Περιφέρεια : Δυτική Μακεδονία
Νομός : Γρεβενών

(Σημείωση συντάκτη: Το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του Κώστα Κρυστάλλη, που έζησε κατά τα χρόνια της δράσης των Ζιακαίων, αποτελεί αναμφισβήτητη μαρτυρία, ότι η γενέτειρα των Ζιακαίων είναι το Μαυρονόρος Γρεβενών και όχι το χωριό Ζιάκας (Τίστα), όπως πολύ λανθασμένα ισχυρίζονται κάποιοι.)

Απόσπασμα από το βιβλίο του ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ: "ΑΛΛΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ: ΟΙ Ζ Α Κ Α Ι Ο Ι"

"Την περιγραφήν της αρματολικής ταύτης οικογενείας μοι υπενθύμισεν ανάμνησίς ημέρας τινός θερινής, καθ' ην επί της Πίνδου εξηπλωμένος ανά το πυκνόν δάσος της Βάλια - Κάρδας υπό γηραιάν φηγόν επληροφορήθην παρά τινός εκεί εγχωρίου, ότι το μέρος εκείνο ήτο το ταμπούρι του Ζ ά κ α, καί δη επί της φηγού αυτής εκρέμα ο περίφημος κλέφτης το όπλον του.

Το όνομα των Ζακαίων, οίτινες κατήγοντο εκ Μαυρονόρους των Γρεβενών, ως αρματολίκιον μνημονεύεται από των μέσων της παρελθούσης εκατονταετηρίδας.

Ο Γέρων Ζάκας κατά το 1750 εχρημάτισε πρωτοπαλλήκαρον του συμπατριώτου του Ντελή - Δήμου του περιφήμου εκείνου λήσταρχου και αρματολού της επαρχίας των Γρεβενών επί Κουρτ - πασά ακμάσαντος. Τούτον φονευθέντα εν αιφνίδια προσβολή υπό του οδοφύλακος του Κούρτ - πασά Βελίαγα τω 1780 διεδέχθη εις το αρματολίκιον ο Ζάκας, όστις ιδού πως κλαίει εν τίνι μοιρολογίω τον θάνατον του γέροντος αρχηγού του (ψυχοπατέρα),

Ένας Πλάτανος με δεκοχτώ κλωνάρια
καί στη ρίζα του κοιμάται ό Ντελή-Δήμος.
Τρεις τον έκλαιγαν καί δυο μοιρολογούσαν:
Σήκου, Δήμο μου, και μη βαρυκοιμάσαι,
μάσε παγανιά δυο Γρεβενοπούλια
κι έβγα στο βουνό ψηλά στη Βασιλίτσα
τ' έχεις πόλεμο μαζί με το Βελιάγα.

Ωνομάζετο δε κατ' αρχάς ό Ζάκας Γεώργιος ή Γεωργάκης και Γάκης, όπερ γενόμενον Ζάκας τω απεδόθη έκτοτε ως επώνυμον.

Το καπετανάτον των Γρεβενών διετήρησεν ό Γέρο - Ζάκας μέχρι του 1800, οπότε εξεδιώχθη υπό του Αλή πασά δοθέντος του αρματολικίου του εις τον γνωστόν Τόσκαν. Έκτοτε ο Ζάκας περιήρχετο την επαρχίαν εκείνην, φθάνων ενίοτε μέχρι Μετσόβου και μέχρις Ολύμπου, ως λήσταρχος και τρομερός καταδιώκτης των βιαιοπραγιών των Τουρκαλβανικών στιφών του Αλή πασά. Επειδή δε κατεπονείτον πολύ υπό του τυράννου τούτου της Ηπείρου, συνηνώθη μετά του Παπαθυμίου Βλαχάβα, μεθ' ου καί συνηγωνίσθη αδιασπάστως μέχρι της τελευτής του βίου του τω 1814.

Αποθανόντος του γέροντος δεν εσβέσθη το οικογενειακόν του όνομα από των αρματολικών ασμάτων. Οι υιοί αυτού ο Γιαννούλας και ο Θεόδωρος ανεφάνησαν αμέσως εις τα λημέρια εκείνου φοβερώτεροι, λαβόντες μέγα μέρος κατά την ελληνικήν επανάσταση.

