Τα δύο αετώματα του Παρθενώνα ήταν αριστουργηματικά συντάγματα γλυπτικής, έργα του Φειδία. Σήμερα βρίσκονται μοιρασμένα στο Βρετανικό Μουσείο, στο Μουσείο της Ακρόπολης και αλλού.

Ιστορική αναδρομή

Με την τοποθέτηση των γλυπτών στα αετώματα αποπερατώθηκε η κατασκευή του Παρθενώνα. Είναι έργα τέχνης του 438 - 432 π.Χ. Τα αετώματα του Παρθενώνα αναφέρει ο Παυσανίας στο οδοιπορικό του στα τέλη του 2ου αιώνα, χωρίς όμως να δίνει λεπτομερή περιγραφή. Οι κεντρικές μορφές του ανατολικού αετώματος αφαιρέθηκαν όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε στον ναό της Παναγίας Αθηνιώτισσας. Τα αετώματα καταστράφηκαν τον 17ο αιώνα κατά την εναντίον της τουρκοκρατούμενης Αθήνας επιχείρηση των Ενετών του Μοροζίνη στα πλαίσια του Ενετοτουρκικού πολέμου. Σήμερα, οι προσπάθειες ανακατασκευής βασίζονται σε τρεις κυρίως πηγές, α) τα ερείπια που βρέθηκαν, β) τις ζωγραφικές σημειώσεις του Ζακ Καρύ, και τέλος γ) ένα ανάγλυφο αντίγραφο που μιμείται πιστά το γνήσιο αρχικό έργο, και βρίσκεται στη Μαδρίτη.

Γενική περιγραφή

Τα αετώματα παρέχουν χώρο ισοσκελούς τριγώνου με μήκος βάσης 28,35 μ και ύψος 3,456 μ, ενώ το βάθος του τυμπάνου είναι 0,91 μ. Το οριζόντιο γείσο είναι πιο ενισχυμένο με μάρμαρο και σιδερένιες βέργες εν σχέση με τα πλάγια πλευρικά, για να αντέχει στο βάρος των γλυπτών. Παρά την τεράστια δυσκολία για την σύνθεση του έργου κατά αυτές τις δυσχερείς γεωμετρικές συνθήκες, τα αετώματα ήταν γεμάτα αγάλματα που θεματικά ήταν άρρητα αλληλένδετα και γεμάτα καλλιτεχνική ευφυΐα. Με μια πληθώρα στάσεων των αγαλμάτων (όρθια, καθιστά, ξαπλωμένα, ιπτάμενα, αναδυόμενα) και με εναλλαγή των διαστάσεων ο καλλιτέχνης κατόρθωσε να ανταπεξέλθει σε όλες τις δυσκολίες, καινοτομώντας έτσι ως προς τα αετώματα προγενέστερων ναών, πχ. του ναού της Αθηνάς στην Αίγινα. Κοινό χαρακτηριστικό των αγαλμάτων και στα δύο αετώματα είναι το γεγονός, ότι υποδιαιρούνται σε πέντε υποομάδες αγαλμάτων. Οι μεγαλόπνοες συνθέσεις αποτελούνται όχι από ανάγλυφα, αλλά εξ ολοκλήρου από ολόγλυφα αγάλματα.

Περιγραφή του δυτικού αετώματος
Αποκαταστημένο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα

Στο δυτικό αέτωμα συναντάμε ως πρωταγωνιστές την θεά Αθηνά και τον θεό Ποσειδώνα, οι οποίοι συνοδεύονται από πλήθος άλλων αττικών τοπικών θεοτήτων, ενώ άλογα, άρματα, επιβάτες και ιπποκόμοι συμπληρώνουν την σύνθεση. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το δυτικό αέτωμα είχε ως θέμα την έριδα μεταξύ Αθηνάς και Ποσειδώνα για την Αττική γη. Ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του παρήγαγε την πηγή, ενώ η Αθηνά με το δόρυ της ανόρθωσε το δέντρο της ιερής ελιάς στο μέσω του αετώματος. Ο Ποσειδώνας οπισθοχωρεί έντρομος από την ήττα του, ενώ πίσω από την Αθηνά τα άλογα αφηνίασαν από τον θόρυβο της διαμάχης. Η ηνίοχος Νίκη και ο Ερμής παρακολουθούν μαζί με τον Κέκρωπα και την οικογένειά του. Το άρμα του Ποσειδώνα συνοδεύεται από την Αμφιτρίτη και τις Νηριήδες, την Λευκοθέα και τον γιο της, τον Παλαίμονο ή Μελίκερτο. Η Αφροδίτη και οι Νηρηίδες κάθονται στα γόνατα της θάλασσας και συνοδεύονται από τον Έρωτα. Στα άκρα του αετώματος ο Κηφισός και η Καλλιρρόη με τον Ιλισό είναι τοποθετημένοι σύμφωνα με τη γεωγραφική τους θέση.

