη: καναλάκι ή κανελάκι είναι το τρεχούμενο αυλακάκι. Στην προκειμένη ενότητα και οι δύο όροι προσδιορίζουν το ίδιο τοπωνύμιο.[7]

Περιγραφή τοπίου

(Σημείωση: Κάνοντας κλικ επί των εικόνων βλέπουμε την μεγέθυνσή τους)

Το παλιό Χωριό, γενέτειρα του πληθυσμού, προ της μεταφοράς του στη σημερινή θέση λεγόταν Σωληνάριον από τη μικρή αυτοσχέδια βρύση στη πηγή Κανελάκι. Μετά τη μεταφορά του στη σημερινή θέση επικράτησε αντί του "Χιλιοχώρια" που είναι το τοπωνύμιο της περιοχής να χρησιμοποιείται το ίδιο όνομα με μια μικρή, λόγω τοπικής διαλέκτου, παραλλαγή, δηλαδή Σουληνάρι.[8] Όμως έτσι και αλλιώς το ετυμολογικό της λέξης, μας παραπέμπει υποχρεωτικά στην παλιά τοποθεσία η οποία βρίσκεται 2,5 χιλιόμετρα νοτιότερα. Το νέο χωριό βρίσκεται επί της Εθνικής οδού Καλαμάτας - Πύλου και απέχει από τις δύο πόλεις 35 και 16 χιλιόμετρα αντίστοιχα. Είναι συγκοινωνιακός κόμβος καθότι εκεί διασταυρώνεται και η εθνική οδός Σουληναρι-Κρεμμύδια-Κορυφάσιο-Χώρα.[9]

Το προ του 1963 παλιό Σουληναρι

Κατασκευάστηκε το 1934 στο Μηλιωτάκι(συνοικισμό του παλιού χωριού) από τον Απόστολο Σαμέλη ο δε εικονιζόμενος(Β.Α.Σ.) γεννήθηκε και μεγάλωσε εκεί μέχρι το 1964 οπότε μετοίκισε στο νέο χωριό.

Το παλιό Σωληνάριον εγκαταλείφθηκε το έτος 1963, τα δε ερειπωμένα σπίτια του, μαρτυρούν τις μεταβολές που υπέστη το έδαφος από γεωλογικά φαινόμενα. Το νέο Σουληνάρι διακρίνεται για το ρυμοτομικό του σχέδιο το οποίο δίνει την εικόνα ενός σύγχρονου χωριού με συγκροτημένη εσωτερική δομή: πλατείες, δρόμους οικοδομές, Κοιμητήριο, Γυμναστήριο, Δημοτικό Σχολείο, Νηπιαγωγείο.κ.λ.π. Ένα μεγάλο κτήριο σχεδιασμένο για Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ) είναι έτοιμο προς λειτουργία. Η γεωγραφική του θέση δίνει εικόνα νησίδας μέσα σε ένα οροπέδιο καταπράσινο από σταφιδαμπέλους και ελαιώνες. Η ύδρευση κατεβαίνει από το παλιό χωριό δια φυσικής ροής. Λόγω θέσεως προσελκύει ξένους, από Αγγλία κυρίως, για μόνιμη κατοικία. Δέκα Αλβανικές οικογένειες για λόγους εργασίας έχουν εγκατασταθεί στο χωριό. Ο Χειμώνας του Σουληναρίου είναι αρκετά κρύος, το δε Καλοκαίρι λόγω υψομέτρου είναι από τα δροσερότερα του Νομού Μεσσηνίας.[10]

Τα κύρια χαρακτηριστικά του τοπίου είναι οι λόφοι και βουνά που το περιτριγυρίζουν τα αμπελοχώραφα, οι ελαιώνες, τα κουδουνίσματα αιγοπροβάτων, τα περάσματα αγρίων ζώων και ερπετών, αγριογούρουνων, λαγών, τσακαλιών, αλεπούδων, σκαντζόχοιρων, χελωνών, διαφόρων φιδιών, σμηνών πουλιών κλπ.[11] Κατά την περιήγηση και οδοιπορία θα σταματήσουμε να πιούμε από το αθάνατο νερό που αναβλύζει στις πηγές, Κεφαλόβρυσο, Σερεμέτη, Γαλιότα, Κανελάκι, Άγιοι Απόστολοι, Στέρνα, Παλιοκάγκαδο.

Στο εγκαταλειμμένο παλιό Σωληνάριον βλέπει κανείς τα ερειπωμένα παλιά πετρόχτιστα σπίτια μερικά νέα εξοχικά επίσης πετρόχτιστα, με δεσπόζοντα τον παλιό ενοριακό Ιερό Ναό Αγίου Δημητρίου . Γύρω-γύρω στις πλαγιές των βουνών και των λόφων υπάρχουν 14 ξωκλήσια . Όλα μαζί συνθέτουν την παλιά δόξα του χωριού και τις παλιές και νέες αναμνήσεις των κατοίκων. Χαρακτηριστικές εικόνες του παλιού χωριού περιγράφονται σε ποίημα υπό τον τίτλο "Ύμνος του Σωληναρίου" του Β.Α,Σαμέλη αφιερωμένο στο χωριό που δημοσιεύτηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2014 στην εφημερίδα Ελευθερία Καλαμάτας και αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της Πύλου με την επωνυμία "Σουληνάρι το νέο χωριό του Δήμου Πύλου-Νέστορος".[12] Νοτιοδυτικά του νέου Σουληναρίου σε απόσταση 500 μέτρων υψώνεται το βουνό ΑΪ-Λιας (αρχαίο Αιγάλεω). Το κωνοειδές σχήμα του παραπέμπει σε ηφαίστειο και το καθιστά σημείο αναφοράς της τοποθεσίας καθότι είναι ορατό από πολλά σημεία της Πελοποννήσου.[13]

