Μπάτμαν (αγγλικά: Batman) είναι αμερικανική περιπέτεια παραγωγής 1989 σε σκηνοθεσία Τιμ Μπάρτον. Η ταινία είναι βασισμένη στο χαρακτήρα Μπάτμαν της DC Comics και τον πρωταγωνιστικό ρόλο υποδύεται ο Μάικλ Κίτον. Πρωταγωνιστούν επίσης οι Τζακ Νίκολσον, Κιμ Μπέισινγκερ, Ρόμπερτ Γουλ, Μάικλ Γκόου, Πατ Χινκγλ, Μπίλι Ντι Γουίλιαμς και Τζακ Πάλανς. Η ταινία, στην οποία ο Μπάτμαν έρχεται αντιμέτωπος με την άνοδο ενός εγκληματία, γνωστός ως "Τζόκερ" (Joker), ήταν η πρώτη προσθήκη της σειράς ταινιών Μπάτμαν (Batman).
Αφού ο Μπάρτον ανέλαβε να σκηνοθετήσει την ταινία, οι Στιν Ένγκλχαρτ και Τζούλι Χίκσον έγραψαν προσχέδια πριν ο Σαμ Χαμ γράψει το πρώτο σενάριο. Το Μπάτμαν δεν πήρε το πράσινο φως από το στούντιο παρά μόνο μετά την επιτυχία της ταινίας Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988) που σκηνοθέτησε ο Μπάρτον. Αρκετοί ηθοποιοί πρώτης κατηγορίας θεωρήθηκαν πιθανοί για το ρόλο του Μπάτμαν. Ο Νίκολσον δέχτηκε το ρόλο του Τζόκερ κάτω από αυστηρούς όρους που απαιτούσαν υψηλή αμοιβή και μερίδιο από τις εισπράξεις.
Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στα Pinewood Studios από τον Οκτώβριο του 1988 μέχρι τον Ιανουάριο του 1989. Ο προϋπολογισμός της ταινίας αυξήθηκε από 30 εκατομμύρια δολάρια σε 48 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η Απεργία των Σεναριογράφων το 1988 ανάγκασε τον Χαμ να αποχωρήσει. Αλλαγές στο σενάριο έγιναν από τους Γουόρεν Σκάαρεν, Τσαρλς ΜακΚίον και Τζόναθαν Τζεμς. Το Μπάτμαν αποδείχθηκε μεγάλη καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία, αποφέροντας 411,3 εκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως. [1] Έλαβε μία υποψηφιότητα για Χρυσή Σφαίρα Α' Ανδρικού Ρόλου Κωμωδία/Μιούζικαλ για την ερμηνεία του Νίκολσον[2] και βραβεύτηκε με το Όσκαρ Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης.[3]
Το Μπάτμαν σηματοδότησε την αρχή της σειράς ταινιών με τρεις συνέχειες. Το 1992 κυκλοφόρησε η συνέχεια Ο Μπάτμαν Επιστρέφει (Batman Returns) με τους Κίτον και Μπάρτον να επιστρέφουν στον πρωταγωνιστικό ρόλο και τη σκηνοθεσία αντίστοιχα, το 1995 κυκλοφόρησε το Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever) και το 1997 το Μπάτμαν & Ρόμπιν (Batman & Robin) σε σκηνοθεσία Τζόελ Σουμάχερ. Το 2005 η σειρά επαναπροσδιορίστηκε με το Batman Begins σε σκηνοθεσία Κρίστοφερ Νόλαν με τον Κρίστιαν Μπέιλ να υποδύεται τον Μπάτμαν. Το Batman Begins ξεκίνησε τη δική του τριλογία με τις συνέχειες Ο Σκοτεινός Ιππότης (The Dark Knight, 2008) και Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή (The Dark Knight Rises, 2012), όλες με τη συμμετοχή των Νόλαν και Μπέιλ στη σκηνοθεσία και στον πρωταγωνιστικό ρόλο αντίστοιχα.
