Τα Αμπελάκια είναι παράλια κωμόπολη του Δήμου Σαλαμίνας. Είναι χτισμένα στην ανατολική ακτή του νησιού Σαλαμίνα, μεταξύ του ακρωτηρίου Πούντα στα βόρεια και της απέναντι προεξοχής της βόρειας ακτής της χερσονήσου κυνόσουρας, στο ομώνυμο όρμο και λιμάνι του νησιού.

Το μνημείο της ναυμαχίας της Σαλαμίνας στην χερσόνησο της Κυνόσουρας. (Πληροφορία για την φωτογραφία)

Ονομασία

Η αρχική ονομασία του οικισμού ήταν Αμπελάκι λόγω του μεγάλου αριθμού αμπελιών. Πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μετονομάζεται στο σημερινό της όνομα. Φαίνεται να υπάρχει σύγχυση για το αν τα Αμπελάκια ονομάστηκαν την δεκαετία του 1950 σε Φοίνιξ, αφού ο οικισμός που μετονομάστηκε ήταν ο Προσφυγικός Οικισμός Αμπελακίων, που συστάθηκε μετά την Μικρασιατική Καταστροφή.[1][2]
Διοικητικές μεταβολές

Το 1912, ο οικισμός Αμπελάκι συστήνεται πρώτη φορά ως έδρα κοινότητας του νομού Αττικής και Βοιωτίας, στην οποία προσαρτάται το Καματερό. Το 1920 δημιουργείται η κοινότητα Σεληνίου και προσαρτάται στην κοινότητα Αμπελακίου, ενώ το 1928 αναγνωρίζονται οι οικισμοί Αγία Υπαπαντή και Αγία Τριάς - Ναυπηγεία. Το 1940, ο οικισμός Αμπελάκι και η κοινότητα, μετονομάζονται σε Αμπελάκια και κοινότητα Αμπελακίων αντίστοιχα, και εντάσσεται σε αυτήν ο αναγνωρισμένος πια Προσφυγικός Συνοικισμός Αμπελακίων. Τον ίδιο χρόνο καταργούνται οι οικισμοί Αγία Υπαπαντή και Αγία Τριάς - Ναυπηγεία. Το 1954, ο Προσφυγικός Οικισμός μετονομάζεται σε Φοίνιξ για να καταργηθεί το 1961, όπως και ο οικισμός Καματερό την ίδια χρονική περίοδο. Η κοινότητα το 1964 εντάσσεται στην επαρχία Μεγαρίδος του νομού Πειραιώς, ενώ το 1971 αναγνωρίζεται ως οικισμός και εντάσσεται στην κοινότητα η Κυνόσουρα. Το 1972 η κοινότητα εντάσσεται στον νομό Αττικής και το 1981 αναγνωρίζεται και εντάσσεται ο οικισμός Σπιθάρι. Ο οικισμός το 1997 με το σχέδιο Καποδίστριας έγινε έδρα του Δήμου Αμπελακίων με πληθυσμό 7.060 κάτοικοι (απογραφή 2001). Από το 2010, ο δήμος ενοποιείται με τον καποδιστριακό Δήμο Σαλαμίνας, σύμφωνα με από το σχέδιο Καλλικράτης, σχηματίζοντας τον μοναδικό δήμο του νησιού.[1][2][3]
Ιστορία