Γεωγραφικά και Γεωμορφολογικά το παλιό Σουληνάρι ανήκει στο νοητό τετράπλευρο που απαρτίζουν οι τέσσερεις κορυφές Πύλου,Μεθώνης, Φοινικούντας και Σουληναρίου Συγκεκριμένα το Σουληνάρι βρίσκεται σε κομβικό σημείο για την προς νότον παράκαμψη του ορεινού όγκου του Λυκοδήμου και τη μετάβαση στη θάλασσα Ακόμη το Σουληνάρι βρίσκεται σε θέση πρωτοβυζαντινή και πάνω στη μεσώγεια χερσαία οδό επικοινωνίας της περιοχής Πύλου-Μεσσήνης και Πύλου- Φοινικούντας. {40}

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας

Ι. Ν. Αγίας Σοφίας κ' των θυγατέρων Αυτής, Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης

Στην κεντρική πλατεία του χωριού υψώνεται ο νέος ενοριακός ναός που φέρει το όνομα των μεγαλομαρτύρων, Αγίας Σοφίας και των τριών θυγατέρων Αυτής, Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης, η μνήμη των οποίων εορτάζεται πανηγυρικά στις 17 Σεπτεμβρίου και είναι η έδρα της ομώνυμης Εκκλησιαστικής Ενορίας. Με απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου το έτος 1974 και επί Προεδρίας Β.Α.Σαμέλη, η Πλατεία μετονομάστηκε από πλατεία 21ης Απριλίου σε πλατεία Αγίας Σοφίας Στην ίδια Ενορία υπάγονται και τα 14 ξωκλήσια του χωριού: Άγιος Δημήτριος(παλιά έδρα Ενορίας), Άγιος Γεώργιος, Κοίμηση της Θεοτόκου, Αγία Ανάληψη, Αγία Κυριακή, Αγία Παρασκευή, Άγιος Νικόλαος, Υπαπαντή Κυρίου, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, Άγιος Νεκτάριος, Άγιος Ραφαήλ, Άγιοι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Χριστόφορος. Ολόκληρο το γεωφυσικό σύμπλεγμα του χωριού προσδίδει στο τοπίο εικόνα Αγίου όρους.{1}

Ανέκδοτα του χωριού

Είναι δεμένα με την παράδοση του χωριού η οποία επί σειρά ετών έτρεφε τις νεώτερες γενιές δια του στόματος των παππούδων και γιαγιάδων.

Κατά την παράδοση, λοιπόν, στο παλιό ορεινό Σωληνάριο, πάνω από το χωριό, υψωνόταν πελώριος βράχος πολύ επικίνδυνος για το χωριό από ενδεχόμενη κατολίσθηση. Γι αυτό οι κάτοικοι προληπτικά τον είχαν δέσει με χοντρές αλυσίδες. Ακόμη και σήμερα οι περαστικοί ρωτάνε πειραχτικά: "τον δέσατε καλά τον βράχο;" Μια τοποθεσία στην περιοχή λέγεται Βράχος, η οποία συνειρμικά παραπέμπει στον θρυλικό Βράχο.

Γνωστή έχει μείνει η φράση "από το Σωληνάρι διάβολε" που την χρησιμοποιούν πειραχτικά και σήμερα και αναφέρεται σε Σωληναραίο παπά (ιερέα) ο οποίος στα παλιά χρόνια καθώς περπατούσε ξυπόλητος λόγω φτώχειας στους δρόμους της Πύλου, τα περίεργα παιδάκια τον ρωτούσαν επίμονα: "από πού είσαι παππούλη;", "από που είσαι παππούλη;" ώσπου ο παππούλης για να απαλλαγεί από τα πειραχτήρια, τους απαντούσε "Από το Σωληνάρι διάβολε!"

Η τοπική παράδοση λέει και για τον Παυλόγιαννη, έναν καλό παππού ο οποίος είχε το ελάττωμα του κλεφτοκοτά. Εξ αιτίας αυτού του ελαττώματος βρέθηκε ενώπιον του Δικαστηρίου. Κατά την απολογία του απευθυνόμενος στον πρόεδρο του Δικαστηρίου είπε: "Μεγαλειότατε, εγώ δεν κλέβω κότες. Φταίνε αυτοί που με κατηγορούν διότι περνώντας από τις γειτονιές, έλεγα στις γυναίκες τους: "Μωρή μην ξεχάσεις να βάλεις στην κλώσσα σου ένα αβγό παραπάνω". Εγώ φταίω Μεγαλειότατε;[14]

Για το Κεφαλόβρυσο, την πηγή ύδρευσης και άρδευσης του χωριού που βρίσκεται στο Μηλιωτάκι (παλιά συνοικία Σωληναρίου) η τοπική παράδοση έπλασε τον μύθο με το σαραντάρβαλο λεβέτι που φράσσει το μάτι της πηγής και που τυχόν αφαίρεσή του θα δημιουργήσει ποτάμι νερού που θα πνίξει το χωριό.[15]
Ιστορία του Σουληναρίου

Έχει αρχαιολογικό ενδιαφέρον καθ΄ότι στη θέση Τρουλιδίτσα (= μικρός τρούλος) 500 μέτρα νοτιότερα του νέου Σουληναρίου, υπάρχει Μυκηναϊκός τάφος τα δε ευρήματα του αρχαίου καταυλισμού έχουν εκτεθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου.[16]

1969.. Νήπια με την γιαγιά τους.

