Η Μάγια Αγγέλου (Maya Angelou·[α] πραγματικό όνομα: Marguerite Annie Johnson, 4 Απριλίου 1928 - 28 Μαΐου 2014)[2] ήταν Αμερικανίδα ποιήτρια, τραγουδίστρια, πεζογράφος, ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των πολιτών και καθηγήτρια πανεπιστημίου. Κυκλοφόρησε επτά αυτοβιογραφίες, τρεις μελέτες, αρκετές ποιητικές συλλογές καθώς και μια λίστα από θεατρικές παραστάσεις, ταινίες και τηλεοπτικά προγράμματα μέσα σε 50 χρόνια. Έλαβε δεκάδες βραβεία και πάνω από 50 τιμητικές διακρίσεις. Η Αγγέλου είναι περισσότερο γνωστή για τις επτά αυτοβιογραφίες της, οι οποίες επικεντρώνονται στην παιδική της ηλικία και στα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής της. Η πρώτη αυτοβιογραφία της με τίτλο I Know Why the Caged Bird Sings (1969) περιγράφει την ζωή της μέχρι την ηλικία των 17 ετών και της χάρισε διεθνή αναγνώριση.
Έγινε ποιήτρια και συγγραφέας αφότου ανέλαβε μια σειρά από δουλειές ως νεαρή ενήλικας, συμπεριλαμβανομένων των μαγείρισσα, πόρνη, χορεύτρια σε νυχτερινά μαγαζιά, τραγουδίστρια, ηθοποιός στην όπερα Porgy and Bess, συντονίστρια σε συνέδρια της βόρειο-χριστιανών και δημοσιογράφος στην Αίγυπτο και την Γκάνα κατά την διάρκεια της αποικιοκρατίας της Αφρικής. Ήταν σκηνοθέτης, ηθοποιός, συγγραφέας και παραγωγός παραστάσεων, ταινιών και τηλεοπτικών προγραμμάτων. Το 1982 έγινε η πρώτη καθηγήτρια στο Τμήμα Αμερικανικών Σπουδών στο Wake Forest University της Βόρειας Καρολίνα. Ήταν ενεργό μέλος του Κινήματος των Δικαιωμάτων των Πολιτών και εργάστηκε μαζί με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και τον Μάλκολμ Χ.[3][4][5] Ξεκινώντας την δεκαετία του 1990, έκανε περίπου 80 εμφανίσεις ανά έτος ως επισκέπτρια καθηγήτρια σε διάφορα πανεπιστήμια ; κάτι που το συνέχισε μέχρι την ηλικία των 80 ετών. Το 1993, η Αγγέλου αφηγήθηκε το ποίημά της "On the Pulse of Morning" στην ορκομωσία του Προέδρου Μπιλ Κλίντον και έγινε η πρώτη ποιήτρια που απήγγειλε ποίημά της σε ορκομωσία Προέδρου των ΗΠΑ μετά τον Robert Frost στην ορκομωσία του Προέδρου John F. Kennedy το 1961.
Με την έκδοση του βιβλίου I Know Why the Caged Bird Sings, η Αγγέλου παρουσίασε διάφορα θέματα της προσωπικής της ζωής. Ήταν εκπρόσωπος των μαύρων και των γυναικών της Αμερικής και τα έργα της θεωρούνται ότι υπερασπίζονται τον πολιτισμό των μαύρων. Τα έργα της χρησιμοποιούνται ευρέως στα σχολεία και στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου παρόλο που έχουν γίνει προσπάθειες να αποσυρθούν τα βιβλία της από κάποιες βιβλιοθήκες των ΗΠΑ. Τα γνωστότερα έργα της Αγγέλου κατατάσσονται στην κατηγορία των αυτοβιογραφικών μυθιστορημάτων, ωστόσο πολλοί κριτικοί λογοτεχνίας τα θεωρούν αυτοβιογραφίες. Η Αγγέλου έκανε προσπάθεια να αμφισβητήσει την κοινή δομή της αυτοβιογραφίας μέσω της κριτικής, της αλλαγής και της επέκτασης του είδους. Τα βιβλία της επικεντρώνονται σε θέματα όπως ο ρατσισμός, η ταυτότητα, η οικογένεια και τα ταξίδια.
Η Αγγέλου ανέδειξε την εμπειρία τού να είναι κανείς αφρικανικής καταγωγής στις Ηνωμένες Πολιτείες.[4][6] Θεωρείται από τις πιο σπουδαίες Αμερικανίδες ποιήτριες και συγγραφείς,[7] ως «μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές μορφές της Αμερικής κατά την τελευταία 50ετία»[8] και μια από τις «μεγαλύτερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας».[9]
Βιογραφία
Πρώτα χρόνια
Γεννήθηκε στο Σαιντ Λούις του Μιζούρι, στις 4 Απριλίου 1928. Ήταν το δεύτερο παιδί του Bailey Johnson, διατροφολόγου στο ναυτικό, και της Vivian Johnson, νοσοκόμας. Ο μεγαλύτερος αδερφός της, Bailey Jr, της είχε δώσει το ψευδώνυμο Μάγια, που προερχόταν από το "My" ή το "Mya Sister". Όταν η Αγγέλου ήταν τριών και ο αδερφός της τεσσάρων, ο γάμος των γονιών τους έληξε και ο πατέρας τους τούς έστειλε στο Αρκάνσας, μόνους τους με το τρένο, ώστε να ζήσουν με την γιαγιά από την πλευρά του πατέρα τους, Annie Henderson. Παρόλο που τα οικονομικά των αφροαμερικανών εκείνης της εποχής ήταν αρκετά περιορισμένα, η γιαγιά της Αγγέλου είχε μια οικονομική ευημερία κατά την Μεγάλη Ύφεση και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, δεδομένου ότι το κατάστημα που διηύθυνε πωλούσε τα αναγκαία προϊόντα και η ίδια έκανε "σοφές και ειλικρινείς επενδύσεις".
Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο πατέρας της επέστρεψε την ίδια και τον αδερφό της στην μητέρα τους στο St. Louis. Σε ηλικία 8 ετών, ενώ έμενε με την μητέρα της, η Αγγέλου κακοποίηθηκε σεξουαλικά από τον φίλο της μητέρας της, έναν άνδρα με το όνομα Freeman. Η Αγγέλου ανέφερε το γεγονός στον αδερφό της, ο οποίος το είπε στην υπόλοιπη οικογένεια. Ο Freeman καταδικάστηκε ως ένοχος αλλά μπήκε στην φυλακή για μόλις μια ημέρα. Τέσσερις ημέρες μετά την αποφυλάκισή του, δολοφονήθηκε, προφανώς από τους θείους της Αγγέλου. Η Αγγέλου έγινε κωφάλαλη για σχεδόν πέντε χρόνια, πιστεύοντας όπως ανέφερε, "Πίστευα ότι η φωνή μου τους σκότωσε ; σκότωσα αυτόν τον άνδρα επειδή είπα το όνομά του. Και τότε σκέφτηκα ότι δεν θα μπορούσα ποτέ να ξαναμιλήσω επειδή η φωνή μου θα σκότωσε τον οποιονδήποτε ..."[4] Σύμφωνα με την Marcia Ann Gillespie και τους συνεργάτες της, οι οποίοι έγραψαν μια βιογραφία της Αγγέλου, ήταν κατά την διάρκεια εκείνης την περιόδου που η Αγγέλου ανέπτυξε την εξαιρετική της μνήμη, την αγάπη της για τα βιβλία και την λογοτεχνία και την ικανότητά της να ακούει και να παρατηρεί τον κόσμο γύρω της.
Λίγο μετά την δολοφονία του Freeman, η Αγγέλου και ο αδερφός της στάλθηκαν πίσω στην γιαγιά τους. Η Αγγέλου ευχαρίστησε την δασκάλα και φίλη της οικογένειάς της Bertha Flowers, που την βοήθησε να ξαναμιλήσει. Γνωρίστηκε με συγγραφείς όπως ο Κάρολος Ντίκενς, ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ, ο Edgar Allan Poe, ο Douglas Johnson και ο James Weldon Johnson - συγγραφείς που επηρέασαν την ζωή και την καριέρα της, αλλά και με μαύρες γυναίκες καλλιτέχνιδες όπως οι Frances Harper, Anne Spencer και Jessie Fauset.
Όταν η Αγγέλου ήταν 14 ετών, η ίδια και ο αδερφός της μετακόμισαν μαζί με την μητέρα τους στο Όκλαντ της Καλιφόρνια. Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η Αγγέλου φοίτησε στο Labor School της Καλιφόρνια. Πριν την αποφοίτησή της, εργάστηκε ως οδηγός τρόλεϊ στο Σαν Φρανσίσκο και ήταν η πρώτη μαύρη γυναίκα οδηγός.Τρεις εβδομάδες μετά την αποφοίτησή της, σε ηλικία 17 ετών, γέννησε τον γιο της Κλάϊντ (ο οποίος αργότερα άλλαξε το όνομά του σε Guy Johnson).
Ενηλικίωση και πρώιμη καριέρα : 1951-61
Το 1951 η Αγγέλου παντρεύτηκε τον Έλληνα ηλεκτρολόγο, πρώην ναυτικό και μουσικό Tosh Angelos[5][4], παρά την καταδίκη των διαφυλετικών σχέσεων εκείνη την εποχή και την αποδοκιμασία της μητέρας της. Εκείνη την εποχή έλαβε μαθήματα σύγχρονου χορού και συνάντησε τους χορευτές και χορεογράφους Alvin Ailey και Ruth Beckford. Η Αγγέλου και ο Ailey έγιναν χορευτικό ζευγάρι και αποκαλούνταν "Al and Rita", κάνοντας εμφανίσεις μοντέρνου χορού σε διάφορα σωματεία σε όλο το Σαν Φρανσίσκο αλλά χωρίς να γίνουν ποτέ πετυχημένοι. Η Αγγέλου, ο σύζυγός της και ο γιος της μετακόμισαν στην Νέα Υόρκη ώστε να μπορέσει να σπουδάσει αφρικανικό χορό με τον χορευτή από το Τρινιδάδ Pearl Primus αλλά επέστρεψαν στο Σαν Φρανσίσκο ένα χρόνο αργότερα.
Μετά την λήξη του γάμου της Αγγέλου το 1954, η ίδια άρχισε να χορεύει επαγγελματικά σε διάφορα κλαμπ του Σαν Φρανσίσκο, συμπεριλαμβανομένου του Purple Onion, όπου τραγουδούσε και χόρευε ταυτόχρονα. Μέχρι εκείνη την περίοδο χρησιμοποιούσε το όνομα "Marguerite Johnson" ή "Rita", αλλά μετά την παρατροπή των μάνατζέρ της άλλαξε το επαγγελματικό της όνομα σε "Maya Angelou" (το ψευδώνυμό της). Από το 1954 έως το 1955, η Αγγέλου έκανε περιοδεία στην Ευρώπη με την παραγωγή της όπερας Porgy and Bess. Ξεκίνησε να μαθαίνει την γλώσσα της κάθε χώρας που επισκεπτόταν και μέσα σε ελάχιστα χρόνια απέκτησε άριστη γνώση σε αρκετές γλώσσες. Το 1957, η Αγγέλου ηχογράφησε το πρώτο της άλμπουμ, Miss Calypso[β], σε ύφος μουσικής φολκ, κάντρυ και ρέγκε,[10] το οποίο κυκλοφόρησε σε CD το 1996. To 1969 εξέδοσε το δίσκο The Poetry οf Maya Angelou,[γ] με απαγγελίες ποιημάτων της.[10]
Η Αγγέλου συνάντησε τον μυθιστοριογράφο John Oliver Killens το 1959 και, με την παρότρυνσή του, μετακόμισε στην Νέα Υόρκη για να επικεντρωθεί στην συγγραφική καριέρα της. Έγινε μέλος του Harlem Writers Guild, όπου συνάντησε αρκετούς σημαντικούς αφροαμερικανούς συγγραφείς, συμπεριλαμβανομένων των John Henrik Clarke, Rosa Guy, Paule Marshall και Julian Mayfield, και εξέδωσε το πρώτο της μυθιστόρημα. Το 1960, αφού συνάντησε τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και άκουσε μια ομιλία του, η ίδια και ο Killens οργάνωσαν το "θρυλικό" Cabaret for Freedom προκειμένου να ενισχύσουν το Southern Christian Leadership Conference (SCLC), του οποίου ορίστηκε συντονίστρια. Σύμφωνα με τον Lyman Hagen, η συνεισφορά της στα πολιτικά δικαιώματα ήταν πετυχημένη και αρκετά αποτελεσματική. Την ίδια περίοδο η Αγγέλου ξεκίνησε τον ακτιβισμό.
