Σταυράκια Ηρακλείου

.

Περιφέρεια : Κρήτης
Νομός : Ηρακλείου

-- Δήμος Ηρακλείου --

Τα Σταυράκια είναι χωριό και πρώην κοινότητα της επαρχίας Μαλεβιζίου με 913 κατοίκους (το 2011) και αποτελεί Δημοτικό διαμέρισμα στον ομώνυμο Δήμο του νομού Ηρακλείου. Απέχει 13 χιλιόμετρα νοτίως του πολεοδομικού συγκροτήματος Ηρακλείου Κρήτης και 6 χιλιόμετρα από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου. Βρίσκεται πάνω σε γήλοφο με αμπέλια και ελιές, σε υψόμετρο 240 μ. Η θέση του εξασφαλίζει την θέα προς τα γύρω χωριά, τα νότια προάστια της πόλης του Ηρακλείου και τη θάλασσα του κόλπου Ηρακλείου. Η οικονομία του χωριού βασίζεται στην παραγωγή σουλτανίνας, κρασιού και ελαιολάδου. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και ιδιωτικές επιχειρήσεις.

View Larger Map

Στο χωριό δραστηριοποιείται Αγροτικός Συνεταιρισμός και λειτουργεί τριθέσιο Δημοτικό Σχολείο και νηπιαγωγείο. Ιεροί ναοί μέσα στο χωριό είναι του Αγίου Γεωργίου (πολιούχος), της Παναγίας-Ζωοδόχου Πηγής, του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Σπυρίδωνα και ο πιο πρόσφατος και μεγαλύτερος ναός της Ανάστασης του Σωτήρος. Υπάρχουν επίσης δύο εξωκλήσια, του Αγίου Ιωάννη και του Αγίου Παντελεήμονα. Το χωριό πανηγυρίζει την ημέρα εορτής του Αγίου Γεωργίου και γίνεται παραδοσιακό πανηγύρι από τον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού στη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονα.

Ιστορικά στοιχεία

Ο οικισμός Σταυρακίων αναφέρεται για πρώτη φορά με την ονομασία casale Stavrachi (χωριό Σταυράκι στον ενικό) σε έγγραφο του 1248 του Κατάστιχου Εκκλησιών και Μοναστηρίων του Κοινού[1]. Σ’ αυτό το έγγραφο αναφέτεται ότι η Αρχιεπισκοπή διέθετε στο casale Stavrachi (χωριό Σταυράκι) ένα αμπέλι ερημωμένο, την θέση του οποίου οι Αρχές αγνοούν. Επίσης στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται ότι στο ίδιο χωριό (στο casale Stavrachi) «υπάρχει μια παλιά ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Προκοπίου, από την οποία μόνο τα θεμέλια φαίνονταν»[2]. Είναι όμως βέβαιο ότι ο οικισμός προϋπήρχε από τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο και ίσως από την εποχή της Αραβοκρατίας στην Κρήτη (826 – 961). Το χωριό αναφέρεται και σε συμβόλαια του συμβολαιογράφου του Χάνδακα Benvenuto de Brixano το 1301 με την ονομασία Stavrachi[3]. Αναφέρεται επίσης στο Catasticum ecclesiarum et monasteriorum comunis του 1320 ως χωριό μεταξύ των οικισμών της Paracandia, δηλαδή στην περιοχή κοντά στο Χάνδακα, που ήταν ιδιοκτησία του βενετικού δημοσίου.
Περίοδος Ενετοκρατίας (1211-1669)

Σε έγγραφο του 1393 του Δουκικού Αρχείου, ο οικισμός αυτός αναφέρεται ως Κάτω Σταυράκι - Cato Stavrachi [4] πράγμα που δηλώνει, κατ’ αντιδιαστολή, ότι από τότε, δηλαδή πριν το 1400, υπήρχε και άλλος οικισμός εκεί πλησίον του πρώτου που ονομαζόταν Απάνω Σταυράκι - Apano Stavrachi. Τα έτη 1577/1578 συντάχτηκε από τον βενετοκρητικό ευγενή και λόγιο Francesco Barozzi ο πρώτος - χρονολογικά - ολοκληρωμένος κατάλογος των οικισμών της Κρήτης που διασώθηκε. Στον κατάλογο αυτό αναφέρονται 1066 οικισμοί της Κρήτης μεταξύ των οποίων και οι δύο οικισμοί Σταυρακίων, τα Σταυράκια Απάνω (Stavrachia Apano) και τα Σταυράκια Κάτω (Stavrachia Cato), που υπάγονται στη περιοχή Κασταλανίας (επαρχίας) Μαλεβιζίου του ευρύτερου διαμερίσματος του Χάνδακα. Η Κασταλανία Μαλεβιζίου είχε τότε συνολικά 36 οικισμούς[5].

Ομοίως στην απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα (P. Castrofilaca) το 1583 [6] αναφέρονται δύο οικισμοί. Πρόκειται για τα Stavrachia Catto με 258 κατοίκους και Stavrachia Apano με 76 κατοίκους. Tα Σταυράκια Απάνω (Stavrachia Apano) είχαν 24 άνδρες για εργασία, 32 γυναίκες, 20 παιδιά και κανένα γέρο, σύνολο 76 κατοίκους. Τα Σταυράκια Κάτω (Stavrachia Cato) είχαν 83 άνδρες για εργασία, 113 γυναίκες, 61 παιδιά και 1 γέρο, σύνολο 258 κατοίκους [7]. Γέροι θεωρούνταν τότε όσοι ήταν άνω των 60 ετών και άνδρες για εργασία όσοι ήταν από 14 έως 60 ετών. Το 1583 τα Σταυράκια (Επάνω και Κάτω) είχαν συνολικά 334 κατοίκους, από τους οποίους υπήρχε μόνο ένας γέρος άνω των 60 ετών. Από αυτό γίνονται αντιληπτές οι συνθήκες ζωής και η θνησιμότητα που είχαν οι κάτοικοι Σταυρακίων αυτήν την εποχή. Το έτος 1630 ο μηχανικός δημοσίων έργων Francesco Basilicata έκανε μια σοβαρή εργασία για τους οικισμούς της Κρήτης. Στην εργασία του αυτή αναφέρει ότι η πόλη του Χάνδακα είχε στη δικαιοδοσία της 8 Καστέλια (Επαρχίες). Μεταξύ αυτών ήταν το Καστέλι Μαλεβιζίου που περιλάμβανε 34 οικισμούς. Στους οικισμούς Μαλεβιζίου υπαγόταν οι δύο οικισμοί Σταυρακίων, τα Stavrachiα Apano και τα Stavrachia Cato [8]. Η τελευταία απογραφή των Ενετών έγινε το 1644 στην οποία αναφέρονται τα Σταυράκια ότι ανήκουν στη περιφέρεια του Ηρακλείου, η οποία είχε 469 χωριά. Την ύπαρξη των δύο οικισμών καταγράφει και ο Andrea Cornaro (1594 -1615). Οι δύο οικισμοί ενώθηκαν μεταγενέστερα και αποτέλεσαν έναν ενιαίο οικισμό με την ονομασία Σταυράκια.
Περίοδος Τουρκοκρατίας (1669-1898)