Στην ορεινή τοποθεσία Ομιστρος θα βρει κανείς θαλάσσια όστρακα (στρείδια, μύδια) στη δε διπλανή περιοχή στις Μεγάλες Πέτρες, κομμάτια απολιθωμένων δένδρων, ευρήματα που παραπέμπουν εκατομμύρια χρόνια πριν.[17]

Κατά το έτος 1689 επί Ενετοκρατίας το Σουληνάρι ανήκε στην Επαρχία Μεθώνης και ήταν το μεγαλύτερο από τα 12 χωριά της Βουφράδος και αριθμούσε 118 κατοίκους(43 άνδρες,38 γυναίκες 14 αγόρια και 23 κορίτσια). Σύμφωνα με νεότερη απογραφή των Ενετών του 1700 το Σουληνάρι αριθμούσε 171 κατοίκους και είχε 40 οικογένειες(85 άνδρες και 86 γυναίκες). Στο όμορο χωριό Κρεμμύδια την ίδια εποχή ζούσαν 6 οικογένειες. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Σουληνάρι είναι το κομμάτι της Βουφράδας που ανήκε στην Ενετοκρατούμενη περιοχή Μεθώνης ενώ το Χατζή και τα περίχωρά του ανήκαν στην Φραγκοκρατούμενη περιοχή Ναβαρίνου. Η Ενετοκρατούμενη περιοχή είχε καλύτερο βιοτικό επίπεδο χάρις στην εμπορική δραστηριότητα των Ενετών{14}

Στις 3 Αυγούστου 1828 με την απόβαση στο Πεταλίδι του Γάλλου στρατηγού Νικολάου-Ιωσήφ Μαιζόν με 14.000 στρατό, μια επιστημονική αποστολή Γάλλων έκανε απογραφή πληθυσμού στην κατεστραμμένη και ερημωμένη από τον πόλεμο της ανεξαρτησίας Ελλάδα. Τα πληθυσμιακά δεδομένα είναι γραμμένα σε ένα γεωγραφικό βιβλίο που εκδόθηκε το 1834 στο Παρίσι. Για το Σωληνάρι γράφει ότι τότε εκεί ζούσαν 35 φαμελιές.[18]

1968.. Δίκυκλο μοναδικό ΙΧ των δασκάλων.

Ο έκτακτος Επίτροπος Άνω Μεσσηνίας στις 9 Αυγούστου 1828 στέλνει στον Καποδίστρια κατάλογο αιχμαλωτισθέντων από τον Ιμπραήμ. Στον κατάλογο Σωληναραίων αιχμαλώτων αναφέρονται τα εξής ονόματα: Αναστασία σύζ. Αναστασοπούλου, Φωτεινή Αναστασοπούλου, Γιαννούλα Αναστασοπούλου και Γιαννούλα Γύφτου Στάθη.[19] Σημείωση: Επειδή τα επώνυμα αυτά δεν τα συναντάμε σήμερα στο χωριό ενδεχομένως να είναι παραλλαγές για λόγους ασφάλειας ή να πρόκειται για άτομα που κρύβονταν στο Σωληνάρι. Οι γυναίκες αυτές οδηγήθηκαν στην Αίγυπτο ώσπου χάθηκαν τα ίχνη τους.[20]

Το Καλοκαίρι του 1831 μετά την κίνηση των Υδραίων και Μανιατών κατά του Καποδίστρια, πρόκριτοι και δημογέροντες της επαρχίας Μεθώνης ( μετέπειτα Πυλίας), έστειλαν προς τον Κυβερνήτη έγγραφο συμπαράστασης με το οποίο αποδοκιμάζουν την εμφύλια διαμάχη και τον καλούν να λάβει δραστικά μέτρα. Το έγγραφο αυτό για το Τμήμα Σωληναρίου το υπογράφουν, ο δημογέροντας Ηλίας Ράλλιας, ο Θεόδωρος Ξυδιάς, ο Γεώργιος Καρλής, και ο Λάμπρος Λυμπερόπουλος. Το Σωληνάρι το 1830 είχε 50 οικογένειες και ήταν το κεφαλοχώρι του Τμήματος που περιλάμβανε τα χωριά Σουληνάρι,(182 κάτοικοι) Χανδρινού (91 κάτοικοι), Χατζή (134 κάτοικοι), Κρεμμύδια (81 κάτοικοι), Φουρτζή (74 κάτοικοι) Λέζαγα (134 κάτοικοι), Κουκουνάρα(97 κάτοικοι).[21]

1952..Πίσω, ιστορική βρύση Σουληναρίου

Το 1836 επί Όθωνα με τη νέα Διοικητική Διαίρεση της Επαρχίας Πυλίας σε 13 Δήμους, το Σωληνάρι εντάσσεται στο Δήμο Τιμαθίας (παλιά ονομασία Λυκοδήμου) με έδρα το Σωληνάρι. Στον ίδιο Δήμο συνυπάρχουν τα χωριά Χαλαμπρέζα, Καμπάσι, Ρωμύρι και ο Μύλος Ζουρλοδερβύση. Το 1840 οι 13 Δήμοι της Πυλίας συγχωνεύονται σε πέντε, Μεταξύ αυτών είναι και ο Δήμος Βουφράδος στον οποίο εντάχτηκε και το Σωληνάρι όπου και παρέμεινε μέχρι το 1912 οπότε έγινε Κοινότητα. Το 1840 ο Δήμος Βουφράδος περιελάμβανε 34 οικισμούς μεταξύ αυτών και τους εν λόγω οικισμούς Σουληναρίου και Δάσους Χιλίων Χωρίων (Σημερινά Χιλιοχώρια).[22] Σημειώνουμε ότι ο όρος "Βουφράδα" σημαίνει, "εκεί που ζουν τα βόδια" Όμως η πραγματική γεωγραφική θέση της Βουφράδος είναι. η Βοϊδοκοιλιά το γνωστό ανά τον κόσμο λιμάνι που βρίσκεται στην περιοχή Πύλου- Γιάλοβας όπου κατά την μυθολογία έφθασε ο Τηλέμαχος συνοδευόμενος από την Αθηνά για να επισκεφθεί τον Νέστορα.{5}{6}

Το έτος 1893 στο Δήμο Βουφράδος λειτουργούν τρία Σχολεία με δάσκαλο ανώτερης Σχολής: Ένα για το Χατζή με 36 μαθητές, ένα για το Βλαχόπουλο με 64 μαθητές και ένα για το Σωληνάρι με 38 μαθητές. Την ίδια περίοδο, στα υπόλοιπα χωριά λειτουργούν συνολικά 15 Γραμματοσχολεία (με δάσκαλο άνευ Σχολής).{21}{22}