Πλοκή
Η Γκόθαμ Σίτι βρίσκεται υπό τον έλεγχο του εγκληματία Γκρίσομ και οι αστυνομικές αρχές είναι διεφθαρμένες. Μια μυστιριώδης φιγούρα, ο Μπάτμαν, ξεκίνησε να προστατεύει τους αθώους και να δώσει μάχη κατά του εγκλήματος. Δύο δημοσιογράφοι, η Βίκι Βέιλ και ο Αλεξάντερ Νοξ, είναι αποφασισμένοι να ανακαλύψουν ποιος είναι αυτός ο μυστηριώδης Μπάτμαν. Παρεβρίσκονται στο πάρτυ του εκατομμυριούχου Μπρους Γουέιν σε μια προσπάθειά τους να πάρουν πληροφορίες από τον Επιθεωρητή Τζέιμς Γκόρντον. Αντι γι' αυτό γνωρίζουν τον Μπρους Γουέιν. Ο Μπρους και η Βίκι αμέσως συνδέονται ρομαντικά.
Την ίδια στιγμή, ο Γκρίσομ έχει αποφασίσει να σκοτώσει έναν από τους υπηκόους του, τον Τζακ Νέπιερ. Στήνει παγίδα στον Νέπιερ να συλληφθεί από την αστυνομία κατά τη διάρκεια μιας ληστείας σε εργοστάσιο χημικών. Ο Μπάτμαν κάνει την εμφάνισή του και παλεύει με τον Νέπιερ και ο Νέπιερ πέφτει σε μια δεξαμενή χημικών αλλά δεν πεθαίνει. Παραμορφώνεται, τρελαίνεται και γίνεται ο Τζόκερ. Ενώ η Βίκι και ο Μπρους έρχονται όλο και πιο κοντά, ο Τζόκερ δηλητηριάζει αρκετά είδη καλλυντικών προϊόντων. Αυτά τα δηλητηριασμένα προϊόντα προκαλούν θάνατο με τρομακτικά χαμόγελα στο πρόσωπο των ανθρώπων. Ο Μπάτμαν εν τω μεταξύ συνεδητοποιεί γιατί αυτό συμβαίνει.
Ο Τζόκερ παρατηρεί τη φωτογραφία της Βίκι και παθαίνει εμμονή μαζί της καθώς και για το τι ξέρει για τον Μπάτμαν. Την παρασύρει σε ένα μουσείο και προσπαθεί να πάρει πληροφορίες από αυτήν. Ο Μπάτμαν τη σώζει και της δίνει πληροφορίες για τα δηλητηριασμένα καλλυντικά, τις οποίες και δημοσιεύει. Ο Τζόκερ θυμώνει με τον Μπάτμαν και παθιάζεται ακόμα περισσότερο με τη Βίκι. Ο Μπρους παλεύει με τη συνείδησή του και πηγαίνει στο διαμέρισμα της Βίκι να της πει όλη την αλήθεια για την ταυτότητά του αλλά ο Τζόκερ καταφτάνει και τους διακόπτει πριν της μιλήσει.
Η Βίκι αρχίζει και ψάχνει για τον Μπρους Γουέιν. Ανακαλύπτει ότι μπροστά στα μάτια του δολοφόνησαν τους γονείς της όταν ήταν μικρός. Την ίδια στιγμή, ο Μπρους συνειδητοποιεί ότι ο Τζόκερ ήταν αυτός που σκότωσε τους γονείς του. Ο Τζόκερ σχεδιάζει να δηλητηριάσειτη Γκόθαμ με ένα αέριο το οποίο περιέχεται στα μπαλόνια για τον εορτασμό της 200ής επετείου της πόλης. Ο Μπάτμαν παρεμβαίνει και διώχνει μακριά τα μπαλόνια με το τζετ του αλλά ο Τζόκερ καταρρίπτει το τζετ. Ο Τζόκερ, η Βίκι και ο Μπάτμαν σκαρφαλώνουν στον πύργο της πόλης. Ο Μπάτμαν έρχεται αντιμέτωπος με τον Τζόκερ και παλεύουν, με τον Μπάτμαν να νικά και τον Τζόκερ να πεθαίνει.
Η ταινία τελειώνει με την πόλη να δέχεται ένα σήμα από τον Μπάτμαν με την υπόσχεση ότι όποτε ανάψουν το σήμα, ο Μπάτμαν θα καταφτάνει για βοήθεια.