Περίοδος Τουρκοκρατίας από το 1669 έως το 1821

Τα Σταυράκια που βρίσκονται στην περιοχή γύρω από τον Χάνδακα (paracandia) κατελήφθησαν από τους Τούρκους το 1648 με την έναρξη της πολιορκίας του Χάνδακα, η οποία διήρκησε 22 έτη (1648-1669). Στις τουρκικές πηγές του έτους 1671 το χωριό καταγράφεται με την ονομασία Istavraki. Από την απογραφή του πληθυσμού της Ανατολικής Κρήτης που έγινε από τους Τούρκους το έτος 1082 κατά το Μουσουλμανικό ημερολόγιο, δηλαδή το έτος 1671, μόλις δύο χρόνια μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους, τα Σταυράκια εξακολουθούν να αναφέρονται ότι βρίσκονται στην Επαρχία Μαλεβιζίου, Διοίκησης Χάνδακα, και να έχουν πληθυσμό πλουσίους 41, μεσαίας τάξης 13 και πτωχούς 12, σύνολο 66 [9]. Στην απογραφή αυτή για τις περιοχές της Ανατολικής Κρήτης εξαιρέθηκαν και δεν προσμετρήθηκαν οι ανήλικοι, οι γέροντες, οι ανάπηροι και οι κληρικοί [10]. Για την αξιολόγηση αυτής της απογραφής θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι έγινε όχι για να καταγραφεί ο πραγματικός πληθυσμός των κατοίκων των οικισμών, αλλά για να επιβληθεί σ’ αυτόν ο κεφαλικός φόρος. Επίσης προκύπτει ότι ο πληθυσμός των Σταυρακίων μειώθηκε κατά πολύ από την τελευταία απογραφή του Καστροφύλακα το 1583. Και αυτό διότι οι κάτοικοι των Σταυρακίων, όπως και άλλων χωριών της paracandia, αναγκαζόταν να αναλαμβάνουν τη διατροφή του τούρκικου στρατού και τη μεταφορά των πολεμικών υλικών και εφοδίων του καθόλη την περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα. Η εργασία αυτή ήταν υποχρεωτική για όλους [11]. Γι’ αυτό, όσοι δεν είχαν σημαντική περιουσία και σπίτια στο χωριό, το εγκατέλειψαν και πήγαν σε άλλα πιο μακρινά και ασφαλή μέρη για να ζήσουν. Ωστόσο τα Σταυράκια παρουσιάζονται να έχουν τον έκτο μεγαλύτερο πληθυσμό από τα 28 χωριά της επαρχίας Μαλεβιζίου την εποχή εκείνη, μετά τον Κρουσώνα, την Τύλισο, την Πυργού την Αυγενική και τον Άγιο Μύρωνα.

Τα Σταυράκια κατά τη πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας φαίνεται ότι κατοικούνταν από Χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ο αριθμός όμως των μουσουλμάνων πρέπει να ήταν πολύ μικρός σε σχέση με τους χριστιανούς. Οι μουσουλμάνοι δεν φαίνεται να είχαν ποτέ ιδιαίτερη δύναμη, ούτε να ανέπτυξαν αξιόλογη δραστηριότητα στο χωριό. Γι’ αυτό οι Τούρκοι δεν άφησαν στο χωριό κανένα ίχνος από το πέρασμά τους, παρά μόνο λίγα τοπωνύμια σε αγροτικές περιοχές. Δεν φαίνεται ακόμη να είχαν στο χωριό τζαμί ή άλλο χώρο λατρείας. Το μόνο που πληροφορούμαστε από ένα συμβόλαιο του έτους 1922 του συμβολαιογράφου Μιχαήλ Γαλενιανού είναι ότι στη θέση «Κουτρούλη» Σταυρακίων υπήρχε το τέως Οθωμανικό νεκροταφείο. Τα ίχνη του νεκροταφείου αυτού έχουν εξαφανιστεί τώρα και εκατό τουλάχιστο χρόνια.

Την περίοδο αυτή και συγκεκριμένα το έτος 1717 τα Σταυράκια υπέστησαν επίσης μεγάλες καταστροφές από σεισμό, ενώ την επόμενη χρονιά, το έτος 1718, ο πληθυσμός του χωριού αποδεκατίστηκε από τη τρομερή επιδημία της πανούκλας που έπληξε όλη τη Κρήτη [12]. Ο οικισμός είχε όμως και τότε τις εκκλησίες του και τους ορθόδοξους ιερείς του. Οι ιερείς μάλιστα εκπροσωπούσαν τους κατοίκους στις Αρχές. Έτσι σε έγγραφο του 1731 αναφέρεται ότι ο παπά Γεώργης, ιερέας του χωριού Σταυρακίων, αντιπροσωπεύει τους κατοίκους του χωριού του για την ανανέωση του Γραμματικού της Πόρτας ιατρού Στεφανή και για την εκλογή του αντιπροσώπου των ραγιάδων. Ενώ σε έγγραφο του 1749 αναφέρεται ότι ένας άλλος με το ίδιο όνομα παπά Γεώργης, αλλά με διαφορετικό πατρώνυμο, μαζί με το δάσκαλο Νικολάκη Μαυράκη αντιπροσωπεύουν πάλι τους κατοίκους του χωριού για τον καθορισμό της αμοιβής του επόμενου Γραμματικού ιατρού Αντωνίου. Την εποχή αυτή πρέπει να υπήρχαν στο χωριό οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου. Εντύπωση προκαλεί η παρουσία του δασκάλου Νικολάκη Μαυράκη στο χωριό το 1749, και αυτό διότι είναι γνωστό την εποχή αυτή, όπως και την υπόλοιπη περίοδο της Τουρκοκρατίας, δεν υπήρχε στα Σταυράκια σχολείο. Ίσως τότε κάποιοι κάτοικοι να μάθαιναν γράμματα, παρά την έλλειψη σχολείου στο χωριό τους.