Στην ακτή του όρμου βρισκόταν η αρχαία πόλη του νησιού Σαλαμίνα,[4] στη βόρεια πλευρά της Κυνόσουρας. Σημείο στο οποίο σύμφωνα με τον Ηρόδοτο είχε αγκυροβολήσει ο ελληνικός στόλος πριν από την περίφημη Ναυμαχία της Σαλαμίνας.[5]
Μετά την ερήμωση της αρχαίας πόλης των κλασικών χρόνων η ζωή των κατοίκων του νησιού καθίσταται επισφαλής λόγω των εντατικών επιδρομών των Ρωμαίων κατακτητών στα παράλια. Έτσι, η ζωή στη Σαλαμίνα μετατίθεται σε περιοχές πρωτογενούς παραγωγής, όπως στο Πέρανι, την Κακηβίγλα, τα Κανάκια, το Μούλκι και κυρίως στην ευρύτερη περιοχή της Ζωοδόχου Πηγής.
Κατά τον Δ. I. Πάλλα η περιοχή της αρχαίας πόλης χαρακτηρίστηκε ‘Αμπελάκι’ πολλούς αιώνες αργότερα λόγω της ύπαρξης αραιάς αμπελοκαλλιέργειας. Μετά την επανάσταση των Μελισσηνών (1571-1573), που έλαβε χώρα στην ευρύτερη περιοχή της Αργοναυπλίας, το Αμπελάκι θα δεχτεί οργανωμένο εποικισμό από Αρβανίτες προερχόμενους από τα μέρη της Ερμιονίδας. Ο εποικισμός αυτός οργανώθηκε από τον τότε διοικητή της Αττικής και των νησιών του Σαρωνικού Ουλούτς Αλή. Αυτός μετέφερε Αρβανίτες από την Πελοπόννησο, όπου εκεί είχαν δημιουργήσει αυτοί πολλά προβλήματα στους Τούρκους.
Ο οικισμός του Αμπελακίου τον 17ο αιώνα δεν ξεπερνά τις λίγες δεκάδες οικιών και είχε αναπτυχθεί γύρω από τον μεσαιωνικό πύργο και τον μικρό ναό του Αγίου Iωάννου του Θεολόγου. Ο οικισμός αυτός περιβαλλόταν από ένα ισχυρό τείχισμα, αμυντικού χαρακτήρα, τμήμα του οποίου σώζεται σήμερα στο Αμπελάκι ως τοίχος ενσωματωμένος σε οικία.
Κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους το Αμπελάκι τελούσε υπό τη διοικητική εποπτεία της δημογεροντίας της Κούλουρης. Αρκετοί Αμπελακιώτες είχαν εγκαταλείψει το Αμπελάκι κι είχαν προσωρινά εγκατασταθεί στην Κούλουρη, λόγω της ανασφάλειας που επικρατούσε από τις επιδρομές Τούρκων και Χριστιανών πειρατών. Με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης και την ύψωση της επαναστατικής σημαίας στο νησί, τη 10η Απριλίου του 1821, οι Αμπελακιώτες θα λάβουν ενεργό δράση κατά των Τούρκων. Μάλιστα στο Αμπελάκι η τότε Επαναστατική Διοίκηση των Ελλήνων είχε εγκαταστήσει Στρατιωτικό Νοσοκομείο, με αρχίατρο τον Βαυαρό, Ερρίκο Τράιμπερ, ο οποίος μάλιστα παρέλαβε στον όρμο της περιοχής τη σορό του Γ. Καραϊσκάκη. Το νοσοκομείο αυτό περιέθαλψε εκατοντάδες τραυματιών και έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στη πορεία της Εξέγερσης.
Το 1824 ο Άγγλος φιλέλληνας, συνταγματάρχης Στάνχοπ, προτείνει στο Γεώργιο Ψύλλα (1794-1878), λόγιο και πολιτικό, καταγόμενο μάλιστα από τη πλευρά της μητέρας του από το Αμπελάκι, να εκδώσει, την πρώτη εφημερίδα της Αθήνας, η οποία ονομαζόταν ‘Εφημερίς των Αθηνών’. Τα δυο πρώτα φύλλα της εφημερίδας αυτής τυπώθηκαν στο Αμπελάκι, εξαιτίας της επίθεσης του Κιουταχή στην Αθήνα, που ανάγκασαν τον Ψύλλα να μεταφέρει εκεί το τυπογραφείο. Το Αμπελάκι, λοιπόν, είχε την τύχη να γνωρίσει αυτήν την εξέχουσας σημασίας εκδοτική δραστηριότητα και πιθανολογείται πως το τυπογραφείο ήταν εγκατεστημένο στην οικεία των Καλογιάννηδων ή στο νοσοκομείο του Ερρίκου Τράιμπερ, μιας και αποτελούσε το μοναδικό κτήριο κοινωνικού και δημόσιου χαρακτήρα. Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και με την πάταξη της πειρατείας από τον Ιωάννης Καποδίστριας το άλλοτε μειωμένο αίσθημα ασφάλειας έδωσε τη θέση του στη σιγουριά. Η συμβολή των Αμπελακιωτών στη διατήρηση της Καποδιστριακής πολιτικής φαίνεται από μια συγχαρητήριο επιστολή, που τους έστειλε ο ίδιος ο κυβερνήτης και η οποία βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο της Ύδρας.
Πολλοί Αμπελακιώτες, συμπαρασυρόμενοι από την οικονομική άνθηση του Πειραιά, θα ασχοληθούν με το προσοδοφόρο επάγγελμα του ναυτικού και κυρίως με το διαμετακομιστικό εμπόριο. Γίνονται, έτσι, καπεταναίοι και καραβοκύρηδες και ταξιδεύουν από τα παράλια της Μικράς Ασίας, τη Μακεδονία, τη Θράκη, τον Εύξεινο Πόντο μέχρι και τα λιμάνια της Γαλλίας και της Αυστρίας. Μετέφεραν κυρίως ρώσικο στάρι, καφέ, ζάχαρη, βαμβάκι, υφάσματα, σίδηρο, κρασιά, ξύλα οικοδομών, τρόφιμα, λάδι, καπνό, όσπρια και άλλα.
Από το 1880 και μετά, αρχίζουν και σχηματίζονται οι μεγάλες περιουσίες των Αμπελακιωτών ναυτικών και το διαμετακομιστικό εμπόριο, διαμέσου των θαλάσσιων δρόμων με τα ιστιοφόρα καράβια τους, θα αποτελέσει την κινητήριο δύναμη της όλης οικονομικής ανάπτυξης του Αμπελακίου. Η οικονομική δύναμη που απέκτησαν πολλοί Αμπελακιώτες καραβοκύρηδες αντικατοπτρίζεται στην απόφασή τους να ανεγείρουν το 1887 επιβλητική ενοριακή εκκλησία, τα «Εισόδια της Θεοτόκου» και, επιπρόσθετα, φαίνεται από τα σπίτια που έχτισαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτά προσέδιδαν κύρος, γόητρο και ευρύτερη κοινωνική αποδοχή στους ιδιοκτήτες με την αίγλη που ανέδυαν.
Άλλοι Αμπελακιώτες -στεριανοί- ασχολήθηκαν με το εμπόριο, άνοιξαν μαγαζιά, καφενεία, ταβέρνες και εμπορικά καταστήματα. Δημιουργήθηκε έτσι η Αγορά (σήμερα ονομάζεται Παλαιά Αγορά), ουσιαστικά ένας στενός δρόμος που περιέτρεχε όλον τον οικισμό γύρω από τον μεσαιωνικό πύργο με άπειρα καταστήματα, πολλά από τα οποία σήμερα, ατυχώς, έχουν γκρεμιστεί ή είναι ερειπωμένα.
Η πτώση καθώς και η παρακμή της Παλαιάς Αγοράς του Αμπελακίου επήλθε κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, όταν όλα τα ιστιοφόρα πλοία των ντόπιων επιτάχθηκαν και κυρίως, όταν οι κατακτητές με τον τερματισμό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου τα τορπίλησαν μέσα στο αρχαίο λιμάνι.