Εν έτει 1826, ότε ό Ρεσίτης επολιόρκει το πολύπαθες Μεσολόγγιον, διέταξε τoν εν Ηπείρω υιόν του Ιμίν-πασάν να εξοντώση όλους τους αρματολούς και κλέφτας. Πολλοι εκ τούτων τότε κατεστράφησαν, αλλ’ οι Ζιακαίοι προσεκτικοί όντες, διέμεναν ανενόχλητοι, καθ' όλον το έτος εκείνο. Το δε Φθινόπωρον κατήλθον από τα όρη, ως όλοι οι κλέφται, ίνα παραχειμάσωσιν εις τα χαμηλότερα μέρη. Τότε ό Σελιχτάραγας Γρεβενών Μεχμέτ - αγάς, συλλέξας αρκετούς Αλβανούς και συμπράκτοράς του έχων τον Ζώγον Κυπριώτην και την οικογένειαν των Μακραίων, επετέθη απροσδoκήτως κατά των Ζακαίων διαμενόντων εις το χωρίον των Μαυρονόρος εν τη οικίαν των. Απέναντι τοιαύτης ισχυράς και απροσδοκήτου επιθέσεως, πολεμήσαντες μετά των περί αυτούς ολίγων οπαδών οι δύο Ζακαίοι αδελφοί, ο μεν Γιαννούλας εγένετο θύμα, ο δε Θεόδωρος διεσώθη εξ ηρωικής, εξόδου και προσέφυγεν εις την Ελλάδα. Εις την μάχην ταύτην αναφέρεται και το ακόλουθον άσμα, όπερ παρίστησιν μάλλον επιστολήν φίλου εξ Ιωαννίνων απευθυνομένην κατά το έτος εκείνο προς τον καπετάν Γιαννούλαν Ζάκαν.

Πουλί, που πας στα Γρεβενά στον βλογημένον τόπο,
χαιρέτα μου την κλεφτουριά, τον καπετάν Γιαννούλα,
και πες του προσκυνήματα πολλά 'ν από τ’ εμένα.
Νάχη τα μάτια τ' ανοιχτά σ' όλο τo σύνορο του.
Δεν ειν' ο περσινός καψός πούταν ο Μουσελίμης,
κ' ήταν ο Μπαϊραχτάραγας απάνου στα δερβένια.
Φέτο ήρθε ένα Πασόπουλο, ένα Βεζυροπαίδι,
κ’ είναι κι ο Σελεχτάραγας εις όλα τα δερβένια.
Κράζει τους κλεφταρματολούς στα Γιάννινα να ρθούνε,
γυρεύει τα Τσαπόπουλα και το χρυσό ζευγάρι
Τα μαύρα τα Τσαπόπουλα στέκουν συλλογισμένα,
γιατι φοβούνται 'ν απιστιά, σκιάζονται τη ζωή τους.

Αλλά δεν έμεινεν επί πολύ o Θεόδωρος εν Ελλάδι. Μετά δύο έτη (1823) επανέκαμψεν εις την επαρχίαν Γρεβενών και ανέλαβε την αρχηγίαν του μπουλουκιού του. Πρώτον δ’ αυτού έργον εκήρυξεν η έκδίκησις του αίματος του Γιαννούλα κατά της οικογενείας των Μακραίων. Την πραγματοποίησιν της εκδικήσεως ταύτης υπεμφαίνει το εξής άσμα:

Στήν Κρανιά μεσ’ στο γιοφύρι
βγήκαν οι σκυλο-Μακραίοι,
πάτησαν πολλά καρβάνια,
πήραν άσπρα, πήραν γρόσια.
Πήραν και μια βλαχοπούλα,
πούταν άσπρη σαν το χιόνι,
νόστιμη σαν το πεπόνι,
κι όμορφη σαν το τρυγόνι.
Ξάπλωσαν εκεί τα γρόσια,
κι άρχισαν να τα μοιράζουν,
να κι ο Θόδωρος ο Ζιάκας
μπαταριά τους ρίχνει απάνου.
Δεκαπέντε λαβωμένοι,
Κι’ οι Μακραίοι σκοτωμένοι.
-Φέρετ’ ένα παλιο-γρίβα
να τους βάλωμε σαν γίδια…

Πριν προχωρήσωμεν περαιτέρω θεωρούμεν επάναγκες να είπωμεν ολίγα τινά και περί του μεταξύ Μακραίων και Ζακαίων μίσους.