Μια εικόνα της περιόδου αυτής αναφορικά με τις δραστηριότητες των κατοίκων, τόσο του οικισμού Σταυρακίων όσο και των οικισμών της επαρχίας Μαλεβιζίου γενικότερα, μας δίνει ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης, παραστάτης πληρεξούσιος και γενικός φροντιστής της Δικαιοσύνης, το έτος 1818 στο έργο του «Χωρογραφία της Κρήτης», όπου αναφέρει πως η επαρχία Μαλεβιζίου «έχει 50 – 60 κώμας και εις τούτο κατοικούσιν ολίγοι Οθωμανοί. Εντεύθεν γίνεται η πλουσιωτέρα εξαγωγή σταφίδος, οίνου και ελαιών. Ο οίνος της κώμης του Αγίου Μύρωνος εστί περιβόητος»[13].

Περίοδος Ελληνικής Επανάστασης 1821

Τον Μάη του 1821 έγινε μια μεγάλη Παγκρήτια συγκέντρωση στη Παναγία Θυμιανή, στην οποία αποφασίστηκε η έναρξη του Αγώνα. Κορυφαία μορφή συμμετοχής από το Μαλεβίζι ήταν ο Νεόφυτος Οικονόμου. Όταν δόθηκε το σύνθημα για την επανάσταση, η κατάσταση στις πεδινές περιοχές του Ηρακλείου, όπου βρίσκονται και τα Σταυράκια, ήταν εντελώς απαγορευτική για την έναρξη του αγώνα. Το Μαλεβίζι ολόκληρο δεν διέθετε οπλισμό και φυσική ή τεχνιτή οχύρωση, αλλά και οι αγωνιστές του έτρεχαν πίσω από τους οπλισμένους για να πάρουν το τουφέκι εκείνου που θα σκοτωνόταν. Οι Σταυρακιανοί με τις συνθήκες αυτές μπαίνουν στον αγώνα και επαναστατούν. Βρίσκονται όμως σε πολύ δύσκολη θέση, ανάμεσα σε δύο πυρά, των Τούρκων από την μία πλευρά, οι οποίοι εξορμούν από τον Χάνδακα, και των επαναστατημένων Μαλεβιζιωτών από την άλλη, οι οποίοι χρησιμοποιούν ως έδρα τους τον Άγιο Μύρωνα. Και οι δύο πλευρές, προκειμένου να συντηρηθούν, άρπαζαν από τα Σταυράκια ότι μπορούσαν (τρόφιμα, πρόβατα και κατσίκια) και οι κάτοικοι του χωριού έφθασαν σε πλήρη εξαθλίωση.

Το 1822 ο Σουλτάνος Μαχμούτ Δ΄ συμπράττει με τον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου για τη καταστολή της Κρητικής επανάστασης και φέρνει γι’ αυτό αιγυπτιακό στρατό στην Κρήτη. Για την καταστολή του αγώνα των Μαλεβιζιωτών, στον οποίο μετέχουν και οι Σταυρακιανοί, ο Σερίφ Πασάς καταλαμβάνει τον Μάη του 1822 τον Άγιο Μύρωνα και τον ορίζει ως έδρα των επιχειρήσεών του. Στον αγώνα του κατά του ορεινού Μαλεβιζίου ο Χασάν Πασάς εγκαθιστά τις δυνάμεις του στον Άγιο Μύρωνα και εφορμά με 5.000 στρατιώτες ενάντια στους επαναστατημένους αγωνιστές. Παράλληλα με τα ειδικά σώματα που δημιούργησε, επεδράμει τις νύχτες και λεηλατεί τα γύρω χωριά, μεταξύ των οποίων είναι και τα Σταυράκια. Ωστόσο και οι Χριστιανοί κάνουν παρόμοιες επιδρομές για να εξασφαλίσουν τα αναγκαία τρόφιμα. Έτσι δεν έμεινε ίχνος τροφής για τους κατοίκους Σταυρακίων. Τελικά η επανάσταση κατεστάλη, λόγω των υπέρτερων τουρκικών δυνάμεων και της έλλειψης οπλισμού αλλά και των απαραίτητων χρειωδών μέσων των επαναστατημένων Μαλεβιζιωτών.

Η καταστροφή των Σταυρακίων υπήρξε τότε μεγάλη και η εξαθλίωση όσων κατοίκων επέζησαν υπήρξε πλήρης. Δείγμα της εξαθλίωσης αυτής αποτυπώνεται σε μία διαταγή των Μουχαφίζ Μουσταφά πασά και Ρεϊζ Οσμάν Μπέη προς τον Οκτακισχιλίαρχον Ιππικού Φρούραρχον του Μεγάλου Κάστρου Καπετάν Σελήμβεην και προς τον Πρόεδρον του εκεί Συμβουλίου Ρατιπεδεφέντην στην οποία αναφέρονται επί λέξει τα εξής: «Καθ’ ον καιρόν η ενδοξότης των οδηγούντες τα στρατεύματα διευθύνοντο από Μεγάλου Κάστρου, εις τα μέσα του δρόμου των εκβήκαν οι χριστιανοί του χωρίου λεγομένου Σταυράκια και συναπαντήσαντές τους, επαρουσιάσθηκαν και είπαν ότι κατερημώνθη το χωρίον των, ώστε εις εν σπήτι δέκα ψυχαί συγκατοικούν στενοχωρημένοι, ζητούν δε εκ μέρους της ενδοξότητός των βοήθειαν χρηματικήν δια να αγοράσουν πρόβατα, ζώα και άλλοι να ανακαινίσωσι τα σπήτια των διότι έχωσι και από τα δύο χρείαν. Και ότι, επειδή είναι ένα από τα ζητήματα του Αντιβασιλέως Αιγύπτου να γίνει να ευπρεπίζεται η νήσος Κρήτη, συγχωρείται παρά της ενδοξότητός των να διαμοιρασθώσιν εις τον λαόν του άνωθεν χωρίου και πέντε χιλιάδες γρόσια κατά την συμφωνίαν της γνώμης των μελών του Συμβουλίου, και κατά την πληροφορίαν της γνώμης του Επιστάτου των Μαχλουλίων περί της χρείας του καθενός από κάθεν άτομον, των οποίων να επαρθεί ιδιόχειρον αποδεικτικόν..»[14]