Αξιοθέατα

Το Ναϊδριο Άγιου Πέτρου : Πρόκειται για ένα σταυρεπίστεγο ναϊδριο απλού ρυθμού του 16ου αιώνα. Συνδέεται χρονολογικά με την εγκατάσταση των Αρβανιτών εποίκων της Αργοναυπλίας στα τέλη του παραπάνω αιώνα. Βρισκόταν έξω από τα όρια της πόλης του Αμπελακίου. Σήμερα οι άναρχη οικιστική δόμηση το έχει περιβάλει με πολλές οικίες. Είναι χτισμένος με διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη που αφθονούσαν άλλοτε στο Αμπελάκι.[6]
Η Υπαπαντούλα : Πρόκειται για μία απλή εκκλησία με δίρριχτη στέγη. Πιθανότατα είναι χτισμένη το 17ο αιώνα. Σε αυτό το εκκλησάκι μετάλαβε λίγο πριν ξεψυχήσει ο Καραϊσκάκης το 1827. Είναι χτισμένη πάνω σε ερείπια πιθανότατα Ρωμαϊκού χτίσματος.[6]
Ο Τύμβος των Σαλαμινομάχων : Ανασκαφές που έγιναν στο χώρο του ακρωτηρίου της Κυνόσουρας έδειξαν ότι υπάρχει τύμβος ο οποίος ανήκει στους νεκρούς της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας (480 π.Χ.). Ο αρχαιολογικός χώρος του Τύμβου της Κυνόσουρας είναι σημαντικής αρχαιολογικής σημασίας μια και βρίσκονται πάνω σε αυτόν πάρα πολλά ερείπια και θεμελιώσεις [6].