Από την Αφρική μέχρι το Caged Bird : 1961-69
Το 1961 η Αγγέλου συμμετείχε στην παράσταση του Ζαν Ζενέ The Blacks, μαζί με τους Abbey Lincoln, Roscoe Lee Brown, James Earl Jones, Louis Gossett, Godfrey Cambridge και Cicely Tyson. Την ίδια χρονιά συναντήθηκε με τον βορειοαφρικανό Vusumzi Make; δεν παντρεύτηκαν ποτέ επίσημα. Η ίδια, ο γιος της Guy και ο Make μετακόμισαν στο Κάιρο, όπου η Αγγέλου εργάστηκε ως εκδότρια στην εβδομαδιαία αγγλική εφημερίδα The Arab Observer. Το 1962, η σχέση της με τον Make έληξε και η ίδια με τον γιος της μετακόμισαν στην Γκάνα ώστε ο τελευταίος να μπορέσει να φοιτήσει στο πανεπιστήμιο, ωστόσο είχε ένα σοβαρό ατύχημα με το μηχανάκι. Η Αγγέλου παρέμεινε στην Γκάνα για την ανάρρωσή του και τελικά έμεινε στην χώρα μέχρι το 1965. Έγινε διευθύντρια στο Πανεπιστήμιο της Γκάνα και ήταν ενεργό μέλος στην αφροαμερικανική κοινότητα της χώρας. Ήταν εκδότρια και συντάκτης στην εφημερίδα The African Review, περιοδική συγγραφέας στην εφημερίδα Ghanaian Times, έγραψε κείμενα και έκανε εκπομπές στο Radio Ghana ενώ παράλληλα εργάστηκε στο Εθνικό Θέατρο της Γκάνα. Συμμετείχε στην αναβίωση της παράστασης The Blacks στην Γενεύη και το Βερολίνο.
Στην Γκάνα έγινε στενή φίλη με τον Μάλκολμ Χ κατά την διάρκεια της επίσκεψής του στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η Αγγέλου επέστρεψε στις ΗΠΑ το 1965 για να βοηθήσει τον Μάλκολμ Χ να δημιουργήσει έναν οργανισμό για τα πολιτικά δικαιώματα, την Organization of Afro-American Unity; ο Μάλκολμ Χ δολοφονήθηκε λίγο μετά. Καταρρακωμένη, επισκέφτηκε τον αδερφό της στην Χαβάη, όπου κηνύγησε μια καριέρα στο τραγούδι και έπειτα επέστρεψε στο Λος Άντζελες για να επικεντρωθεί στην συγγραφική καριέρα της. Εργάστηκε ως ερευνήτρια και κατέγραψε τις ταραχές που σημειώθηκαν στην Χαβάη το 1965. Έγραψε θεατρικά έργα, στα οποία πρωταγωνίστησε, και επέστρεψε στην Νέα Υόρκη το 1967. Συνάντησε την Rosa Guy και ανανέωσε την φιλία της με τον James Baldwin, τον οποίο είχε συναντήσει στο Παρίσι την δεκαετία του 1950 και τον οποίο αποκαλούσε "αδερφό" εκείνη την εποχή. Ο φίλος της Jerry Purcell παρείχε στην Αγγέλου μια επιχορήγηση για να συνεχίσει το γράψιμο.
Το 1968 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ζήτησε από την Αγγέλου να διοργανώσει μια πορεία. Η ίδια συμφώνησε αλλά "την ανέβαλλε ξανά" και μετά από μια "μακάβρια στροφή της μοίρας", ο Μάλκολμ Χ δολοφονήθηκε στα 40α της γενέθλια (4 Απριλίου). Καταρρακωμένη ξανά, ο φίλος της James Baldwin την ενθάρρυνε ξανά και την έβγαλε από την κατάθλιψη. Όπως αναφέρει ο Gillespie, "Μπορεί το 1968 να ήταν ένα έτος μεγάλου πόνου, απώλειας και θλίψης, ωστόσο ήταν επίσης το έτος που η Αμερική συνειδητοποίησε για πρώτη φορά το μέγεθος του πνεύματος και της ιδιοφυΐας της Μάγιας Αγγέλου". Παρόλο που δεν είχε σχεδόν καθόλου εμπειρία, έγραψε, έκανε την παραγωγή και αφηγήθηκε το Blacks, Blues, Black!, μια σειρά ντοκιμαντέρ σε δέκα επεισόδια που είχαν ως θέμα την σύνδεση μεταξύ της μπλουζ μουσικής και της αφρικανικής κληρονομιάς των αφροαμερικανών. Έγραψε και αφηγήθηκε επιπλέον την σειρά ντοκιμαντέρ "οι Αφρικανισμοί που υφίστανται ακόμα στις ΗΠΑ" για την Εθνική Εκπαιδευτική Τηλεόραση, τον προάγγελο του PBS. Το 1968 έλαβε έμπνευση κατά την διάρκεια ενός δείπνου με τον Μπάλντουιν, τον καρτουνίστα Jules Feiffer και την σύζυγό του Judy, και με την προτροπή του εκδότη Robert Loomis, έγραψε την πρώτη της αυτοβιογραφία, I Know Why the Caged Bird Sings, η οποία δημοσιεύτηκε το 1969 και της απέφερε διεθνή αναγνώριση και διάκριση.