Ηθοποιοί και Χαρακτήρες
Μάικλ Κίτον στο ρόλο του Μπρους Γουέιν/Μπάτμαν
Τζακ Νίκολσον στο ρόλο του Τζακ Νέπιερ/Τζόκερ
Κιμ Μπέισινγκερ στο ρόλο της Βίκι Βέιλ
Ρόμπερτ Γουλ στο ρόλο του Αλεξάντερ Νοξ
Πατ Χινγκλ στο ρόλο του Επιθεωρητή Γκόρντον
Μπίλι Ντι Γουίλιαμς στο ρόλο του Χάρβεϊ Ντεντ
Μάικλ Γκόου στο ρόλο του Άλφρεντ Πενιγουόρθ
Τζακ Πάλανς στο ρόλο του Καρλ Γκρίσομ
Τζέρι Χολ στο ρόλο της Αλίσια Χαντ
Τρέισι Γουόλτερ στο ρόλο του Μποπμ
Λι Γουάλας στο ρόλο του Δημάρχου Μποργκ
Παραγωγή
Ανάπτυξη
Μετά την εισπρακτική επιτυχία της ταινίας Η Μεγάλη Περιπέτεια του Πι-Γουί (Pee-wee's Big Adventure, 1985), η Warner Bros. προσέλαβε τον Τιμ Μπάρτον να σκηνοθέτησει το Μπάτμαν (Batman). Ο Μπάρτον έβαλε την Τζούλι Χίκσον να γράψει ένα 30σέλιδο προσχέδιο, αφού δεν του άρεσε το προηγούμενο σενάριο του Τομ Μάνκιεβιτς. Μετά την επιτυχία των κόμικ Batman: The Dark Knight Returns και Batman: The Killing Joke το ενδιαφέρον της Warner για μια κινηματογραφική μεταφορά αναζωπυρώθηκε. Ο Μπάρτον δεν ήταν φαν των κόμικ, αλλά εντυπωσιάστηκε με το σκοτεινό και σοβαρό τόνο των βιβλίων κόμικ The Dark Knight Returns και The Killing Joke.[4] Ο Στιν Ένγκλχαρτ ανέλαβε να γράψει ένα καινούριο προσχέδιο το Μάρτιο του 1986.[5] Το προσχέδιό του συμπεριλάμβανε τους Τζόκερ και Ρούπερτ Θορν ως κακούς και μια κάμεο εμφάνιση του Πινγκουίνου. Οι Σίλβερ Στ. Κλάουντ και Ντικ Γκρέισον αποτελούσαν σημαντικούς β' ρόλους. Η Warner εντυπωσιάστηκε αλλά ο Ένγκλχαρτ ένιωθε ότι το προσχέδιο συμπεριλάμβανε πολλούς χαρακτήρες. Στο δεύτερο προσχέδιο που έγραψε αφαίρεσε τους χαρακτήρες του Πινγκουίνου και του Ντικ Γκρέισον.[5]
Ο Μπάρτον προσέγγισε τον Σαμ Χαμ, θαυμαστής των κόμικ, να γράψει το σενάριο.[6] Ο Χαμ αποφάσισε να μην χρησιμοποιήσει ως στόρι την προέλεση του υπερήρωα, αισθανόμενος ότι τα φλάσμπακ θα ταίριαζαν περισσότερο[7] λέγοντας "Καταστρέφεις εντελώς την αξιοπιστία σου αν δείξεις τη διαδικασία στην οποία ο Μπρους Γουέιν γίνεται ο Μπάτμαν".[8] Ο Χαμ αντικατέστησε του Στ. Κλάουντ με τη Βίκι Βέιλ και τον Ρούπερτ Θορν με το δικό του χαρακτήρα, Καρλ Γκρίσομ. Ολοκλήρωσε το σενάριο τον Οκτώβριο του 1986, μειώνοντας το β' ρόλο του Ντικ Γκρέισον σε ένα μικρό πέρασμα.[9]
Η Warner ήταν λιγότερο πρόθυμη να προχωρήσει στην ανάπτυξη της ταινίας, παρά τον ενθουσιασμό της με το σενάριο του Χαμ, το οποίο ο συνδημιουργός του κόμικ Μπομπ Κέιν βρήκε καλό.[4] Το Μπάτμαν πήρε τελικά το πράσινο φως τον Απρίλιο του 1988, μετά την επιτυχία της ταινίας Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988) που σκηνοθέτησε ο Μπάρτον.[4] Όταν οι φαν του κόμικ έμαθαν ότι ο Μπάρτον θα σκηνοθετούσε και ο Μάικλ Κίτον θα υποδυόταν τον υπερήρωα, υπήρξαν αντιδράσεις για τον τόνο και την κατεύθυνση που όδευε η ταινία. Ο Χαμ εξήγησε "Ακούνε το όνομα του Τιμ Μπάρτον και σκέφτοναι την ταινία 'Η Μεγάλη Περιπέτεια του Πι-Γουί'. Ακούνε το όνομα του Κίτον και σκέφτονται κάποια από τις κωμωδίες του Μάικλ Κίτον. Σκέφτεσαι την εκδοχή του 'Μπάτμαν' του 1960 και ήταν το ακριβώς αντίθετο με τη δική μας ταινία. Προσπαθήσαμε να την προμοτάρουμε με ένα πιο σκοτεινό και σοβαρό τόνο αλλά οι φαν δεν μας πίστευαν".[7] Για να σταματήσουν τα αρνητικά σχόλια, η παραγωγή της ταινίας προσέλαβε τον Μπομπ Κέιν ως σύμβουλο.[10]