Το τίμημα της επανάστασης του 1821 για τα Σταυράκια και τους κατοίκους του υπήρξε ιδιαίτερα βαρύ. Το χωριό κατερημώθηκε και ολόκληρες οικογένειες Σταυρακιανών ξεκληρίστηκαν. Κατά την επανάσταση του 1821 οι μισοί τουλάχιστον κάτοικοι των Σταυρακίων έφυγαν, πέθαναν από πείνα, σκοτώθηκαν, εξαφανίστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Οι υπόλοιποι, που επέστρεψαν στο χωριό είχαν εξαθλιωθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αναγκαστούν να ζητήσουν αργότερα τη βοήθεια από τον κατακτητή, όπως αναφέρεται παραπάνω. Σύμφωνα με τον Κώδικα Θυσιών[15] ο αριθμός των Σταυρακιανών οι οποίοι υπήρξαν θύματα κατά την επανάσταση του 1821 και των οποίων η περιουσία δημεύτηκε είναι:

«Ως προς τους άνδρες: έφυγαν 16, πέθαναν 15, σκοτώθηκαν 6, άγνωστοι 5.

Ως προς τις γυναίκες: έφυγαν 7, πέθαναν 2, αιχμαλωτίστηκε 1.

Σύνολο 52 άτομα, άνδρες και γυναίκες»[16] Ο Κώδικας Θυσιών, ή σωστότερα Κώδικας του Ιεροδικείου, είναι ένα Ιεροδικαστικό κατάστιχο, μεγάλο μέρος του οποίου καλύπτει τη καταγραφή των ονομάτων και των περιουσιών των Χριστιανών κατοίκων της Ανατολικής Κρήτης που εκτελέστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή διέφυγαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, όπως και των περιουσιών τους, οι οποίες δημεύτηκαν από το Οθωμανικό Δημόσιο. Το ενδιαφέρον της Διοίκησης του Τουρκικού Κράτους για τη κατάρτιση αυτού του κατάστιχου δεν ήταν για να μετρηθούν τα θύματα της επανάστασης, αλλά για να καταγραφεί η ακίνητη περιουσία τους, η οποία είχε δημευτεί από το Τούρκικο Δημόσιο. Από αυτό το γεγονός μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως οι αγωνιστές Σταυρακιανοί, θύματα του επαναστατικού αγώνα, ήταν αρκετά περισσότεροι, αφού δεν διέθεταν όλοι οι κάτοικοι της εποχής δική τους περιουσία.
Η Αιγυπτιακή κατοχή (1830-1840)

Η Αιγυπτιακή κατοχή από το έτος 1830 μέχρι το 1840 έκανε μια προσπάθεια ώστε να υπάρξουν καλλίτερες συνθήκες για την ανάπτυξη των οικισμών της Κρήτης και για την εκπαίδευση των κατοίκων της (κυρίως των μουσουλμάνων) στα αστικά κέντρα, χωρίς όμως να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα. Ο Pashley πραγματοποίησε ένα ταξίδι στην Κρήτη το 1832 και η περιγραφή που έκανε είναι μία από τις πιο ολοκληρωμένες περιγραφές της Κρήτης κατά τον 19ο αιώνα, η οποία από τότε είναι πηγή πολλών πληροφοριών για το νησί. Σύμφωνα με τη περιγραφή αυτή του Pashley και την απογραφή που πραγματοποίησε στη Κρήτη η Αιγυπτιακή κατοχή το έτος 1834 πληροφορούμαστε ότι τα Σταυράκια είχαν τότε μόλις 30 οικογένειες και καμιά μουσουλμάνων.
Επανάσταση του 1866-1869

Οι Κρητικοί παρά τα όσα τράβηξαν απ’ όλους τους κατακτητές Βενετούς και Τούρκους και ιδιαίτερα μετά τις επαναστάσεις του Δασκαλογιάννη το 1770 και την μεγάλη επανάσταση του 1821 δεν το έβαλαν κάτω. Με συνεχείς αγώνες και επαναστάσεις το 1841 και 1858 επιζητούν την ελευθερία τους, όμως και αυτές οι επαναστάσεις καταπνίγονται στο αίμα.

Το 1866 κάνουν μια ακόμη μεγάλη επανάσταση η οποία διαρκεί τρία χρόνια. Στις 8 Αυγούστου 1866 γίνεται μεγάλη συγκέντρωση στον Άγιο Μύρωνα, σχηματίζεται ο Ιερός Λόχος με 400 αγωνιστές, ψάλλεται δοξολογία στην εκκλησία του Χριστού, αναθέτουν την αρχηγία των επαναστατών του Μαλεβιζίου στον Παύλο Ντεντιδάκη και αποφασίζουν την έναρξη της επανάστασης. Από τα Σταυράκια συμμετέχει ο οπλαρχηγός τους Ι. Κουβιδάκης. Οι κάτοικοί των χωριών του Μαλεβιζίου οργανώνουν τη μεταφορά των γυναικοπαίδων στο Ρούβα για να τα προστατέψουν από τον διαφαινόμενο μακροχρόνιο αγώνα και τα χωριά ερημώνονται πάλι. Ο Τούρκικος στρατός και ο Πασάς του Μεγάλου Κάστρου (Ηρακλείου) στρατοπεδεύει τότε στα Σταυράκια στις 25 Αυγούστου 1866 και εξ αυτών επέδραμε στον Άγιο Μύρωνα και στα άλλα χωριά του Μαλεβιζίου. Στις 30 Αυγούστου 1866 ανεχώρησε με όλες τις αποσκευές του και οι στρατιώτες του μεταβαίνοντες από τα Σταυράκια και τα γύρω χωριά του Πετροκέφαλου και των Βουτών τα κατέστρεψαν και τα πυρπόλησαν. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Άγιο Μύρωνα και τον χρησιμοποίησαν έκτοτε ως ορμητήριό τους κατά των χωριών του ορεινού Μαλεβιζίου. Ο αγώνας που διεξήχθη ήταν σκληρός και μακροχρόνιος σε όλα τα μέρη του Μαλεβιζίου, με σκληρές μάχες και πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Στις μάχες αυτές διακρίνονται οι σπουδαίοι αρχηγοί των επαναστατών ο Παύλος Ντεντιδάκης, ο Μιχαήλ Κόρακας, ο Ηρακλής Κοκκινίδης και άλλοι.