Μετέπειτα καριέρα
Το έργο της Αγγέλου Georgia, Georgia, σε παραγωγή μιας σουηδικής εταιρείας κινηματογράφου και με τα γυρίσματα να γίνονταν στην Σουηδία, το πρώτο σενάριο που γράφτηκε από μια μαύρη γυναίκα, κυκλοφόρησε το 1972. Έγραψε επίσης το τραγούδι τίτλων της ταινίας παρόλο που είχε ελάχιστη συμμετοχή στην ταινία. Η Αγγέλου παντρεύτηκε τον Ουαλό ξυλουργό και πρώην σύζυγο της Germaine Greer, Paul du Feu, στο Σαν Φρανσίσκο το 1973. Τα επόμενα δέκα χρόνια, όπως αναφέρει ο Gillespie, "Η Αγγέλου είχε κάνει περισσότερα πράγματα από όσα ήλπιζαν οι περισσότεροι καλλιτέχνες να πετύχουν σε όλη την διάρκεια της ζωής τους". Η Αγγέλου εργάστηκε ως συνθέτρια, γράφοντας στίχους για την τραγουδίστρια Roberta Flack, και συνθέτοντας μουσική για ταινίες. Έγραψε άρθρα, μικρές ιστορίες, σενάρια για την τηλεόραση, ντοκιμαντέρ, αυτοβιογραφίες και ποίηση, έκανε την παραγωγή σε θεατρικά έργα και ήταν επισκέπτρια καθηγήτρια σε αρκετά κολέγια και πανεπιστήμια. Ήταν μια "απρόθυμη ηθοποιός" και ήταν υποψήφια για βραβείο Tony το 1973 για τον ρόλο της στην ταινία Look Away. Ως θεατρική σκηνοθέτης, το 1988 ανέλαβε να ανεβάσει το έργο του Errol John Moon on a Rainbow Shawl στο θέατρο Almeida στο Λονδίνο.
Το 1977 η Αγγέλου εμφανίστηκε στην τηλεοπτική μίνι-σειρά Roots. Έλαβε μια πληθώρα βραβείων κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, συμπεριλαμβανομένων πάνω από τριάντα τιμητικών διακρίσεων από κολέγια και πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, η Αγγέλου συνάντησε την Όπρα Γουίνφρεϋ όταν η Γουίνφρεϋ εργαζόταν στην τηλεόραση στην Βαλτιμόρη του Μέριλαντ ; αργότερα η Αγγέλου θα γινόταν η στενή φίλη και μέντορας της Γουίνφρεϋ. Το 1981 η Αγγέλου και ο du Feu χώρισαν. Επέστρεψε στις νότιες ΗΠΑ το 1981 επειδή ένιωθε ότι έπρεπε να συμβιβαστεί με το παρελθόν της εκεί και παρόλο που δεν κατείχε κάποιο πτυχίο, δέχτηκε την θέση της καθηγήτριας στο Τμήμα Αμερικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Wake Forest στο Winston-Salem της Βόρειας Καρολίνα, όπου ήταν από τους ελάχιστους καθηγητές πλήρους απασχόλησης.[11] Από τη στιγμή εκείνη και έπειτα, θεωρούσε τον εαυτό της ως "μια καθηγήτρια που γράφει". Η Αγγέλου δίδαξε μια ποικιλία από μαθήματα τα οποία αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντά της όπως ήταν η φιλοσοφία, η ηθική, η θεολογία, η επιστήμη, το θέατρο και η συγγραφή. Η εφημερίδα The Winston-Salem Journal ανέφερε ότι παρόλο που η Αγγέλου έκανε αρκετούς φίλους στο πανεπιστήμιο, "ποτέ δεν απογοητεύτηκε από την κριτική που της άσκησαν άνθρωποι οι οποίοι θεωρούσαν ότι ήταν περισσότερο μια διασημότητα παρά μια διάνοια". Το τελευταίο μάθημα που δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Wake Forest ήταν το 2011 αλλά σχεδίαζε να διδάξει ακόμα μια φορά στα τέλη του 2014. Η τελευταία της εμφάνιση ως καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο ήταν στα τέλη του 2013. Ξεκινώντας από την δεκαετία του 1990, η Αγγέλου συμμετείχε ενεργά στις διαλέξεις υπό την μορφή ξεναγήσεων, κάτι που συνέχισε μέχρι την ηλικία των 80 ετών.
Το 1993 η Αγγέλου αφηγήθηκε το ποίημα "On the Pulse of Morning" στην ορκομωσία του Προέδρου Μπιλ Κλίντον και έγινε η πρώτη ποιήτρια που αφηγήθηκε ποίημά της σε τελετή ορκομωσίας μετά τον Robert Frost στην ορκομωσία του Προέδρου John F. Kennedy το 1961. Η αφήγησή της οδήγησε σε μεγαλύτερη φήμη και αναγνώριση του προηγούμενου έργου της και επέκτεινε τα ενδιαφέροντά της "πέρα από φυλετικά, οικονομικά και εκπαιδευτικά όρια". Η ηχογράφηση του ποιήματος της χάρισε ένα βραβείο Γκράμμυ. Τον Ιούνιο του 1995, κυκλοφόρησε το "δεύτερο 'δημόσιο' ποίημά της", όπως το αποκάλεσε ο Richard Long, με τον τίτλο "A Brave and Startling Truth", το οποίο μνημόνευε την 50η επέτειο των Ηνωμένων Εθνών.
Η Αγγέλου πέτυχε τον στόχο της και το 1996 σκηνοθέτησε την ταινία Down in the Delta, στην οποία συμμετείχαν οι ηθοποιοί Alfre Woodard και Wesley Snipes. Συνεργάστηκε την ίδια χρονιά με τους καλλιτέχνες Ashford & Simpson στα επτά από τα έντεκα κομμάτια του άλμπουμ τους Been Found. Το άλμπουμ χάρισε στην Αγγέλου τρεις εμφανίσεις στο Billboard. Το 2000 δημιούργησε μια πετυχημένη συλλογή προϊόντων για την Hallmark, συμπεριλαμβανομένων των ευχετήριων καρτών και διακοσμητικών αντικειμένων για το σπίτι. Απάντησε στους κριτικούς οι οποίοι την κατηγόρησαν πως έγινε υπερβολική εμπορική αναφέροντας ότι "η εταιρεία διατήρησε τον ρόλο της ως 'η ποιήτρια του λαού' ". Πάνω από τρίαντα χρόνια αργότερα, η Αγγέλου ξεκίνησε να γράφει την ιστορία της ζωής της και το 2002 ολοκλήρωσε την έκτη αυτοβιογραφία της A Song Flung Up to Heaven.