Ο Αλέξιος Μακρής ή Μακραλέξης, o πρεσβύτερος των αδελφών Μακραίων και διαπρεπής ανά την Επαρχίαν των Γρεβενών, υπήρξε σωματάρχης (μπουλουκτσής) του καπετάν Γιαννούλα Ζάκα, φυλάσσων την περιοχήν του Σπηλαίου. Επειδή δε εν τη θέσει ταύτη εληστεύθη κατά το 1826 συνοδεία οδοιπόρων μεταβαινόντων εκ Μακεδονίας εις Ιωάννινα, απέστειλε κατ' αυτού ο Ιμίν-πασάς εξ Ιωαννίνων τον υιόν του Αλή-Φαρμάκη Αρίφ-βέην μετά 300 Λαλιωτών, όστις προσέβαλεν αιφνιδίως τον Αλέξην εις το χωρίον Σπήλαιον, ανύποπτον όντα και μόλις τριάκοντα οπαδούς έχοντα. Και όμως ο Μακρής επί μίαν όλόκληρον ημέραν αναστάς ηδυνήθη να διαφύγη εκ μέσου των εχθρών, καίτοι βαρείας φέρων πληγάς, και να προσφύγη υπό την αρωγήν του οπλαρχηγού του Ζάκα. Ούτος όμως, επαπειλούμενος υπό του Ιμίν- Πασά, ηναγκάσθη να παραδώση εις τον Άρίφ - βέην τον επιζητούμενον σωματάρχην του, όστις απαχθείς είς Ιωάννινα εθανατώθη σκληρότατα. Την διαγωγήν ταύτην του Γιαννούλα Ζάκα, θεωρήσαντες ως προδοσίαν οι αδελφοί και συγγενείς του Μακρή έπνεον κατ' εκείνου εκδίκηση. Τούτου δ’ ένεκα συνέπραξαν εις τον θάνατόν του.

Και του Μακρή το άσμα σώζεται αρχόμενον από του ωραίου διστίχου:

Γιά σκούξτε, βάξτε ('), βρε παιδιά, ρέξτε πολλά ντουφέκια
μπέλκιμ άκούσ’ ή συντροφιά και μας ερθή μαντάτο.

Μετά την έκδίκησιν του αίματος του άδελφού του, o Θεόδωρος Ζάκας μετέφερε το λημέρι του από της περιοχής των Γρεβενών επί της Πίνδου εν τη περιφήμω ανά την Ήπειρον Βάλια-Κάρδα. Δάση πυκνότατα, απέραντα και παρθένα άπό της πρωτογόνου δύναταί τις ειπείν περιόδου διασωζόμενα, περιφράσσουσι την αγρίαν τω όντι τοποθεσίαν ταύτην, καταλληλοτάτην διά κλέφτικα λημέρια, εν ή άνθρωπος δύναται να αποθηριωθεί αφού και πρόβατα ευρίσκονται εν αύτη αγρία, όπερ ουδαμού των Ελληνικών ορέων συμβαίνει.

Έκτοτε ό Θεόδωρος Ζάκας κατέστη τρομερότατος. Επανελθών δε εις την επαρχίαν του έσχε ποτέ την τόλμην και την γενναιότητα να εισχωρήση και εντός της πόλεως των Γρεβενών, και πυρπολήση και λεηλατήση το πλείστον μέρος των οθωμανικών οικιών.