Τον Μάη του 1867 ο Ηρακλής Κοκκινίδης με 1000 επαναστάτες φεύγουν για να υπερασπιστούν τις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης. Οι τουρκοκρητικοί τότε από το Ηράκλειο βρίσκουν έρημο το Μαλεβίζι και οργανώνουν μία από τις μεγαλύτερες σφαγές και λεηλασίες στη περιοχή, όπως και στα Σταυράκια. Στις 16 του Μάη του 1868 σε μία συμπλοκή στον Άγιο Μύρωνα τραυματίστηκε ο οπλαρχηγός των Σταυρακίων Ι. Κουβιδάκης.

Το θέατρο των μαχών της επανάστασης ήταν στο ορεινό Μαλεβίζι, που προσφερόταν για τον αγώνα λόγω των φυσικών οχυρών θέσεων που διαθέτει. Οι καταστροφές και οι λεηλασίες που υπέστησαν τότε τα χωριά του πεδινού Μαλεβιζίου (που ήταν ουσιαστικά απροστάτευτα) από τους Τουρκοκρητικούς του Ηρακλείου ήταν μεγάλες. Τα Σταυράκια τα βρήκαν έρημα και ανυπεράσπιστα και τα λεηλάτησαν, όπως δείχνει η έκθεση ωμοτήτων που συντάχθηκε. Η έκθεση αυτή αναφέρει για τα Σταυράκια τα εξής: «Εκ των οικιών, τας μεν 15 έκαυσαν τας δε λοιπάς εξεστέγιασαν μετασχόντες την ξυλικήν εις Ηράκλειον υποτεταγμένους τους κατοίκους ελεηλάτησαν. Τας εκκλησίας «η Θεοτόκος και άγιος Γεώργιος» εβεβήλωσαν, τας εικόνας και πάντα τα εν αυταίς κατεσύντριψαν και τα ερείπια αυτών μεταποίησαν εις σταύλους ζώων και αχυρώνας. Τους αμπελώνας άπαντας εξερρίζωσαν. Τα σπαρτά ελεηλάτησαν εκ των αγρών, τα γεννήματα υπέρ τας 5 χιλιάδας κιλά εκ των οικιών διήρπασαν υπέρ τας 200 κυψέλας μελίσσας κατέστρεψαν.»[17]
Ψήφιση του Οργανικού Νόμου, Σύμβαση της Χαλέπας και Ίδρυση του Δημοτικού Σχολείου Σταυρακίων

Ο αγώνας των Κρητικών, με κορυφαία στιγμή του την ανατίναξη της μονής Αρκαδίου, και οι ωμότητες των Τούρκων και των Τουρκοκρητικών προκάλεσαν την διεθνή κοινή γνώμη και οδήγησαν την Υψηλή Πύλη στη ψήφιση του Οργανικού Νόμου το 1868, ενός καταστατικού χάρτη διοίκησης της Κρήτης, που έδωσε κάποια προνόμια στους Χριστιανούς.

Τον πληθυσμό που είχαν τα Σταυράκια τη περίοδο αυτή μας τον δίνει ο υποπρόξενος της Ρωσίας στο Ηράκλειο Ιωάννης Μιτσοτάκης που διενήργησε το έτος 1875 απογραφή των κατοίκων του νομού Ηρακλείου. Στην επαρχία Μαλεβιζίου αναφέρονται τα Σταυράκια να έχουν 70 οικογένειες, 350 ψυχές (κατοίκους), εκ των οποίων οι 335 είναι Χριστιανοί και οι 15 Οθωμανοί. Η απογραφή αυτή είναι πλήρης και διενεργήθηκε από τον Αναγνώστη Κριτζωτάκη από τη Πυργού, καθώς φαίνεται ότι στα Σταυράκια δεν υπήρχε εγγράματος για να διενεργήσει την απογραφή[18]. Το έτος 1881 έγινε η μοναδική ολοκληρωμένη απογραφή στη Κρήτη επί Τουρκοκρατίας. Σύμφωνα με την απογραφή αυτή η Επαρχία Μαλεβιζίου είχε τρεις δήμους, του Αγ. Μύρωνα, του Κρουσώνα και της Τυλίσσου και 28 χωριά. Ο συνολικός πληθυσμός του Μαλεβιζίου ήταν 9.993 κάτοικοι, εκ των οποίων οι 4.987 ήταν άνδρες και οι 5.006 γυναίκες. Ο δήμος του Αγίου Μύρωνα, στον οποίο υπαγόταν τα Σταυράκια, είχε 11 χωριά και συνολικό πληθυσμό 4.016 κατοίκων, εκ των οποίων οι 2.082 ήταν άνδρες και οι 1.984 γυναίκες. Τα Σταυράκια είχαν 389 κατοίκους, εκ των οποίων οι 384 ήταν Χριστιανοί και 5 οι Οθωμανοί. Από τους Χριστιανούς οι 191 ήταν άνδρες και οι 193 γυναίκες και από τους Οθωμανούς οι 2 ήταν άνδρες και οι 3 γυναίκες.