Επί Γερμανικής Κατοχής και μέχρι το 1949 οι μικροί μαθητές Σωληναρίου,, 120 τον αριθμό, πήγαιναν στο σχολειό ξυπόλητοι σε δύο βάρδιες(πρωί-απόγευμα) ο δε δάσκαλος ήταν ένας και μοναδικός. Κάθε μαθητής προσερχόμενος στο σχολείο κρατούσε στο χέρι του και ένα ξύλο για την ξυλόσομπα Ένας μαθητής, εκ περιτροπής, κρατούσε και ένα σακουλάκι μέσα στο οποίο υπήρχε το φαγητό της ημέρας για το δάσκαλο. Το συνηθισμένο φαγητό ήταν μακαρόνια στριφτά στο χέρι με μπόλικη μυτζήθρα, καυτό λάδι και δυο αυγά μάτια από πάνω. Το νερό στα σπίτια μεταφερόταν από την πηγή με πήλινες στάμνες τις γνωστές βήκες. Το 1955 στην Κοινότητα Σωληναρίου και συγκεκριμένα στο συνοικισμό Μηλιωτάκι ιδρύθηκε και δεύτερο Σχολείο.[23]

1952: Αγόρια κάτω των 16 ετών δεν φορούσαν μακρύ παντελόνι.

Το 1950 στο Σωληνάρι υπήρχε ένα ραδιόφωνο το δε μοναδικό ψυχαγωγικό μέσο ήταν το με μεγάλο χωνί γραμμόφωνο του Παλιατζή ενός πρόσφυγα κατοίκου Καλαμάτας που επισκεπτόταν τακτικά το χωριό κατά τη δεκαετία του '50. Το ετήσιο πανηγύρι του χωριού γινόταν στις 29 Ιουνίου ημέρα των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.[24]

Μετανάστευση

1959:H μια στην Αυστραλία(Σοφία) και η άλλη στον ουρανό(Γιαννούλα)

Δεν υπάρχει σπίτι στο Σουληνάρι που δεν έχει κάποιον μετανάστη αδελφό η γιο. Από το 1955 μέχρι το 1965 το ρεύμα μεταναστών υπήρξε μεγάλο. Αυστραλία, Καναδάς, Γερμανία, Νέα Ζηλανδία, Αμερική ήταν τα κράτη υποδοχής των μεταναστών. Οι ξενιτεμένοι Σουληναραίοι είναι τόσοι που φτάνουν σχεδόν τον σημερινό πληθυσμό του χωριού. Είναι αδέρφια μας που ποτέ δεν ξέχασαν την μητέρα γη τους και που μας συμπαραστάθηκαν στις δύσκολες στιγμές μας. Είναι οι ήρωες του χωριού που κάτω από αντίξοες συνθήκες πήραν το μακρύ ταξίδι προς το άγνωστο. Είναι αυτοί που με την υπέροχη πρόοδο στα ξένα τιμούν το χωριό τους.Η ευγνωμοσύνη που τους χρωστάμε δεν είναι τίποτα μπροστά στην προσφορά τους στο χωριό και στην Πατρίδα. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι θυσιάστηκαν για μας εδώ. Το Σουληνάρι είναι γι αυτούς ό,τι η Ιθάκη για τον Οδυσσέα, μια διαρκής νοσταλγία. Κανένας δεν μπορεί να ξεχάσει την ώρα του αποχωρισμού![25][26] 24
Ήθη και έθιμα του χωριού

Ο παλιός γάμος των νεονύμφων, καρπός συνοικεσίου, κρατούσε τέσσερις καλοκαιριάτικες ημέρες: Παρασκευή, Σάββατο Κυριακή και Δευτέρα. Την Παρασκευή η μεγάλη προετοιμασία.Έκοβαν τα αρνιά ή κατσίκια και συγκέντρωναν τα απαραίτητα για το τραπέζι. Το Σάββατο συγγενείς του γαμπρού πρωτοκλασάτοι με τα στολισμένα άλογά τους μετέβαιναν στο χωριό της νύφης για να παραλάβουν τα προικιά της που ήταν ένα μπαούλο, κλινοσκεπάσματα, κουβέρτες υφαντές στο λάκκο, σακούλι υφαντό με φούντες για τον κουμπάρο και υποχρεωτικά ένα χαλκωματένιο λεβέτι και μερικές φορές τέντζερη, μασιά, σιδεροστιά. Οι απεσταλμένοι του γαμπρού φορτωμένοι και πιωμένοι επέστρεφαν γλεντώντας στο χωριό. Η ακίνητη προίκα της νύφης μετρούσε σε χωράφια. Μερικές φορές και σε χρήμα.[27]

1959. Γειτονιά παλιού χωριού.