Ο Πολυχρόνης Λεμπέσης που κατάγονταν από τη Σαλαμίνα, μεταξύ άλλων, ζωγράφισε τη «Γέννηση» στη Εκκλησία Εισοδίων της Θεοτόκου στα Αμπελάκια Σαλαμίνας και την «Πλατυτέρα των Ουρανών »(όπου διακρίνονται η λιτότητα, η σεμνότητα της βρεφοκρατούσας Παναγίας) και η παρθενική αβρότητα των δυο αγγέλων που την περιστοιχίζουν με την ωραία πτυχολογία τους.[7]
Αθλητισμός

Στα Αμπελάκια έχουν την έδρα τους τα δυο ερασιτεχνικά αθλητικά σωματεία ποδοσφαίρου, ο Αμπελακιακός και οι Σαλαμινομάχοι, ομάδες που αγωνίζονται στην στην Α' Ερασιτεχνική Κατηγορία Ποδοσφαίρου Πειραιά.[8]

Παραπομπές

↑ to: 1,0 1,1 Ιστοσ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών-Πανδέκτης, Μετονομασίες οικισμών της Ελλάδας: Αμπελάκια - Φοίνιξ, [Βασιλικό διάταγμα (19-8-1954, ΦΕΚ 188 Σελ. 1531]
↑ to: 2,0 2,1 Ιστοσ. Ελληνικής Εταιρίας Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης, Κοινότητα Αμπελακίου Νομού Αττικής και Βοιωτίας
↑ Ιστοσ. Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Σύσταση - Συγκρότηση Δήμων, Πρόγραμμα Καλλικράτης
↑ Ιστοσ. Δήμου Σαλαμίνας, Στην πόλη της Αρχαίας Σαλαμίνας
↑ Ηρόδοτος Η'76 Βιβλίο - Ουρανία
↑ to: 6,0 6,1 6,2 Αξιοθέατα Αμπελακίων, Επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Σαλαμίνας
↑ Παύλος Νιρβάνας, Βιβλογραφία Α΄
↑ Ιστοσ. Ενώσεως Ποδοσφαιρικών Σωματείων Πειραιώς, Τα σωματεία - μέλη της Ε. Π. Σ. Πειραιά

Βιβλιογραφία

Θ.Παντελή, Σαλαμίνα. Πορεία μέσα στο χρόνο, Εκδόσεις Ιωλκός, 2003, σελ 235
Παναγιώτη Βελτανισιάν, Ο Οικισμός του Αμπελακίου στα Μεταβυζαντινά και νεότερα χρόνια. Συμβολή στην τοπική ιστορία , Περιοδικό Βάκιλος, τεύχος α΄, Ιούλιος 2008

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Σαλαμίνας

Δήμος Σαλαμίνας (Έδρα: Σαλαμίνα, η)
ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΝ
Δημοτική Κοινότητα Αμπελακίων
Αμπελάκια, τα
Κυνοσούρα, η
Σπιθάρι, το
Δημοτική Κοινότητα Σεληνίων
Αταλάντη, η (νησίδα)
Σελήνια, τα
ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
Δημοτική Κοινότητα Αιαντείου
Αιάντειο, το
Γαϊδούρι, το (νησίδα)
Δημήτρανι, το
Κανάκια, τα
Κολώνες, οι
Μαρούδι, το
Ν. Κανάκια, τα (νησίδα)
Ν. Πέρα, η (νησίδα)
Ν. Περιστέρια, τα (νησίδα)
Πέρανι, το
Περιστέρια, τα
Τρίνησα Σαλαμίνας, η - Τρίμεσα, η (νησίδα)
Δημοτική Κοινότητα Σαλαμίνος
Άγιος Γεώργιος , ο (νησίδα)
Αρπιδόνι, το (νησίδα)
Ελληνικό, το
Λέρος, η (νησίδα)
Μακρόνησος, η (νησίδα)
Μεγάλη Κυρά, η (νησίδα)
Μικρή Κυρά, η (νησίδα)
Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Φανερωμένης, η
Μπατσί, το
Ρεβυθούσα, η (νησίδα)
Σαλαμίνα (πόλη), η
Στενό, το

Παραπομπές

↑ Σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής του 2001
↑ Ηρόδοτος Η' 76

Αναφορές και πηγές

Θ.Παντελή, Σαλαμίνα. Πορεία μέσα στο χρόνο, Εκδόσεις Ιωλκός, 2003, σελ 236

---

Αμπελάκια Αχαΐας
Αμπελάκια Δράμας
Αμπελάκια Έβρου
Αμπελάκια Ηλείας
Αμπελάκια Ιωαννίνων
Αμπελάκια Καρδίτσας
Αμπελάκια Λάρισας
Αμπελάκια Ροδόπης
Αμπελάκια Σαλαμίνας