Κάστινγκ
Για το ρόλο του Μπάτμαν, πολλοί αστέρες του Χόλιγουντ ήταν υποψήφιοι, ανάμεσά τους και οι Μελ Γκίμπσον, Κέβιν Κόστνερ, Τσάρλι Σιν, Πιρς Μπρόσναν, Τομ Σέλεκ και Μπιλ Μάρεϊ.[6][11] Ο Τιμ Μπάρτον δέχτηκε πίεση να προσλάβει έναν δημοφιλή ηθοποιό ταινιών δράσης.[4] Στον παραγωγό Τζον Πίτερς άρεσε ο Μάικλ Κίτον, λέγοντας ότι διαθέτει τη σωστή κοφτερή και βασανισμένη ποιότητα. Έχοντας συνεργαστεί μαζί του στην ταινία Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988), ο Μπάρτον συμφώνησε.[11] Η επιλογή του Κίτον προκάλεσε αντιδράσεις ανάμεσα στους φαν του κόμικ, με 50.000 γράμματα διαμαρτυρίας να στέλνονται στα γραφεία της Warner.[9] Οι Μπομπ Κέιν, Σαμ Χαμ και Μάικλ Ούσλαν επίσης έδειξαν την αμφιβολία τους για την αυτήν την επιλογή.[7] Ο Μπάρτον δήλωσε "Υπήρχε όντως μια αρνητική αντίδραση από τους φαν του κόμικ. Νομίζω ότι είχαν την εντύπωση ότι θα κάναμε την ταινία όπως την τηλεοπτική σειρά του 1960 και θα την κάναμε σαχλή, επειδή σκέφτονταν τον Κίτον των ταινιών 'Mr. Mom' και 'Night Shift' και άλλα τέτοια".[12]
Οι Γουίλεμ Νταφόε, Τιμ Κάρι, Ντέιβιντ Μπόουι και Τζέιμς Γουντς θεωρήθηκαν πιθανοί για το ρόλο του Τζόκερ.[8][13] Ο Ρόμπιν Γουίλιαμς έδωσε μάχη για το ρόλο.[9] Ο Τζακ Νίκολσον ήταν η πρώτη επιλογή του παραγωγού Μάικλ Ούσλαν και του Μπομπ Κέιν από το 1980. Ο Πίτερς προσέγγισε τον Νίκολσον από το 1986 κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Οι Μάγισσες του Ίστγουικ (The Witches of Eastwick, 1987).[14] Ο Νίκολσον απαίτησε να γυρίσει όλες του τις σκηνές σε τρεις εβδομάδες[14], έλαβε αμοιβή ύψους 6 εκατομμυρίων δολαρίων καθώς και ένα μεγάλο ποσοστό από τις εισπράξεις της ταινίας. Φημολογείται ότι η συνολική του αμοιβή έφτασε τα 50 εκατομμύρια δολάρια.[8][11]
Η Σον Γιανγκ πήρε αρχικά το ρόλο της Βίκι Βέιλ αλλά τραυματίστηκε λίγο πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα.[15] Ο Μπάρτον πρότεινε να αντικαταστήσουν τη Γιανγκ με τη Μισέλ Φάιφερ αλλά ο Κίτον, ο οποίος εκείνη την περίοδο είχε σχέση με τη Φάιφερ, πίστευε ότι θα ήταν πολύ άβολο. Τελικά η Φάιφερ υποδύθηκε την Κατγούμαν στη συνέχεια Ο Μπάτμαν Επιστρέφει (Batman Returns, 1992). Η αποχώρηση της Γιανγκ δημιούργησε την ανάγκη να βρεθεί άλλη ηθοποιός που να είναι όχι μόνο κατάλληλη για το ρόλο αλλά και να μπορεί να τον αναλάβει σε μικρό χρονικό διάστημα. Ο Πίτερς πρότεινε την Κιμ Μπέισινγκερ. Η Μπέισινγκερ ήταν διαθέσιμη και πήρε άμεσα το ρόλο.[11][15] Θαυμαστής της δουλειάς του Μάικλ Γκόου, ο Μπάρτον του έδωσε το ρόλο του μπάτλερ του Μπρους Γουέιν, Άλφρεντ Πενιγουόρθ.