Η Αγγέλου οργάνωσε μια εκστρατεία για το Δημοκρατικό Κόμμα στις προεδρικές εκλογές του 2008, δίνοντας δημόσια υποστήριξη στην Χίλαρυ Κλίντον. Στο πρώτο ντιμπέιτ στην Βόρεια Καρολίνα, η εκστρατεία της Κλίντον εξέδωσε διαφημίσεις όπου φιγουράριζε ένα απόσπασμα της Αγγέλου. Οι διαφημίσεις αυτές αποτελούσαν μέρος της προσπάθειας της Κλίντον να υποστηρίξει την μαύρη κοινότητα ; ωστόσο ο Ομπάμα κέρδισε στη Βόρεια Καρολίνα με 29 επιπλέον ψήφους και λαμβάνοντας το 80% των ψήφων των μαύρων. Όταν η εκστρατεία της Κλίντον ολοκληρώθηκε, η Αγγέλου υποστήριξε τον Μπαράκ Ομπάμα ο οποίος κέρδισε στις εκλογές και έγινε ο πρώτος αφρο-αμερικανός πρόεδρος των ΗΠΑ. Η ίδια ανέφερε "Μεγαλώνουμε πέρα από τα στερεότυπα των ρατσισμού και του σεξισμού".
Στα τέλη του 2010, η Αγγέλου δώρισε τα προσωπικά της έγγραφα και αναμνηστικά της καριέρας της στο Schomburg Center για την Έρευνα πάνω στον Πολιτισμό των Μαύρων στο Χάρλεμ. Αποτελούνταν από περισσότερα από 340 κουτιά με έγγραφα τα οποία περιλάμβαναν τις χειρόγραφες σημειώσεις της για το βιβλίο I Know Why the Caged Bird Sings[δ], ένα τηλεγράφημα του 1982 από τον Coretta Scott King, μηνύματα θαυμαστών αλλά και προσωπική και επαγγελματική αλληλογραφία από συναδέλφους της όπως ο εκδότης της Robert Loomis.
Το 2013, σε ηλικία 85 ετών, η Αγγέλου κυκλοφόρησε την έβδομη αυτοβιογραφία της σειράς, με τίτλο Mom & Me & Mom, η οποία επικεντρώνεται στην σχέση με την μητέρα της.
Η αμερικανική έκδοση του δίσκου Miss Calypso της Μ. Αγγέλου
To 2014, λίγο πριν το θάνατό της, κυκλοφόρησε ένα μουσικό αφιέρωμα στην ποίηση της Μάγιας Αγγέλου, με τίτλο Caged Bird Songs. Πρόκειται για απαγγελίες τις ποιήτριας, με μουσική επένδυση σε ύφος χιπ χοπ και τζαζ, σε παραγωγή των Σων Ριβέρα (Shawn Rivera) και RoccStar (Leon «Roccstar» Youngblood Jr.).[ε]
Τιμές
Η Μάγια Αγγέλου έλαβε δημόσιες θέσεις, όπως στη Bicentennial Commission,[ζ] όπου διορίστηκε από τον πρόεδρο Τζέραλντ Φορντ τo 1970, στην Commission for International Woman of the Year, όπου διορίστηκε από τον πρόεδρο Τζίμυ Κάρτερ και πολλές τιμητικές βραβεύσεις και διακρίσεις[2].
To 1993 απήγγηλε το ποίημα «On the Pulse of the Morning» κατά την τελετή ανάληψης της Προεδρείας των ΗΠΑ από τον Μπιλ Κλίντον και το 2000 έλαβε, για τη συνολική προσφορά της στην ποίηση το Εθνικό Μετάλλιο Τεχνών (National Medal of Arts). Συνέθεσε, επιπλέον, το ποίημα «Amazing Peace» για την τελετή φωτισμού του χριστουγεννιάτικου δέντρου του Λευκού Οίκου το 2005. Το 2010 η Μάγια Αγγέλου έλαβε από τον πρόεδρο Ομπάμα το Μετάλιο της Ελευθερίας (Presidential Medal of Freedom), την ύψιστη πολιτική διάκριση που προβλέπεται από το αμερικανικό κράτος.[12] Στις 7 Απριλίου 2015 η αμερικανική ταχυδρομική υπηρεσία (United States Postal Service -USPS) κυκλοφόρησε προς τιμήν της ειδικό γραμματόσημο, στη σειρά Forever.[14] Τις απονεμήθηκε τρεις φορές το Βραβείο Γκράμι για Μη Μουσικό Άλμπουμ - Προφορικού Λόγου (Best Spoken Word οr Non-Musical Album).[15]
Η Μάγια Αγγέλου είχε ανακηρυχτεί, κατά τη διάρκεια της ζωής της, "επίτιμη διδάκτωρ" πάνω από πενήντα φορές.[12]
Θάνατος
Η Αγγέλου πέθανε το πρωί της 28ης Μαΐου 2014. Την βρήκε η νοσοκόμα της. Παρόλο που η Αγγέλου είχε δημοσιοποιήσει την άσχημη κατάσταση της υγείας της και είχε ακυρώσει προγραμματισμένες εμφανίσεις της, εργαζόταν πάνω σε ένα καινούριο βιβλίο, μια αυτοβιογραφία με θέμα τις εμπειρίες της με τους εθνικούς και παγκόσμιους ηγέτες. Κατά την τελετή βράβευσής της στο Wake Forest University, ο γιος της Guy Johnson ανέφερε ότι παρόλο που η Αγγέλου είχε έναν συνεχή πόνο εξαιτίας της καριέρας της ως χορεύτριας, έγραψε τέσσερα βιβλία στα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής της.