Την Κυριακή το απόγευμα ο γάμος κορυφωνόταν. Ο γαμπρός μπροστά καμαρωτός και έφιππος και οι καλεσμένοι πίσω, όλοι πάνω στα στολισμένα άλογα τραγουδώντας το "ας παν να δουν τα μάτια μου πως τα περνάει η αγάπη μου. Μην ηύρε αλλού κι αγάπησε και μένα με παράτησε" κατευθύνονταν στο χωριό της νύφης. Στην Εκκλησία περίμεναν την νύφη η οποία συνοδευόταν από το πλήθος των καλεσμένων της. Στο ανάγνωσμα του Ιερέα "η δε γυνή ίνα φοβήται τον άντρα" ο γαμπρός κρυφά πατούσε το πόδι της νύφης ως σημείο υποταγής. Τα κουφέτα κατά την περιφορά του "Ησαΐα χόρευε" ήταν είδος πολυτελείας. Οι πιο τολμηροί χρησιμοποιούσαν αντί αυτών κυπαρισσόμηλα.[28] Μετά την τέλεση του μυστηρίου και μια μικρή παραμονή όλων των συμπέθερων στο σπιτικό της νύφης, πάνω στο στολισμένο άλογό της μπροστά η νύφη, από κοντά ο έφιππος γαμπρός και όλο το συμπεθεριό επέστρεφαν στο Σωληνάριον τραγουδώντας το "αφήνω γεια στις όμορφες και γεια στις μαυρομάτες" Εκεί μπροστά στην είσοδο της αυλής, έφιππη η νύφη έκοβε στα τέσσερα και επάνω στο κεφάλι της μια κεντημένη πίτα τα δε κομμάτια τα πετούσε στο πλήθος. Όποιος άρπαζε κομμάτι ήταν ο τυχερός (προμήνυμα γάμου). Στη συνέχεια στην πόρτα του σπιτιού η πεθερά υποδεχόταν την νύφη της βάζοντάς της κάτω κάτι σιδερικό για να πατήσει. Τότε ακουγόταν η ευχή: "Σιδερένια"! Την ίδια στιγμή ένα αγοράκι το τοποθετούσαν στον ώμο της, για γούρι προς απόκτηση αγοριών! Στη συνέχεια η πεθερά μέλωνε τους νεόνυμφους προσφέροντάς τους με το ίδιο κουταλάκι μέλι. Ακολουθούσαν τα χορευτικά τραγούδια "νύφη μου καλώς όρισες" "να ζήσει η νύφη κι ο γαμπρός κουμπάρος και κουμπάρα" Το βράδυ γινόταν το γαμήλιο τραπέζι. Κυριαρχούσε η σπιτικιά μακαρονάδα με όλα τα καρυκεύματα. Το πιάτο της νύφης ήταν γεμάτο αλλά δεν έπρεπε, λέει, να φάει τίποτε εκείνο το βράδυ. Έτσι ήταν το έθιμο.[29]27

1956: Γυμνασιόπαιδες Σουληναρίου με την καθιερωμένη εμφάνιση εκείνης της εποχής.(Κώστας, Βασίλης, Χρήστος, Ντίνος, Γιάννης, Μίμης, .)

Την Δευτέρα συνεχιζόταν το πανηγύρι όπου στο προαύλιο της οικίας του γαμπρού δύο από τους καλεσμένους, οι πιο γεροδεμένοι, κρατούσαν απλωμένη μια από τις κουβέρτες της προικός και επ αυτής πετούσαν οικείους του γαμπρού,συνήθως την πεθερά και πεθερό και τους λίκνιζαν. Στη συνέχεια νύφη και γαμπρός συνοδευόμενοι από τους καλεσμένους πήγαιναν στην πηγή του χωριού όπου οι νεόνυμφοι έπρεπε να μπουχιστούν. Το μπούχισμα εθεωρείτο δημόσιο φλερτ των νεονύμφων. Δηλαδή μπούκωναν νερό και ο ένας προσπαθούσε να καταβρέξει τον άλλο. Η νύφη στη συνέχεια πέταγε κέρματα στην πηγή όπου παιδιά έπεφταν στο νερό για να τα πάρουν. Ο κουμπάρος έχων την τιμητική του έφερε παραμάσχαλα το υφαντό και με φούντες στολισμένο σακούλι επί του οποίου προβαλλόταν ένα υποκάμισο που ήταν δώρο της νύφης. Συνήθως της πομπής προπορευόταν μικρή ορχήστρα με κλαρίνο, σαντούρι και βιολί. Στο τετραήμερο το κρασί ήταν το σημείο αναφοράς όπου όλοι με το ίδιο ποτήρι ή κούπα έπιναν το ευλογημένο ποτό του Σουληναρίου. Την επόμενη του γάμου Κυριακή οι νεόνυμφοι πραγματοποιούσαν τα πιστρόφια (από το ρήμα επιστρέφω) που ήταν η πρώτη μετά το γάμο επίσκεψη των νιόγαμπρων στην οικογένεια της νύφης.

2. Θέρος-Τρύγος Πόλεμος: Οι μήνες Μάϊος και Ιούνιος λέγονταν Θεριστής και Αλωνάρης. Κατά τη διάρκεια των μηνών αυτών παρατηρούνταν ένας αγροτικός ξεσηκωμός για την πραγματοποίηση του θερίσματος των σιτηρών που γινόταν με το δρεπάνι και του αλωνίσματος που γινόταν με τη βοήθεια ζεύγους αλόγων. Το σιτάρι συγκεντρωνόταν στο κασόνι του σπιτιού και αποτελούσε την βασική τροφή της οικογένειας για ολόκληρο έτος. Η επεξεργασία των σιτηρών πραγματοποιούταν στον νερόμυλο. Ο μυλωνάς ήταν το αφεντικό του νερόμυλου. Το αλεύρι ήταν το ευλογημένο προϊόν της οικογένειας. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το ζυμωτό ψωμί και τα καρβέλια της νοικοκυράς! Σήμερα που γράφονται αυτές οι λέξεις όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Η παραγωγή του σιταριού εγκαταλειπόταν σιγά σιγά από τη δεκαετία του 1960. Οι νερόμυλοι έπαυσαν να λειτουργούν από του τέλους του 1958 παραμένουν δε ως τοπωνύμια.