[16] Ο Ρόμπερτ Γουλ πήρε το ρόλο του Αλεξάντερ Νοξ. Ο χαρακτήρας του αρχικά σκοτωνόταν από τον Τζόκερ στο κρεσέντο της ταινίας αλλά άρεσε τόσο πολύ ο χαρακτήρας στους δημιουργούς που τον άφησαν να ζήσει.[17] Ο Μπάρτον επέλεξε τον Μπίλι Ντι Γουίλιαμς για το ρόλο του Χάρβεϊ Ντεντ επειδή ήθελε να χρησιμοποιήσει την άλλη του περσόνα ως Διπρόσωπος (Two-Face) σε μια μελλοντική συνέχεια.[18] Τελικά ο Τόμι Λι Τζόουνς ενσάρκωσε το Διπρόσωπο στο Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever, 1995) προς απογοήτευση του Γουίλιαμς.[17]
Box οffice
Με προϋπολογισμός 48.000.000 δολάρια, η ταινία Μπάτμαν έκανε άνοιγμα τριημέρου στην 1η θέση με 40,4 εκατομμύρια δολάρια.[1] Συνολικά συγκέντρωσε 251,1 εκατομμύρια δολάρια στο αμερικανικό box office και 160,1 εκατομμύρια δολάρια στον υπόλοιπο κόσμο.[1] Παγκοσμίως απέφερε 411,3 εκατομμύρια δολάρια.[1]
Το Μπάτμαν ήταν η 1η μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία στις ΗΠΑ για το 1989 και η 2η παγκοσμίως.[1] Ανάμεσα στις υπόλοιπες ταινίες της σειράς κατατάσεται στην 3η θέση τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και παγκοσμίως.[19]
Βραβεία & Υποψηφιότητες
| Οργάνωση | Κατηγορία | Υποψήφιος | Αποτέλεσμα |
|---|---|---|---|
| Όσκαρ[3] | Καλλιτεχνική Διεύθυνση | Άντον Φερστ & Πίτερ Γιανγκ | Νίκη |
| Χρυσές Σφαίρες[2] | Α' Ανδρικού Ρόλου - Κωμωδία/Μιούζικαλ | Τζακ Νίκολσον | Υποψηφιότητα |
| BAFTA[20] | Β' Ανδρικού Ρόλου | Τζακ Νίκολσον | Υποψηφιότητα |
| Σχεδιασμός Κοστουμιών | Μπομπ Ρίνγκγουντ | Υποψηφιότητα | |
| Μακιγιάζ | Πολ Ένγκελεν & Νικ Ντάντμαν | Υποψηφιότητα | |
| Σχεδιασμος Παραγωγής | Άντον Φερστ | Υποψηφιότητα | |
| Ήχος | Ντον Σαρπ, Τόνι Ντάου & Μπιλ Ρόου | Υποψηφιότητα | |
| Ειδικά Εφέ | Ντέρεκ Μέντινγκς & Τζον Έβανς | Υποψηφιότητα |
Το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου έχει συμπεριλάβει το Μπάτμαν στη λίστα ΑFI 100 Χρόνια... 100 Ήρωες και Κακοί στην 45η και 46η θέση για τους Μπάτμαν και Τζόκερ αντίστοιχα.[21] Ήταν επίσης υποψήφιο στις να συμπεριληφθεί στις κατηγορίες:
AFI 100 Χρόνια... 100 Ταινίες[22]
AFI 100 Χρόνια... 100 Τρόμοι[23]
AFI 100 Χρόνια... 100 Κινηματογραφικές Ατάκες για την ατάκα "Έχει ποτέ χορέψει με το Διάβολο στο χλωμό φως του φεγγαριού;" (Have you ever danced with the Devil in the pale moonlight?)[24]
AFI 100 Χρόνια Κινηματογραφικής Μουσικής[25]
AFI 10 Top 10 Ταινίες Φαντασίας[26]
Παραπομπές
«Μπάτμαν στο Box Office Mojo». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«The 47th Annual Golden Globe Awards (1990)». goldenglobes.org. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«The 62nd Academy Awards (1990) Nominees and Winners». oscars.org. 26 Μαρτίου 1990. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
Burton on Burton. "Batman" Burton on Burton. Λονδίνο: Faber and Faber, σελ. 70–83. ISBN 0-571-22926-3.