Για τη δράση του Θεόδωρου Ζιάκα στους απελευθερωτικούς αγώνες της πατρίδος μας κατά των Τούρκων κάντε αριστερό κλίκ στις παρακάτω διευθύνσεις: http://www.fora.gr/grevena/themata/21.html και http://www.asxetos.gr/libViewPrint.aspx?s=133

Σημείωση Συντάκτη:

Ο Θεόδωρος Ζιάκας, οργάνωσε κατά το 1854 την εξέγερση της Δυτικής Μακεδονίας κατά των Τούρκων, συνεχίζοντας τη δράση του πατέρα του Γέρο-Ζιάκα, που διοικούσε το αρματολίκι της Πίνδου. Η αρματολική οικογένεια των Ζιακαίων παρενοχλούσε με τους άνδρες που διοικούσε, συστηματικά τους Τούρκους, προφυλάσσοντας από τις θηριωδίες τους, τον ελληνικό πληθυσμό της Δυτικής Μακεδονίας, με απώτερο στόχο την απελευθέρωση της Μακεδονίας από αυτούς. Παράλληλα συνέβαλλε ιδιαίτερα αποφασιστικά και στην επιτυχία της επανάστασης του 1821, καθώς φυλάγοντας τα περάσματα της Πίνδου δεν άφηνε τους Τούρκους να κινηθούν προς τα κάτω, για να καταπνίξουν στο αίμα την ελληνική επανάσταση στις περιοχές της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας. Έτσι ο Γιαννούλας Ζιάκας, αδελφός του Θεόδωρου Ζιάκα, που πολέμησε μαζί με τους πολιορκημένους Μεσολογγίτες, ενώ συμμετείχε και στην ηρωϊκή έξοδο, παρεμπόδισε π.χ. γύρω στα 1821 40.000 Τουρκαλβανούς στο να προχωρήσουν κατά των επαναστατημένων Ελλήνων της Στερεάς και Πελοποννήσου, ενώ την ίδια τακτική ακολούθησε και ο αδελφός του Θεόδωρος. Δυστυχώς ο Γιαννούλας Ζιάκας δολοφονήθηκε άνανδρα στο σπίτι του, στο Μαυρονόρος Γρεβενών, από τους Έλληνες Μακραίους.

Αν αναλογιστεί κανείς, ότι στο διάστημα από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, μέχρι και την εθνεγερσία του 1821 πραγματοποιούνταν σε συχνά διαστήματα, πάνω-κάτω μισού αιώνα, ελληνικά επαναστατικά κινήματα κατά των Τούρκων, που δυστυχώς καταπνίγηκαν όλα μακάβρια στο αίμα, αποδεκατίζοντας τον ελληνικό πληθυσμό, τότε κατανοεί πολύ ξεκάθαρα, ποια είναι η συμβολή της αρματολικής οικογένειας των Ζιακαίων από το Μαυρονόρος Γρεβενών και των παλληκαριών τους, στην απελευθέρωση του γένους μας από τον τουρκικό ζυγό.

Παράδοση

Θεόδωρος Ζιάκας

Στη μάχη του Σπηλαίου Γρεβενών, αμέσως μετά τη μάχη στο σημερινό Καρπερό Γρεβενών, το Μάϊο του 1854, ο Θεόδωρος Ζιάκας αντιμετώπισε από τις 28 Μαϊου-1 Ιουνίου το 1854, με 300 άνδρες, 12.000 Τουρκαλβανούς με επικεφαλής τον Αβδή Πασά. Στην ιστορική αυτή μάχη, οι απώλειες των Τουρκαλβανών ήταν εκατοντάδες, ενώ αντίθετα εκείνες των Ελλήνων ελάχιστες. Για τη μάχη αυτή η λαϊκή μούσα έγραψε:

Εσείς βουνά των Γρεβενών και πεύκα του Μετσόβου,
λίγο για χαμηλώσετε μιας τουφεκούλας τόπο,
για να φανούν τα Γρεβενά κι αυτό το Μέγα Σπήλιο,
που πολεμούν οι Έλληνες με του Αβδή τ’ ασκέρι.
Τρεις μέρες κάνουν πόλεμο, τρεις μέρες και τρεις νύχτες,
χωρίς νερό, χωρίς ψωμί, χωρίς κάνα μαντάτο.
Πέφτουν τα βόλια σαν βροχή, τα τόπια σαν χαλάζι
κι αυτά τα λιανοντούφεκα σαν την ψιλή βροχούλα.
Κι’ Αβδή πασάς εφώναξε, Αβδή πασάς φωνάζει.
- Ζιάκα πάψε τον πόλεμο, πάψε και το ντουφέκι
να κατακάτσ’ ου κουρνιαχτός, να σηκωθεί αντάρα,
να βρούνε οι μάνες τα παιδιά και τα παιδιά τις μάνες
να βρει κι η χήρα τον υγιό, π’ άλλον υγιό δεν έχει,
να μετρηθούμε κι εμείς να δούμε πόσοι λείπουν.
Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές και λείπουν τρεις χιλιάδες,
μετριούνται τα Ελληνόπουλα και λείπουν τρεις λεβέντες.

Στη μάχη αυτή ο Θεόδωρος Ζιάκας αντιστάθηκε λυσσαλέα, στους πολύ περισσότερους πολεμιστές του εχθρού για πολλές μέρες. Όταν τα πολεμοφόδια τελείωσαν, έδωσε εντολή ν' αδειάσουν τα βαρέλια του κρασιού που είχε το μοναστήρι, να τα γεμίσουν με πέτρες και να τ' αφήσουν από ψηλά να κατρακυλήσουν προς τη μεριά των εχθρών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να σκοτωθούν έτσι, πολλοί απ' αυτούς

Συνέχισε να πολεμά μέχρις εσχάτων, όμως η οξυδέρκεια που τον χαρακτήριζε και του υπαγόρευε, ότι οι πιο πετυχημένες νίκες δεν κερδίζονται στα πεδία των μαχών, αλλά στα μυαλά των ανθρώπων, τον έκανε να αποδεχτεί τη μεσολάβηση των ξένων διπλωματών, και να μεταφέρει 1.000 γυναικόπαιδα, σώα και αβλαβή στην ελεύθερη Καλαμπάκα. Για τον απαράμιλλο ηρωϊσμό και την εξυπνάδα του, η αξεπέραστη ελληνική λαϊκή μούσα έγραψε τo παρακάτω άσμα:

Εσείς βουνά των Γρεβενών και πεύκα του Μετσόβου,
λίγο για χαμηλώσετε, κάνα ντουφέκι τόπο
για να φανεί απ’ το Ζυγό το παινεμένο Σπήλιο,
να δούμε το Ζιακόπουλο πως πολεμάει τους Τούρκους.
- Βάστα καημένε Θόδωρε, βαστάξου στο ντουφέκι,
μη σε φοβίζουν Θόδωρε τ’ Αβδή πασά τα τόπια.
- Πως να βαστάξω βρε παιδιά και πως να πολεμήσω,
μπαρούτ’ δεν έχω ούτε σπυρί, δεν μου μειν’ ένα βόλι
και χίλια γυναικόπαιδα κρεμιούνται στο λαιμό μου.
Άντε παιδιά να φύγουμε να πάμε στ’ Καλαμπάκα
να βρούμε τους συντρόφους μας κι αυτόν τον Χατζή-Πέτρο.
- Ζιάκα μ’ πως και το’ παθες, Ζιάκα μ’ πως εστάθης,
πως άφησες τις εκκλησιές κι αυτό το Μοναστήρι;
- Κάλλιο ν’ αφήσω τσ’ εκκλησιές κι αυτό το μοναστήρι,
παρά ν’ αφήσω στη σκλαβιά χίλια γυναικοπαίδια.

-

Μαυρονόρος Γρεβενών

Weblinks - Σύνδεσμοι

* Ο άγνωστος αγώνας των Γρεβενιωτών κατά το 1821
* Ήρωες του 1821
* Το αρματολίκι της Πίνδου
* Η μάχη της Φυλλουριάς
* Δυτική Μακεδονία, Ιστορία - Λαογραφία