Αφιερώματα και συλληπητήρια μηνύματα στην Αγγέλου αποδόθηκαν από καλλιτέχνες και παγκόσμιους ηγέτες, συμπεριλαμβανομένων των Μπιλ Κλίντον και Μπαράκ Ομπάμα, του οποίου η αδερφή πήρε το όνομα της Αγγέλου. Ο Harold Augenbraum, από το Εθνικό Ίδρυμα Βιβλίου, δήλωσε ότι "η κληρονομιά της Αγγέλου είναι αυτή που οι συγγραφείς και οι αναγνώστες σε όλο τον κόσμο μπορούν να θαυμάσουν και να εμπνευστούν". Την πρώτη εβδομάδα μετά τον θάνατο της Αγγέλου, το βιβλίο I Know Why the Caged Bird Sings ανέβηκε στο νούμερο 1 στην λίστα με τα μπεστ-σέλερ στο Amazon.com
Στις 29 Μαΐου 2014, η εκκλησία Mount Zion Baptist στο Winston-Salem, στην οποία η Αγγέλου ήταν μέλος για 30 χρόνια, πραγματοποίησε ένα δημόσιο μνημόσυνο για να τιμήσει την Αγγέλου. Στις 7 Ιουνίου 2014, ένα ιδιωτικό μνημόσυνο πραγματοποιήθηκε στο Παρεκκλήσι Wait Chapel στην πανεπιστημιούπολη του Wake Forest University. Το μνημόσυνο ήταν σε ζωντανή μετάδοση στους τοπικούς σταθμούς του Winston-Salem και προβλήθηκε ζωντανά στην ιστοσελίδα του πανεπιστημίου. Ομιλία έβγαλαν ο γιος της, η Όπρα Γουίνφρεϊ, η Μισέλ Ομπάμα και ο Μπιλ Κλίντον. Στις 15 Ιουνίου 2014, ένα μνημόσυνο πραγματοποιήθηκε στην εκκλησία Glide Memorial στο Σαν Φρανσίσκο, όπου η Αγγέλου ήταν μέλος για πολλά χρόνια.
Το 2015 ένα γραμματόσημο των ταχυδρομείων των ΗΠΑ κυκλοφόρησε προς τιμήν της Μάγια Αγγέλου με το απόσπασμα της Joan Walsh Anglund "Ένα πουλί δεν τραγουδά επειδή έχει μια απάντηση, τραγουδά επειδή έχει ένα τραγούδι", παρόλο που το γραμματόσημο λανθασμένα αποδίδει το απόσπασμα στην Αγγέλου. Το εν λόγω απόσπασμα προέρχεται από την συλλογή ποιημάτων της Anglund A Cup of Sun (1967).
Εργογραφία
Η Αγγέλου έγραψε συνολικά επτά αυτοβιογραφίες. Σύμφωνα με την Mary Jane Lupton, η τρίτη αυτοβιογραφία της Αγγέλου Singin' and Swingin' and Gettin' Merry Like Christmas σημάδεψε την πρώτη φορά που μια αρκετά γνωστή αφροαμερικανίδα αυτοβιογράφος είχε γράψει έναν τρίτο τόμο για την ζωή της. Τα βιβλία της "εκτείνονται στον χρόνο και τον τόπο", από το Αρκάνσας μέχρι την Αφρική και πίσω στις ΗΠΑ, και λαμβάνουν χώρα από την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι την δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Κυκλοφόρησε την έβδομη αυτοβιογραφία της Mom & Me & Mom το 2013, σε ηλικία 85 ετών. Οι κριτικοί τείνουν να ασκούν κριτική στις επόμενες αυτοβιογραφίες της Αγγέλου "με βάση την πρώτη", με το Caged Bird να λαμβάνει τους μεγαλύτερους επαίνους. Η Αγγέλου έγραψε πέντε συλλογές από μελέτες, τις οποίες ο συγγραφέας Hilton Als αποκάλεσε τα "βιβλία σοφίας" της. Η Αγγέλου εμπιστεύτηκε τον ίδιο εκδότη στην συγγραφική της καριέρα, τον Robert Loomis, των εκδόσεων Random House ; ο τελευταίος συνταξιοδοτήθηκε το 2011. Η Αγγέλου είπε για τον Loomis: "Έχουμε μια σχέση που είναι σχεδόν μεταξύ διασήμων ανάμεσα στους εκδότες".
Η μεγάλη και εντατική καριέρα της Αγγέλου περιλάμβανε επίσης ποίηση, θέατρο, σενάρια για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, σκηνοθεσία και υποκριτική. Υπήρξε μια παραγωγική ποιήτρια ; ο τόμος Just Give Me a Cool Drink of Water 'fore I Diiie (1971) ήταν υποψήφιος για βραβείο Πούλιτζερ και επιλέχθηκε από τον Πρόεδρο Μπιλ Κλίντον για να αφηγηθεί το ποίημά της "On the Pulse of Morning" στην ορκομωσία του το 1993.
Η πετυχημένη υποκριτική καριέρα της Αγγέλου περιλάμβανε πλήθος παραστάσεων, ταινιών και τηλεοπτικών προγραμμάτων, συμπεριλαμβανομένης της εμφάνισής της στην μίνι-σειρά Ρίζες[3][4] το 1977. Το σενάριό της, Georgia, Georgia (1972), ήταν το πρώτο αυθεντικό σενάριο μιας μαύρης γυναίκας στο οποίο έγινε η παραγωγή για τον κινηματογράφο και η ίδια ήταν η πρώτη αφροαμερικανίδα γυναίκα που σκηνοθέτησε την ταινία Down in the Delta το 1998.
Χρονολογία των αυτοβιογραφιών
I Know Why the Caged Bird Sings (1969): Up to 1944 (age 17)
Gather Together in My Name (1974): 1944–48
Singin' and Swingin' and Gettin' Merry Like Christmas (1976): 1949–55
The Heart of a Woman (1981): 1957–62
All God's Children Need Traveling Shoes (1986): 1962–65
A Song Flung Up to Heaven (2002): 1965–68
Mom & Me & Mom (2013): overview
Ελληνικές μεταφράσεις
Τα δυνατά πουλιά της επαγγελίας. Μετάφραση: Κώστια Κοντολέων. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 1995. ISBN 960-360-497-6.
Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί. Μετάφραση: Ιωάννα Καρατζαφέρη. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 1993. ISBN 960-293-949-4.
Ποίηση
Η Αγγέλου, αν και είναι περισσότερο γνωστή για τις επτά αυτοβιογραφίες της, ωστόσο υπήρξε μια παραγωγική και πετυχημένη ποιήτρια. Την αποκάλεσαν "η βραβευμένη μαύρη γυναίκα ποιήτρια" και τα ποιήματά της θεωρούνται οι ύμνοι των αφροαμερικανών. Η Αγγέλου σπούδασε και ξεκίνησε να γράφει ποίηση από μικρή ηλικία, ενώ χρησιμοποίησε την ποίηση και άλλα λογοτεχνικά είδη για να αντιμετωπίσει τον βιασμό που υπέστη σε νεαρή ηλικία, όπως περιγράφεται στο Caged Bird. Σύμφωνα με την Yasmin DeGout, η λογοτεχνία επηρέασε τις ευαισθησίες της Αγγέλου για να γίνει η ποιήτρια και συγγραφέας που κατέληξε να γίνει, ειδικότερα τον "απελευθερωμένο λόγο ο οποίος θα εξελισσόταν στον ατομικό της ποιητικό λόγο"
Πολλοί κριτικοί της λογοτεχνίας θεωρούν τις αυτοβιογραφίες της Αγγέλου περισσότερο σημαντικές από την ποίησή της. Παρόλο που όλα τα βιβλία της έχουν γίνει μπεστ-σέλλερ, η ποίησή της δεν γίνεται αντιληπτή στον ίδιο σημαντικό βαθμό όπως η πρόζα της και δεν έχει μελετηθεί αρκετά. Τα ποιήματά της ήταν περισσότερο ενδιαφέροντα όταν τα αφηγούνταν και πολλοί κριτικοί έδωσαν έμφαση στην δημόσια μορφή της ποίησής της. Η έλλειψη κριτικής αναγνώρισης της Αγγέλου έχει αποδοθεί τόσο στην δημόσια φύση των ποιημάτων της και στην επιτυχία της Αγγέλου αλλά και στο γεγονός ότι οι κριτικοί προτιμούν την ποίηση ως μια γραπτή μορφή και όχι ως μια προφορική αφηγηματική μορφή. Η Zofia Burr καταδίκασε τους κριτικούς του έργου της Αγγέλου για το ότι δεν έλαβαν υπόψη τους υψηλότερους σκοπούς των γραπτών της Αγγέλου : "να είσαι αντικειμενικός αντί για προσωπικός, να είσαι αυθεντικός αντί για εξομολογητικός".
Στυλ και μορφή των αυτοβιογραφιών
Η χρήση αφηγηματικών τεχνικών όπως ο διάλογος και η ανάπτυξη του θέματος, του σκηνικού, της πλοκής και της γλώσσας έχει οδηγήσει συχνά τους κριτικούς να θεωρούν τα βιβλία της ως αυτοβιογραφικά μυθιστορήματα. Η Αγγέλου έκανε μια προσπάθεια να αμφισβητήσει την κοινή δομή της αυτοβιογραφίας μέσω της κριτικής, της αλλαγής και της επέκτασης του θέματος. Η Mary Jane Lupton υποστηρίζει ότι όλες οι αυτοβιογραφίες της Αγγέλου συμμορφώνονται με την βασική μορφή αυτού του λογοτεχνικού είδους : είναι γραμμένες από έναν μόνο συγγραφέα, είναι σε χρονολογική σειρά και και περιλαμβάνουν τα στοιχεία του χαρακτήρα και του θέματος. Η Αγγέλου αναγνωρίζει ότι υπάρχουν αφηγηματικά στοιχεία στα βιβλία της ; η Lupton αναφέρει ότι η Αγγέλου συνήθιζε να "απομακρύνεται από την συμβατική μορφή της αυτοβιογραφίας ως αλήθειας", η οποία παραλληλίζει τις συμβάσεις αρκετών αφροαμερικανικών αυτοβιογραφιών που γράφτηκαν καθ'όλη την πολιτική ιστορία των ΗΠΑ, όταν τόσο η Lupton όσο και ο αφρο-αμερικανός Crispin Sartwell υποστηρίζουν ότι η αλήθεια λογοκρίθηκε από την ανάγκη για αυτοπροστασία. Ο Lyman B. Hagen τοποθετεί την Αγγέλου στην μεγάλη λιστα των αφροαμερικανών αυτοβιογράφων αλλά ισχυρίζεται ότι η Αγγέλου δημιούργησε μια μοναδική ερμηνεία της μορφής της αυτοβιογραφίας.
Σημειώσεις
Προφέρεται Μάια Άντζελου.[1]
Πρωτοκυκλοφόρησε σε δίσκο βινυλίου (LP) από τη London Records στη Γαλλία και αμέσως μετά στις ΗΠΑ, από τη Liberty Records. Τελευταία επανέκδ. σε ψηφιακή μορφή (cd): Maya Angelou. Miss Calypso. (2003). Λονδίνο: Cherry Red Records. UPC 5013929432222.
Πρωτοκυκλοφόρησε σε LP από τη GWR Records στην Αμερική. Επανέκδοση σε μορφή cd: Black Pearls: The Poetry Of Maya Angelou. GWR Records. (1998). UPC 81227298722.