3. Τα Γουρνοσφαξίματα ήταν ένα έθιμο του χωριού που γινόταν την περίοδο από τα Χριστούγεννα μέχρι τις Απόκριες. Το καλοθρεμένο χοιρινό μετά τον καθαρισμό του φυλασσόταν παστωμένο σε μεγάλα πηλινα δοχεία και αποτελούσε βασική διατηρημένη τροφή για πολλούς μήνες καθότι ο ηλεκτρισμός ήλθε στο χωριό μετά το 1965. Ποιός δεν θυμάται τα εδέσματα με το όνομα λουκάνικα, τσιγαρίδες, χουχλιά, λαρδιά, καγιανάς. Η Τσικνοπέμτη με τον σημερινό τρόπο εορτασμού της έλκει την καταγωγή της από την πραγματική Τσικνοπέμπτη του χωριού που ήταν η ημέρα που οι χωρικοί τσίκνιζαν (μαγείρευαν) στο μεγάλο λεβέτι το ήδη αλατισμένο για 7 ημέρες κρέας του χοιρινού όπου η μυρωδιά ή τσίκνα του μαγειρευόμενου κρέατος ακουγόταν στη γειτονιά.{27}

4. Λιομάζωμα: Το μάζωμα του ελαιοκάρπου ήταν οικογενειακή επιχείρηση όπου μέχρι το έτος 1960 γινόταν με πρωτόγονα μέσα. Η δέμπλα(μακρύ ραβδί) και το πριόνι ήταν τα εργαλεία στα χέρια των εργατών. Ως ελαιόπανα χρησιμοποιύνταν διάφορα πρόχειρα σκεπάσματα. Με πολλή υπομονή γινόταν συλλογή του καρπού και από σκόρπια σημεία. Ο ελαιόκαρπος μεταφερόταν στα λιτρουβιά (ελαιοτριβεία) με τα μοναδικά μεταφορικά μέσα του ιδιοκτήτη, το άλογο ή το γαϊδούρι. Ο καρπός συνθλιβόταν κάτω από το πέτρινο κυκλικό λιθάρι που το κινούσε ένα καλό άλογο. Ακολουθούσε στύψιμο της τσαντίλας που περιείχε την λιόλασπη και η συλλογή του λαδιού. Ο πυρήνας του καρπού το λιοκόκκι, μισοκατεργασμένος, ήταν κατάλληλος τροφή για τα ζώα κυρίως γουρούνια. Στο παλιό Σωληνάρι υπήρχαν δύο λιτρουβιά: Του Ι. Ξυδιά (Ξυδόγιαννη) και του Γ. Καρλή (Μπεχλούλια). Γενικά η παραγωγή ελαιολάδου στο Σωληνάρι ήταν μικρή. (Β.Α.Σαμέλης).

5. Νερόμυλοι: Στο Μηλιωτάκι , συνοικισμό Σωληναρίου, προς την ρεματιά, λειτουργούσε νερόμυλος που χρησιμοποιούσε τα νερά του κεφαλόβρυσου του συνοικισμού. Άλεθε τα σιτηρά των παραγωγών της περιοχής, Η λειτουργία του ήταν πρωτόγονη. Ο μυλωνάς κάθε πρωί ανέβαινε στο ύψωμα και με μια τρομπέτα από μεγάλη θαλασσινή κογχύλη ανάγγελλε στα χωριά ότι ο νερόμυλος λειτουργεί. Ο μύλος αυτός ανήκε στην οικογένεια Γ. Καρλή(Μπεχλούλια). Λίγο πιο κάτω, στην ίδια περιοχή, παλιότερα λειτουργούσε άλλος νερόμυλος. Η περιοχή αυτή φέρει το όνομα Παλιόμυλος. Ο επισκέπτης της περιοχής μπορεί να ιδεί τα εναπομείναντα εκεί μεγάλα στρόγγυλα λιθάρια των νερόμυλων.((Β.Α.Σαμέλης)

Τοπωνύμια Σουληναρίου

Τοποθεσίες που τις περισσότερες φορές χρησίμευαν και ως καλοκαιρινή διαμονή καθότι εκεί βρισκόταν και το αλώνι με τα συγκεντρωμένα σιτηρά, οι κοτούλες, τα οικόσιτα ζώα και μαζί ο πιστός φύλακας ο σκύλος. Διάφορες γνωστές τοποθεσίες στη περιοχή είναι:

Μηλιωτάκι (παλιός συνοικισμός Σωληναρίου), Κάμπος, Χιλιοχώρια, Λόγγος, Μπρασκόρεμα, Αφάνα, Λιβαδάκια,Μηλιοτόραχη, Ζαρναούρα, Καγκάδια, Ράχες, Όμιστρος, Βράχος, Τουρκόβρυση, Σπηλιά(παλιός οικισμός Σωληναρίου), Φτερόλακα, Παλιάμπελα,Ρουμούσταφα, Άγιοι Απόστολοι, Άι Γιώργης, Στρίφτες, Καστανιές, Βρυσούλες,Περβόλια, Στρίφτες, Ρωμαίικα, Στέρνα, Κατσιφάκι, Μεγάλες Πέτρες, Τρούπια Πέτρα, Πετράλωνα, Πλάι, Παλιοκάγκαδο, Αγιάννης, Ανάληψη,Ζαρναούρα Γουρνόραχη, Λιαρταμπέλια, Μηλιοτόραχη, Μακρυαλάκα, Παλιόλακα, Σερεμέτη, Γαλιότα, Κοτρόνα, ΠαναΪτσα, Αγριλίτσα,Παλιόμυλος, Καμπασάλωνα, Κουβελάκι, Κριθαράκια, Βραχνού, Μυγδαλιά , Τυροκάλυβο, Χατζέρ βαρκό, Αγια Κυριακή. Αλωνάκι, Επισκοπή, Ανάληψη,Καμπασόβραχος. , Αραπόλακα, Γλίνες, Νεροσουρμή.[30]

Όμορα Χωριά

Χανδρινού, Μεσοπόταμος (Βελή), Μεσοπόταμος (Ρωμύριον ), Καλοχώρι (Χαλαμπρέζα), Κόκκινου, Κρεμμύδια, Φουρτζή, Χατζή, Καζάρμα, Χαραυγή (Γκρούστεσι). Κατά το παρελθόν και μέχρι το 1955, στην περιοχή κατά μήκος της εθνικής οδού Πύλου-Καλαμάτας λειτούργησαν τρία χάνια: Του Αποστολοπούλου, του Τσόκανου , του Κισκίρα και τα Μισκαίικα Χάνια.
Παρωνύμια (Παρατσούκλια)

Τα παρωνύμια είναι πανάρχαιο φαινόμενο πχ Αχιλλεύς (Πηλείδης και Αιακίδης). Ο Τριανταφυλλίδης τα ονομάζει "παρατσούκλια". Είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που και σήμερα χρησιμοποιούνται παντού (μικρές κοινωνίες, αθλητισμός, διάφορες ομάδες και δραστηριότητες), π.χ. Κολοκοτρώνης ο Γέρος του Μοριά, Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, Αρματολοί και Κλέφτες οι ήρωες του 1821. Μερικοί (συγγραφείς, ποιητές) τα χρησιμοποιούν και ως ψευδώνυμο.