«Batman». Steve Englehart.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
Alan Jones (Νοέμβριος 1989). «Batman». Cinefantastique: σελ. 55–67.
Taylor L. White (Ιούλιος 1989). «Batman». Cinefantastique: σελ. 33–40.
Stephen Rebello (Νοέμβριος 1989). «Sam Hamm - Screenwriter». Cinefantastique: σελ. 34–41.
Tim Burton, Sam Hamm, Mark Canton, Michael Keaton (2005). Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight—The Gathering Storm. Warner Home Video.
Alan Jones (Νοέμβριος 1989). «Batman in Production». Cinefantastique: σελ. 75–88.
Nancy Griffin; Kim Masters (1997). «Hit Men». Hit & Run: How Jon Peters and Peter Guber Took Sony For A Ride In Hollywood. Simon & Schuster, σελ. 158–174. ISBN 0-684-80931-1.
Hilary de Vries (5 Φεβρουαρίου 1989). «Batman Battles for Big Money». The New York Times. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
David Hughes (2003). «Batman». Comic Book Movies. Virgin Books], σελ. 33–46. ISBN 0-7535-0767-6.
Iain Johnstone (Αύγουστος 1989). Dark Knight in the City of Dreams. Empire, σελ. 46–54.
DVD documentary (2005). Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight.
Tim Burton (2005). DVD audio commentary. Warner Home Video.
Robert Wuhl, Billy Dee Williams, Pat Hingle (2005). Batman: The Heroes. Warner Home Video.
Tim Burton Commentary. Batman Special Edition DVD/Blu-Ray.
«Batman στο Box Office Mojo». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«BAFTA Awards». IMDb. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 100 YEARS...100 Heroes & Villains». Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 100 Years...100 Movies» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 100 Years...100 Thrills» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 100 Years...100 Movie Quotes» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 100 Years of Film Scores» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
«AFI's 10 Top 10 Fantasy Film» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Επίσημη ιστοσελίδα
Μπάτμαν στο IMDb
Σειρά ταινιών Μπάτμαν
Ταινίες
Μπάτμαν (1989) Ο Μπάτμαν Επιστρέφει (1992) Μπάτμαν για Πάντα (1995) Μπάτμαν & Ρόμπιν (1997) Batman Begins (2005) Ο Σκοτεινός Ιππότης (2008) Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή (2012)
Σκηνοθέτες
Τιμ Μπάρτον Κρίστοφερ Νόλαν
Ηθοποιοί
Μάικλ Κίτον Τζορτζ Κλούνεϊ Κρίστιαν Μπέιλ Τζακ Νίκολσον Μισέλ Φάιφερ Ντάνι ΝτεΒίτο Τόμι Λι Τζόουνς Τζιμ Κάρεϊ Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ Ούμα Θέρμαν Λίαμ Νίσον Χιθ Λέτζερ Μόργκαν Φρίμαν Γκάρι Όλντμαν Αν Χάθαγουεϊ
Κινηματογράφος, Ηθοποιοί, Σκηνοθέτες, Ταινίες
Εγκυκλοπαίδεια Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