Περιγραφή του ανατολικού αετώματος
Αποκαταστημένο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το ανατολικό αέτωμα είχε ως θέμα τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του θεού Δία. Ο Καρύ ζωγράφισε τις άκρες του ανατολικού αετώματος, ενώ στη Μαδρίτη σώζεται ένα ανάγλυφο προστομιαίο φρέατος, στο οποίο βασίστηκε η αποκατάσταση του αετώματος. Κεντρική μορφή είναι ο μεγαλοπρεπής και ένθρονος Δίας προς τα δεξιά. Η Αθηνά ίσταται εμπρός του Δία. Είναι πάνοπλη και βηματίζει προς τα δεξιά. Η θεά Νίκη προσέρχεται ιπτάμενη με ένα δάφνινο στεφάνι στο χέρι, προορισμένο για την νεογέννητη Αθηνά. Πίσω από τον θρόνο του Δία, ο Ήφαιστος πισωπατεί έκθαμβος, ενώ στο χέρι του κρατάει ακόμα το σφυρί, με το οποίο επέφερε την ανακούφιση του θεού. Η Ίρις σπεύδει να αναγγείλει το μέγα και χαρμόσυνο γεγονός. Παρευρίσκονται επίσης ο Ποσειδώνας και η Ήρα καθισμένοι και οι δύο σε θρόνους. Η Δήμητρα και η Περσεφόνη αναπαύονται σε δέρμα πάνθηρα, ο Θησέας ή Διόνυσος, οι τρεις Μοίρες, η Αφροδίτη καθισμένη στα γόνατα της Πειθούς, ο θεός Ήλιος και η θεά Σελήνη, τα άλογα του άρματος του Ήλιου που αναδύεται από τα κύματα, και γυναίκες συμπληρώνουν την σύνθεση. Στα άκρα του αετώματος το άρμα του Ήλιου ανατέλλει και το άρμα της Σελήνης δύει, υποδυκνείουντας την χρονική στιγμή του αξιοθαύμαστου μυθολογικού γεγονότος.

Ερμηνεία

Στην ανατολική πλευρά εικονίζονται τα προ του Παρθενώνα τελούμενα στον χώρο εκείνο του μεγάλου βωμού. Εκεί συγκεντρώνονταν οι αόρατοι για τους πιστούς θεοί και αγάλλονταν κατά την διάρκεια των προσφερόμενων θυσιών, όταν ο ιερέας και η ιέρεια της Αθηνάς έβγαιναν από τον ναό για να τελέσει την θυσία ο μέν ιερέας, και για να απαγγείλει η ιέρεια στο όνομα του λαού την μεγάλη προσευχή.

Πηγές

British Museum. Dept. of Greek and Roman Antiquities (1908). A guide to the sculptures of the Parthenon in the British Museum. London: W. Clowes. σελ. 15-47. Ανακτήθηκε την 4 Ιανουαρίου 2012.
Guy Dickins (1912) (στα Αγγλικά). Catalogue Of The Acropolis Museum Volume I Archaic Sculpture. Cambridge: University Press. Ανακτήθηκε την 10 Απριλίου 2010.
Ισμήνη Τριάντη (1998). Το Μουσείο Ακροπόλεως. Αθήνα: ΟΛΚΟΣ, ISBN 960-7169-84-0. σελ. 248-249. Ανακτήθηκε την 23 Νοεμβρίου 2011.
Άντολφ Μιχαέλις (1835-1910), Άντολφ Τέοντορ Φρίντριχ Μιχαέλις (1871) (στα Γερμανικά). Der Parthenon. Λειψία: Breitkopf und Härtel. σελ. 174. Ανακτήθηκε την 10 Απριλίου 2010.
Παναγιώτης Καστριώτης (1859-1931) (1895). Κατάλογος του Μουσείου της Ακροπόλεως. Εν Αθήναις: Εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου Ν. Γ. Ιγγλέση. σελ. 47 και επόμενες. Ανακτήθηκε την 2 Φεβρουαρίου 2011.