Τα παρακάτω είναι ένα κομμάτι της παλιάς ιστορίας του Σωληναρίου. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ξεχασμένων προγόνων μας. Tα περισσότερα δεν χρησιμοποιούνται σήμερα. Ιδού: Δήμαρχος, Μπέης,Πασιάς, Λόρδος, Νωματάρχης, Αγριολέοντας ή Χριστόγιαννης, Σιαγγούρης, Σιομπέτης, Κουτσούκος, Μπαρούτης, Λαγκούνης, Αντριτσάνης. Γρόπας, Μέρλας, Μπόμας, Βλαχάκος, Πούλος, Τσανάκας, Μπίρης, Μουρτζίνης, Μαντέκας, Μανέτας, Φούλης, Παναγάκης, Τσετσιές, Ζαρζάνης, Μανίκας, Αλεξανδρής, Ψουψούνιας, Κρανιάς, Σβίλιας, ,Μαχαίρας, Κροκαίοι, Καραμπετσαίοι, Καραμπελαίοι,Γκατζουναίοι, Χαρμπιλαίοι, Λολοτασαίοι, Μπομαίοι, Ζουμαίοι, Λαπαίοι, Μαστροκωτσαίοι, Καφετζαίοι, Ρετζαίοι, Καρατζελαίοι, Καρλοβασιλαίοι, , Θωμοκωτσαίοι, Τσουλαίοι, Μοκαίοι, Κουτσαίοι, Πουλαίοι, Σπεροναίοι, Βγενακαίοι, Σιωραίοι, Καντροναίοι, Ξυδοκωτσαίοι, Κωτσιαρακαίοι, Μαλωτσαίοι Χρήστακας, Χρηστάκης, Γιαννάκης, Παναγιωτάκης-Παναγιωτάκαινα, Παναγής, Γουρναλέξης, Μπεχλούλιας, Καβούκας, Καρνάρος, Μουστάκας, Μπαστουνάκος, Στριγκλής, Νταρέας, Μανίκας, Κούγιας, Καρύδας, Σταμάτης, Σουλντάρας, Μπέλεχας, Βραχνός, Μπίτζιας, Ζούκιας, Νταβράντας, Λαγουδάκος.[31]

Παραδοσιακά παιγνίδια

το σκαμπίλι

Μέχρι το 1950 η δερμάτινη μπάλα ήταν ανύπαρκτη, γι' αυτό και το ποδόσφαιρο ήταν άγνωστο. Αλλά και το τόπι ήταν αυτοσχέδιο. Τα συνηθισμένα παιγνίδια στο Σωληνάρι ήταν η γουρνίτσα (με τον ντενεκέ και τα μπαστούνια), η λεμονόκουπα, το τόπι, η κουτσαλώνα,, το κρυφτούλι, το σκαμπίλι, το κυνηγητό, οι αμάδες, τα σπιτάκια στην αυλή με μίμηση την οικογένεια, τα πεντόβολα, το τοιχάκι, το τοκάκι, το κλι, οι βόλοι (γυάλινοι, πήλινοι, λασπένοι), οι αυτοσχέδιες κούκλες, το καλαμένιο άλογο, η γαϊδούρα (πήδημα), περνάει περνάει η μέλισσα με τα μελισσόπουλα, το πέταγμα του χάρτινου χελιδονιού (σήμερα δεν μπορούν ούτε να το κατασκευάσουν), ο πετροπόλεμος( για τους τολμηρούς). Πολλά αγόρια με αυτοσχέδιες παγίδες (δοκάνια, βεργιά) επιδίδονταν στο κυνήγι πουλιών και κυρίως του αετομάχου και του ασπρόκολα.[32]
Επώνυμα των κατοίκων Σουληναρίου

Τα επώνυμα των κατοίκων του χωριού οριοθετούν την κοινωνία της ιδιαίτερης πατρίδας μας και είναι τα εξής: Σαμέλης ή Σιαμέλης, Ράλλης, Σαμαρτζής, Καρλής, Καραλής, Ξυδιάς, Αποστολόπουλος, Βλαχοδημητρόπουλος, Λυμπερόπουλος, Πουλόπουλος, Παναγόπουλος, Χριστοφίλης, Καραθανάσης, Καγκαράκης, Λυκισιώτης, Κοτσόβολος, Παγάνης, Μακαρίτης, Νταής, Ρούμπος, Κολοκάθης. Εκ τούτων το "Σαμέλης" είναι Αιγαιοπελαγίτικης προέλευσης το δε "Σιαμέλης" προέκυψε λόγω παραφθοράς που οφείλεται στην τοπική διάλεκτο, Το "Ράλλης" στα παλιά Δημοτολόγια Σωληναρίου αναφέρεται ως "Ράλλιας" . Οι Λυμπεροπλαίοι είναι οι πρώτοι κάτοικοι Σωληναρίου.[33]Μερικά επώνυμα όπως, Αποστολόπουλος, Καρλής, Καραλής, Βλαχοδημητρόπουλος, είναι Αρκαδικής προέλευσης.{31}