Η συγγραφή του ξεκίνησε με την παρότρυνση και στήριξη του γνωστού Αφροαμερικανού συγγραφέα και ποιητή Τζέημς Μπώλντγουιν (James Baldwin).[12]
Maya Angelou. Caged Bird Songs. (2014). Smooch Music. UPC 805859051261.[13]
Η επιτροπή που συντόνιζε τη μεγάλη σειρά από εορταστικές εκδηλώσεις (United States Bicentennial) για την επέτειο των 200ων χρόνων από την αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας
Παραπομπές
«Maya Angelou Wins Best Spoken Word οr Non-Musical Album» (βίνετο). Grammy.com. (2014). Ανακτήθηκε στις 23-02-2016. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |accessdate=, |date= (βοήθεια)
«Maya Angelou, 1928-2014, St. Louis , MO». Academy of American Poets. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016. Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |accessdate= (βοήθεια)
Μαργαρίτα Πουρνάρα (29 Μαΐου 2014). «Μάγια Αγγέλου, μια ζωή γεμάτη τρομερές εμπειρίες». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Obituary: Maya Angelou». BBC. 28 Μαΐου 2014. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Έφυγε η Μάγια Αγγέλου». Real.gr. 29 Μαΐου 2014. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
Λαμπρινή Κουζέλη (28 Μαΐου 2014). «Πέθανε η αμερικανίδα ποιήτρια Μάγια Αγγέλου». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Πέθανε η ποιήτρια και συγγραφέας Μάγια Αγγέλου, σε ηλικία 86 ετών». Ναυτεμπορική. 28 Μαΐου 2014. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Έφυγε από τη ζωή η κορυφαία ποιήτρια Μάγια Αγγέλου». ΣΚΑΪ. 28 Μαΐου 2014. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
Αργυρώ Μποζώνη (28 Μαΐου 2014). «Λίγα λόγια για τη Μάγια Ανγκέλου και λίγα από τα λόγια που μας άφησε». Lifo. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Maya Angelou Discography». Discogs. Ανακτήθηκε στις 10-02-2016.
«Legendary author Maya Angelou dies at age 86». CNN. 29 Μαΐου 2014.
«(Maya Angelou:) Biography». mayaangelou.com. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Cage Bird Songs». Smooch Music Inc. (2014). Ανακτήθηκε στις 23-02-2016.
«Maya Angelou Forever 49¢ Stamp». USPS. Ανακτήθηκε στις 17-01-2016.
«Maya Angelou Honorary Book Award». Ηuffington Post.com. 5 Σεπτεμβρίου 2013 (τελευτ ενημ. 5.11.2013). Ανακτήθηκε στις 23-02-2016.
Έργα που αναφέρονται
Angelou, Maya (1969). I Know Why the Caged Bird Sings. New York: Random House. ISBN 978-0-375-50789-2
Angelou, Maya (1993). Wouldn't Take Nothing for My Journey Now. New York: Random House. ISBN 978-0-394-22363-6
Angelou, Maya (2008). Letter to My Daughter. New York: Random House. ISBN 978-0-8129-8003-5
Braxton, Joanne M., ed. (1999). Maya Angelou's I Know Why the Caged Bird Sings: A Casebook. New York: Oxford Press. ISBN 978-0-19-511606-9
Braxton, Joanne M. "Symbolic Geography and Psychic Landscapes: A Conversation with Maya Angelou", pp. 3–20
Tate, Claudia. "Maya Angelou: An Interview", pp. 149–158
Burr, Zofia (2002). Of Women, Poetry, and Power: Strategies of Address in Dickinson, Miles, Brooks, Lorde, and Angelou. Urbana, Illinois: University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-02769-7
DeGout, Yasmin Y. (2009). "The Poetry of Maya Angelou: Liberation Ideology and Technique". In Bloom's Modern Critical Views—Maya Angelou, Harold Bloom, ed. New York: Infobase Publishing, pp. 121–132. ISBN 978-1-60413-177-2
Gillespie, Marcia Ann, Rosa Johnson Butler, and Richard A. Long. (2008). Maya Angelou: A Glorious Celebration. New York: Random House. ISBN 978-0-385-51108-7
Hagen, Lyman B. (1997). Heart of a Woman, Mind of a Writer, and Soul of a Poet: A Critical Analysis of the Writings of Maya Angelou. Lanham, Maryland: University Press. ISBN 978-0-7618-0621-9
Lauret, Maria (1994). Liberating Literature: Feminist Fiction in America. New York: Routledge Press. ISBN 978-0-415-06515-3
Long, Richard (2005). "Maya Angelou". Smithsonian 36, (8): pp. 84–85
Lupton, Mary Jane (1998). Maya Angelou: A Critical Companion. Westport, Connecticut: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-30325-8
McWhorter, John (2002). "Saint Maya." The New Republic226, (19): pp. 35–41.
O'Neale, Sondra (1984). "Reconstruction of the Composite Self: New Images of Black Women in Maya Angelou's Continuing Autobiography", in Black Women Writers (1950–1980): A Critical Evaluation, Mari Evans, ed. Garden City, N.Y: Doubleday. ISBN 978-0-385-17124-3
Toppman, Lawrence (1989). "Maya Angelou: The Serene Spirit of a Survivor", in Conversations with Maya Angelou, Jeffrey M. Elliot, ed. Jackson, Mississippi: University Press. ISBN 978-0-87805-362-9
Walker, Pierre A. (October 1995). "Racial Protest, Identity, Words, and Form in Maya Angelou's I Know Why the Caged Bird Sings". College Literature 22, (3): pp. 91–108.
Βιβλιογραφία
Don Nardo (2009). Maya Angelou: Poet, Performer, Activist. Nορθ Μανκάτο (Μινεσότα): Compass Point Books. ISBN 978-0756518899.
Editors of Essence Magazine (2014). Maya Angelou: Her Phenomenal Life & Poetic. Νέα Υόρκη: Essence. ISBN 978-1618931474.
Δείτε επίσης
Αποφθέγματα της Μάγια Αγγέλου. Γνωμικολογικόν. Ανακτήθηκε στις 3-02-2017.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι ommons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Μάγια Αγγέλου
Επίσημος ιστότοπος της Μάγιας Αγγέλου. Caged Bird Legacy.
Μάγια Αγγέλου δισκογραφία στην Discogs
Μάγια Αγγέλου στο Find a Grave
Μάγια Αγγέλου στην IMDb
Μάγια Αγγέλου στο Internet Broadway Database
Μάγια Αγγέλου στο Internet Off-Broadway Database
Μάγια Αγγέλου στο Wake Forest University
Μάγια Αγγέλου (some acting credits) στο Aveleyman.com
Spring, Kelly. "Μάγια Αγγέλου". National Women's History Museum. 2017
Εγκυκλοπαίδεια Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