Ο Οργανικός νόμος διήρκεσε για μία δεκαετία 1868-1878, όμως παραβιάστηκε από τους Τούρκους πολλές φορές, πράγμα που οδήγησε σε μία νέα επανάσταση το 1878. Η επανάσταση αυτή είχε μικρή διάρκεια, γιατί οι μεγάλες δυνάμεις επέβαλαν ανακωχή και έστειλαν το κρητικό ζήτημα στο συνέδριο του Βερολίνου. Τον Οκτώβριο του 1878 υπογράφηκε η Σύμβαση της Χαλέπας που αποτέλεσε το νέο πολιτικό οργανισμό της Κρήτης. Σύμφωνα μ’ αυτή, ο Διοικητής της Κρήτης μπορούσε να είναι και χριστιανός και η γενική συνέλευση αποτελούνταν από 49 χριστιανούς και 31 μουσουλμάνους. Ιδρύθηκε τότε Χωροφυλακή και η ελληνική καθιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα των δικαστηρίων και της συνέλευσης. Παράλληλα χορηγήθηκε γενική αμνηστία και επιτράπηκε η έκδοση εφημερίδων. Έτσι δημιουργήθηκε ένα ημιαυτόνομο καθεστώς στη Κρήτη, που επέτρεψε την αναζωογόνηση των κατεστραμμένων χωριών, όπως και των Σταυρακίων. Το 1886, ύστερα από αυτές τις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί, ιδρύθηκε για πρώτη φορά το Δημοτικό Σχολείο Σταυρακίων, που λειτουργεί συνεχώς μέχρι σήμερα.

Η τελευταία απογραφή των οικισμών του Ηρακλείου κατά τη περίοδο της Τουρκοκρατίας έγινε το 1894 από το λοχαγό Καλομενόπουλο με το έργο του «τα Κρητικά». Κατά την απογραφή αυτή τα Σταυράκια περιλαμβάνονται κατά θέση στο «λεκανοπέδιο του Γαζανού ποταμού» με πληθυσμό 94 οικογένειες, εκ των οποίων οι 92 ήταν Ελληνικές και οι 2 Τούρκικες.

Μέχρι τη κήρυξη της αυτονομίας της Κρήτης το 1898, μεσολάβησαν δύο μικρότερες επαναστάσεις το 1889 και το 1895, ενώ η τελευταία επανάσταση έγινε το 1897.
Επανάσταση του 1897

Κατά την επανάσταση αυτή του 1897 οι Κρητικοί προσπάθησαν να διώξουν τους Τούρκους τελείως από την ύπαιθρο. Οι Τούρκοι αντιστάθηκαν για να κρατήσουν τα κεκτημένα. Το θέατρο των μαχών αυτή τη φορά δεν είναι το ορεινό Μαλεβίζι, αλλά η περιοχή γύρω από το Ηράκλειο, το Γάζι τα Καλέσα, τα Σταυράκια, το Κανλί Καστέλλι, τη Σύλαμο, το Σκαλάνι και την Εληά. Φοβερές μάχες δόθηκαν τότε σ’ όλα τα μέτωπα γύρω από τα Σταυράκια, στους Αθανάτους, τη Ξερολιά και τη Βίγλα. Η μάχη ήταν άνιση και οι Τούρκοι προχώρησαν στα Σταυράκια για να τα κάψουν, ενώ το χωριό αδειάζει και πάλι από τα γυναικόπαιδα. Οι υπερασπιστές των Σταυρακίων δέχονται την τελευταία στιγμή βοήθεια από τους οπλαρχηγούς Θειακάκη και Ξενάκη. Οι Τούρκοι κλονίζονται και τρέπονται σε φυγή. Οι μάχες συνεχίστηκαν σε όλα τα μέτωπα γύρω από τον οικισμό με κίνδυνο και πάλι τον εμπρησμό του χωριού. Η γραμμή των χριστιανών κράτησε γερά στα Σταυράκια με οπλαρχηγό τον Μ. Χατζάκη[19].

Το επόμενο έτος 1898, μετά τη σφαγή της 25ης Αγούστου στο Ηράκλειο, αποφασίστηκε από τις μεγάλες δυνάμεις η αυτονομία της Κρήτης. Ύπατος Αρμοστής ορίστηκε ο Πρίγκηπας της Ελλάδος Γεώργιος, ο οποίος στις 2 Νοεμβρίου 1898 αποβιβάστηκε στη Σούδα και την ίδια μέρα ο τουρκικός στρατός εγκατέλειψε την Κρήτη. Έτσι έληξε η τουρκοκρατία στο νησί.
Περίοδος Κρητικής Πολιτείας (1898-1913)

Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της αυτονομίας του νησιού, τα Σταυράκια ανοικοδομήθηκαν από τα ερείπια τους. Οι κάτοικοί του ολοκλήρωσαν με έξοδά τους την ανακατασκευή των ερειπωμένων εκκλησιών του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας, ξανάκτισαν ή επισκεύασαν τα ερειπωμένα σπίτια τους, και έσκυψαν πάλι πάνω από την πλούσια γη τους καλλιεργώντας αμπέλια και ελιές. Έτσι ο οικισμός μεγάλωσε και ο πληθυσμός του αυξήθηκε. Κατά την απογραφή που έκανε η Κρητική Πολιτεία το έτος 1900 τα Σταυράκια εμφανίζονται να ανήκουν και πάλι στο Δήμο του Αγίου Μύρωνα και να έχουν πληθυσμό με 575 κατοίκους, εκ των οποίων οι 574 ήταν Χριστιανοί και ένας μόνο Οθωμανός. Ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος οικισμός από τους ένδεκα που ανήκαν τότε στο Δήμο Αγίου Μύρωνα.[20]
Νεότερη Περίοδος (από το 1913)

Τυπικά το τέλος της Κρητικής Πολιτείας επήλθε την 1η Δεκεμβρίου 1913 με την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Αυτή την εποχή ο οικισμός των Σταυρακίων μεγάλωσε και αυξήθηκε ο πληθυσμός του. Τότε κτίστηκαν νέα σπίτια και επισκευάστηκαν τα παλιά, συμπληρώθηκε η αποκατάσταση των εκκλησιών του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας, όπως και του Δημοτικού Σχολείου, το οποίο είχε αρχίσει να λειτουργεί από το 1886. Στη δεκαετία του 1930 κτίστηκε το κοινοτικό κατάστημα Σταυρακίων και διαμορφώθηκε η πλατεία του χωριού με το Ηρώο δίπλα του. Το κοινοτικό κατάστημα κατεδαφίστηκε το έτος 2004, ως ετοιμόρροπο. Στη θέση του διαμορφώθηκε η σημερινή ανακαινισμένη πλατεία του χωριού.