Οικονομία

Οι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται με την γεωργία, καθώς η γόνιμη γη Σουληναρίου και το ορεινό κλίμα δίνουν μια ιδιαιτερότητα στην τοπική παραγωγή. Διακρίνονται το ελαιόλαδο, η μαύρη σταφίδα, η ποικιλία κρασιών, οι πατάτες, το φημισμένο πεπόνι Σουληναρίου και άλλα διάφορα οπωροκηπευτικά. Ιδιαίτερα για το ελαιόλαδο Σουληναρίου έχουν γραφτεί πολλά ακόμη και στο εξωτερικό.[34] Η καλλιέργεια του εδάφους μέχρι του έτους 1960 γινόταν με αυτοσχέδια άροτρα (αλέτρια) που τα τραβούσαν δύο βόδια. Η δε καλλιέργεια των σταφιδαμπέλων γινόταν με την τσάπα (αξίνα) από ομάδες αγροτών. Σήμερα επικρατεί η μηχανοκαλλιέργεια. Το πρώτο πετρελαιοκίνητο αγροτικό μηχάνημα (άγκρια) εμφανίστηκε στο Σουληνάρι το έτος 1953. Η κτηνοτροφία σήμερα έχει περιοριστεί στα οικόσιτα ή ελεύθερα ζώα (δηλαδή βοοειδή, κατσίκες, κότες, γαλλιά, χοιρινά, αρνιά κ.ά.). Στη δεκαετία του 1990 στην περιοχή εμφανίστηκε το αγριογούρουνο το οποίο πολλαπλασιάστηκε ραγδαίως κατά τρόπο ενοχλητικό στη γεωργική καλλιέργεια.[35] Το Σωληνάρι σήμερα παρουσιάζει αναπτυσσόμενη εμπορική δραστηριότητα. Διαθέτει, οδοντιατρείο, φαρμακείο, χημείο οίνου, γεωπονικό κατάστημα, Σούπερ Μάρκετ, αρτοποιείο, βιοτεχνία ζυμαρικών, συγκροτημένα μηχανουργεία, ολοκληρωμένα συνεργεία αυτοκινήτων, πρατήρια καυσίμων, οργανωμένα στέκια καφέ και παραδοσιακού μεζέ.[36]
Προσωπικότητες από το Σουληνάρι Μεσσηνίας

Θεόδωρος Βλαχοδημήτρης (1925-2005), ποιητής και στοχαστής από το παλαιό Σουληνάρι.[37][38][39]

Παραπομπές

Σουληνάρι Μεσσηνίας
Ταχυδρομικός Κώδικας - Σουληνάρι Μεσσηνίας
Τηλεφωνικοί κωδικοί της Ελλάδας, Ζώνη 27: Πύλος: 2723.
Σουληνάρι Μεσσηνίας
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
"Λεξικό Ελληνικής Γλώσσας", Εκδ. Ο.Ε.Ε. Άτλας, Αθήνα 1961.
Σουληνάρι ή Χιλιοχώρια, άρθρο Β.Α. Σαμέλη, 6 Φεβρουαρίου 2014, στην εφημερίδα "Ελευθερία Καλαμάτας".
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
"Πρόοδος", Βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων, Αρχεία του Κράτους, σελ 15.
"Πρόοδος", Βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων, Αρχεία του Κράτους, σελ 15.
"Πρόοδος", Βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων, Αρχεία του Κράτους, σελ 15.
"Πρόοδος", Βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων, Αρχεία του Κράτους, σελ 15.
"Πρόοδος", Βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων, Αρχεία του Κράτους, σελ 15.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
"Οι ξεχασμένοι ήρωες του Σουληναρίου", Άρθρο Β.Α.Σαμέλη, 23 οκτ. 2013, σελ 15, στην εφημερίδα "Ελευθερία Καλαμάτας".
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες", 1980.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Βλ. εφημερίδα "Ελευθερία Καλαμάτας", 21 Νοεμ. 2011, που είναι αντίγραφο από την "WhinsorStar", εφημερίδα του Καναδά.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Μελέτες - Διατυπωμένες Έρευνες", 1978.
Από τη ιστοσελίδα biblionet.gr: Θοδωρής Βλαχοδημήτρης
Από το άρθρο του Ηλία Ε. Καραμπάτσου, με τίτλο "Θοδωρής Βλαχοδημήτρης: Ο ποιητής και στοχαστής σύμβολο των Χιλιοχωρίων-Πυλίας", στις 20/05/2013, στην ιστοσελίδα: tharrosnews.gr της εφημερίδας Θάρρος.

Από την ιστοσελίδα του Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας: Θοδωρής Βλαχοδημήτρης΅Μια αξιοπρεπής και ασυμβίβαστη ζωή

Πηγές

Β.Α. Σαμέλης, διδάσκαλος, "Αυτοβιογραφία", Σουληνάρι 2007.
Β.Α. Σαμέλης, "Μελέτη: Τοπικές Παραδόσεις και Αφηγήσεις", 1980.
Ιόλη Βιγγοπούλου - Θανάσης Βασιλείου, "Πύλος, Ταξίδι στο χρόνο", εκδόσεις Μίλητος.
"Πρόοδος", βιβλίο Συλλόγου Κρεμμυδίων "Η Ενότητα", Αρχεία του Κράτους.
Εφημερίδα "Ελευθερία Καλαμάτας", 6 Φεβρ. 2014, άρθρο του Βασίλη Α. Σαμέλη.
Δημοτολόγια πρώην Κοινότητας Σουληναρίου.
Βουφράδα: Λήμμα στη Βικιπαίδεια
Από την ιστοσελίδα "Πρωτοβυζαντινή Πυλία" της Καββαδία-Σπονδύλη

. Β.Α. Σαμέλης: Ιστορικό Φωτο-άλμουμ Β.Α.Σαμέλη

Τ.δ. Σουληναρίου -- το Σουληνάριον [ 418 ]

Γεωγραφία της Ελλάδας

Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος

Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω

Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License