Οι Σταυρακιανοί και κατά τη περίοδο αυτή των νεότερων χρόνων μετείχαν με ηρωϊσμό σε όλους τους αγώνες του έθνους. Στο Μνημείο Ηρώων στη πλατεία του χωριού αναγράφονται τα ονόματα των Σταυρακιανών που πολέμησαν και έπεσαν υπέρ Πατρίδος, σε όλους τους αγώνες του Έθνους από το 1897 μέχρι το 1950. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Σταυρακίων θέλοντας να τιμήσει τη μνήμη όλων των πεσόντων συγχωριανών, αφιέρωσε στη μνήμη τους το έτος 2005 ένα καλαίσθητο πολυσέλιδο ημερολόγιο τοίχου με κείμενα, ονόματα, φωτογραφίες, διπλώματα και άλλα αναμνηστικά τους.

Από το 1940 μέχρι το 1960 τα Σταυράκια παρουσιάζουν εντυπωσιακή αύξηση του πληθυσμού τους. Από τις επίσημες απογραφές που έγιναν προκύπτει ότι το 1940 είχαν 911 κατοίκους, το 1951 είχαν 902 κατοίκους και το 1961 είχαν 897 κατοίκους. Οι αίθουσες του Δημοτικού Σχολείου, όπου μεταξύ άλλων δίδαξαν η δασκάλα Ευαγγελία Χατζηϊωάννου και ο Κωνσταντίνος Κοκκαράκης, φιλοξενούσαν τη περίοδο αυτή 130 με 150 μαθητές. Μετά το έτος 1960 ο πληθυσμός του οικισμού άρχισε να ελαττώνεται αισθητά. Σε αυτό συνέβαλε μια πρωτοφανής καταστροφή στην παραγωγή των αμπελιών από τον περονόσπορο το 1961, γεγονός που επηρέασε την κύρια πηγή εσόδων των κατοίκων του χωριού, την παραγωγή της σταφίδας, για τα επόμενα χρόνια. Επιπλέον παράγοντας αποτέλεσε η έλλειψη γυμνασίου στον οικισμό αλλά και τα γύρω χωριά, οδηγώντας πολλούς μαθητές που τέλειωναν το Δημοτικό Σχολείο στην εγκατάσταση τους στην πόλη του Ηρακλείου. Από τις απογραφές του πληθυσμού που έγιναν κατόπιν βλέπομε ότι ο πληθυσμός των Σταυρακίων το έτος 1971 ήταν 658 κάτοικοι, το έτος 1981 ήταν 622 κάτοικοι, το έτος 1991 ήταν 639 κάτοικοι, και το έτος 2001 ήταν 697 κάτοικοι.

Την περίοδο αυτή ωστόσο, γύρω στο 1959 με 1960, ήλθε το ηλεκτρικό ρεύμα στο χωριό. Πρώτα φωτίστηκαν οι δρόμοι του χωριού από τις λάμπες των στύλων της ΔΕΗ και μετά έγιναν εγκαταστάσεις και συνδέσεις ηλεκτρικού ρεύματος και στα ιδιόκτητα σπίτια. Ολοκληρώθηκε τότε και το δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης του χωριού. Οι δρόμοι και τα σοκάκια ανακατασκευάστηκαν και επιστρώθηκαν με άσφαλτο και τσιμέντο. Ο κεντρικός δρόμος προς το Ηράκλειο ασφαλτοστρώθηκε το έτος 1974 με τη μεταπολίτευση και πραγματοποιήθηκε η διάνοιξη του δρόμου προς τη Σταυρακιανή Καμάρα, που σύνδεσε τον οικισμό με το δρόμο Ηρακλείου – Μεσσαράς. Έγινε επίσης η διαπλάτυνση και η ασφαλτόστρωση του δρόμου προς τον Άγιο Μύρωνα και ανοίχτηκαν πολλοί ακόμα αγροτικοί δρόμοι. Από το 1970, με τη φροντίδα των τότε Εκκλησιαστικών Συμβουλίων και του ιερέα Αντωνίου Χαραλαμπίδη, αλλά και με την οικονομική βοήθεια όλων των Σταυρακιανών, ανεγέρθηκε ο νέος και μεγάλος ναός του χωριού, αφιερωμένος στην Ανάσταση του Σωτήρος (αποκαλείται και ως εκκλησία του Αφέντη Χριστού), ώστε να εξυπηρετούνται καλύτερα οι ανάγκες λατρείας των κατοίκων. Η εκκλησία αυτή δεσπόζει, λόγω της θέσης και του μεγέθου της, σε όλο τον οικισμό και είναι ορατή απ’ όλα τα γύρω χωριά. Τα τελευταία χρόνια έχουν επιδιορθωθεί και συμπληρωθεί τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης και λειτουργεί επιπλέον ο βιολογικός καθαρισμός των λυμάτων.

Σήμερα ο οικισμός έχει παρουσιάσει εκ νέου θεαματική πληθυσμιακή αύξηση με την απογραφή του 2011 να εμφανίζει 913 κατοίκους στα Σταυράκια. Οι κάτοικοι πλέον δεν έχουν ως αποκλειστική δραστηριότητα την γεωργία, αλλά δραστηριοποιούνται επίσης σε επιχειρήσεις, βιοτεχνίες, εργαστήρια και μικρά καταστήματα, ενώ παράλληλα ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού, που λειτουργεί από το 1983, προσπαθεί να δώσει μια άλλη ποιότητα ζωής στα πολιτιστικά και πολιτισμικά δρώμενα του χωριού.
Πληθυσμός σύμφωνα με τις απογραφές

Πορεία πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:[21]
Απογραφή 1900 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
Πληθυσμός 575 797 771 911 902 897 658 622 639 697 913

Ν. Λυγερός - Αποστολή στα Σταυράκια. Ηράκλειο, 25/07/2017

1Σταυριά Ηρακλείου
Πηγές

Σταυράκια Μαλεβιζίου, Η πορεία του χωριού στο χρόνο, αυτοέκδοση Νίκος Γ. Παπανδρουλιδάκης, Ηράκλειο Κρήτης, 2013, ISBN 978-960-93-4883-6.
Το Ηράκλειον και ο Νομός του, έκδοση Νομαρχία Ηρακλείου.

Παραπομπές

Ζαχ.Τσιρπανλή, Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηρίων του Κοινού, Ιωάννινα 1985, σελ. 143, 190 και Στεργίου Σπανάκη, Πόλεις και χωριά της Κρήτης, τόμος Β΄ σελ. 738-39
οπ.αρ.105 ΙΙΙ σ. 190 και σ. 68 και Τσιρπανλής, Κατάστιχο αρ. 233, 235 I-IV, σελ. 290-291
R. Morozzo della Rocca, Benvenuto de Brixano, notaio in Candia, 1301-1302, p.14
E. Santschi – Regestes des arrets civils etc. σελ.322
αφιέρωμα της εφημαρίδας Ηρακλείου ΠΑΤΡΙΣ με θέμα «Κρήτης ανθρωπογεογραφία» Α΄ μέρος. Ηράκλειο Ιανουάριος 2008, σελ. 28. βλ. ακόμη Στεργίου Σπανάκη, «Πόλεις και χωριά της Κρήτης», σελ. 738
Καστροφύλακας, Κ 102, 1583.
αφιέρωμα της εφημερίδας Ηρακλείου ΠΑΤΡΙΣ με θέμα «Κρήτης Ανθρωπογεογραφία» μέρος Α΄, σελ. 34, Ιανουάριος 2008
μνημεία Κρητικής Ιστορίας , σελ. 115
Τούρκικο Αρχείο Ηρακλείου –Κώδικας 4, σελ. 273, αριθμός μετάφρασης 699 του Νικολάου Σταυρινίδη, τόμος Β΄. Ηράκλειο 1986
Μεταφράσεις Τούρκικων Αρχείων από τον Νικόλαο Σταυρινίδη – τόμος Β΄ και το παραπάνω αφιέρωμα της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου με θέμα «Κρήτης ανθρωπογεογραφία Α΄μέρος, σελ.65-67
Κωστή Σπ. Μαστρογιαννάκη «Το Μαλεβίζι κατά τη περίοδο της Τουρκοκρατίας 1669-1898»
εργασία Κωστή Σπ. Μαστρογιανάκη στο βιβλίο του Οργανισμού Ανάπτυξης Μαλεβιζίου για το Μαλεβίζι, σελ. 297
Τεχν. Επιμελητήριο, τμήμα Ανατολικής Κρήτης, Ηράκλειο 1983, σελ. 51
Μουρέλλος Ι.Δ. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1950, σελ.853 – Πράξις του συμβουλίου της Αιγυπτιακής Κυβερνήσεως και ομοίως εργασία του Κωστή Σπ. Μαστρογιαννάκη που περλιλαμβάνεται στο παραπάνω αναφερόμενο βιβλίο του Οργανισμού Ανάπτυξης Μαλεβυζίου σελ.308
Κώδικας του Ιεροδικείου, που μεταφράστηκε από τον Νικόλαο Σταυρινίδη με την ονομασία «Κώδικας Θυσιών»
Ο Κώδικας Θυσιών, έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη του Δήμου Ηρακλείου, έτος 2003, σελίδες 49 έως 51
«Κρητικά Χρονικά» τευχ. 1, έτος Η΄, 1954 από την Κατίνα Τσατσαρωνάκη
Αφιέρωμα της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου το Φεβρουάριο 2008 με θέμα «Κρήτης ανθρωπογεωγραφία», σελ. 118 – 121
βιβλίο του Οργανισμού Ανάπτυξης Μαλεβιζίου, σελ. 333-336
Αφιέρωμα εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου 30/11/2007, σελ. 76 με θέμα Κρητική Πολιτεία
Σπανάκης, Στέργιος (1993). Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Β. Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, σελ. 825.

Δημοτική Ενότητα Ηρακλείου
Αγία Ειρήνη, η
Αθάνατοι, οι
Βλυχιά, η
Γούρναι, αι
Δρακουλιάρης, ο
Ηράκλειον, το
Κνωσός, η
Λοφούπολις, η
Μαραθίτης, ο
Σέμελη, η
Φοινικιά, η
Τοπική Κοινότητα Βασιλειών
Άγιος Βλάσιο, ο
Βασιλείαι, αι
Σίλαμος, ο
Τοπική Κοινότητα Βουτών
Βούται, αι
Γιοφυράκια, τα
Τοπική Κοινότητα Δαφνέ
Δαφνές, ο
Τοπική Κοινότητα Σκαλανίου
Σκαλάνιον, το
Σπήλια, τα
Τοπική Κοινότητα Σταυρακίων
Σταυράκια, τα

Γεωγραφία της Ελλάδας

Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος

Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω

Χώρες της Ευρώπης Άγιος Μαρίνος | Αζερμπαϊτζάν1 | Αλβανία | Ανδόρρα | Αρμενία2 | Αυστρία | Βατικανό | Βέλγιο | Βοσνία και Ερζεγοβίνη | Βουλγαρία | Γαλλία | Γερμανία | Γεωργία2 | Δανία | Δημοκρατία της Ιρλανδίας | Ελβετία | Ελλάδα | Εσθονία | Ηνωμένο Βασίλειο | Ισλανδία | Ισπανία | Ιταλία | Κροατία | Κύπρος2 | Λεττονία | Λευκορωσία | Λιθουανία | Λιχτενστάιν | Λουξεμβούργο | Μάλτα | Μαυροβούνιο | Μολδαβία | Μονακό | Νορβηγία | Ολλανδία | Ουγγαρία | Ουκρανία | ΠΓΔΜ | Πολωνία | Πορτογαλία | Ρουμανία | Ρωσία1 | Σερβία | Σλοβακία | Σλοβενία | Σουηδία | Τουρκία1 | Τσεχία | Φινλανδία Κτήσεις: Ακρωτήρι3 | Δεκέλεια3 | Νήσοι Φερόες | Γιβραλτάρ | Γκέρνσεϋ | Τζέρσεϋ | Νήσος Μαν 1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License